W dniach 14-16 czerwca 2015 r. odbyło się Ogólnopolskie Spotkanie Naukowe Stowarzyszenia Teologów Moralistów w Domu Rekolekcyjno-Formacyjnym przy ulicy Dewajtis 3 w Warszawie na Bielanach.
Temat tegorocznego spotkania, którym był Teologia moralna wobec ekologicznej perspektywy ochrony środowiska, spotkał się z zainteresowaniem wielu osób, również nie przynależących do stowarzyszenia.
W poniedziałek, we wspomnienie błogosławionej Jolanty, Mszy św. przewodniczył i homilię wygłosił ks. kardynał Kazimierz Nycz, arcybiskup metropolita warszawski. Podczas homilii powiedział, że właściwa troska o ziemię, cały świat i ludzkość, co jest celem szeroko rozumianej ekologii, wymaga solidnego fundamentu, którym jest Jezus Chrystus. Na tym fundamencie winni budować wszyscy, a zwłaszcza uczniowie Chrystusa. Teologowie moraliści mają ważną rolę do spełnienia w kształtowaniu postaw ludzi żyjących w Polsce.
Drugi dzień sympozjum rozpoczął się również Mszą św., której przewodniczył i homilię wygłosił prymas Polski, arcybiskup metropolita gnieźnieński Wojciech Polak. Nawiązując w homilii do przykazania miłości nieprzyjaciół, które było głównym przesłaniem odczytanej Ewangelii, ksiądz Prymas podkreślił, że miłość do Chrystusa jest wzorem wszelkiej miłości, zarówno do Boga, jak i do każdego człowieka oraz środowiska i świata. Wraz z ludźmi, którzy niekiedy inaczej myślą i żyją, potrzeba szukać wspólnej płaszczyzny skutecznej troski o środowisko życia ludzi, zwierząt i roślin.
W pierwszym dniu obrad, na dwóch sesjach przedpołudniowych, omawiających ekologię z różnych perspektyw, zostały wygłoszone cztery referaty. Jako pierwszy prelegent referat pt. Fizyka i ekologia wygłosił prof. dr hab. Krzysztof Meissner, pracownik Katedry Teorii Cząstek i Oddziaływań Elementarnych Instytutu Fizyki Teoretycznej na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego. W swoim wystąpieniu podkreślał, że człowiek nie ma wpływu na prawa fizyki, ponieważ są one niezmienne, jednak pozornie nieistotne rzeczy w fizyce mogą wywołać dotąd niespotykane zjawiska.
Drugi referat wygłosiła dr hab. Anna Lemańska, prof. UKSW, kierownik sekcji filozofii przyrody. W swoim referacie, zatytułowanym Od filozofii do ekologii, podkreśliła na samym wstępie zdolność człowieka do transcendencji oraz swoistą „podmiotowość”, czyli podmiotową godność, nie tylko człowieka, ale także przyrody, która przejawia się w tym, że ta ostatnia posiada takie wartości jak użyteczność i piękno. Prelegentka stwierdziła, że człowiek może potraktować przyrodę egoistycznie (antropocentryzm) lub być odpowiedzialny za nią (fizjocentryzm). Zarówno antropocentryzm jak i fizjocentryzm znajdują swoje uzasadnienie w Piśmie św.
Pierwsza sesja zakończyła się dyskusją, Pytania skierowane do obydwu prelegentów pozwoliły lepiej zrozumieć i poszerzyć omawiane tematy, jak niezmienność praw fizyki, istnienie ‘tajemnicy’ w fizyce, która zaprzecza francuskiemu oświeceniu, czy też to, że przewidywania skutków emisji gazów z punku widzenia fizyki są nieuzasadnione.
W drugiej sesji prelekcję na Od ekologii do polityki przedstawił prof. Jan Szyszko, były minister środowiska. Rozpoczął od wskazania trzech problemów w ekologii, które dotyczą zasobów wody i jej jakości, zasobów powietrza i jego jakości oraz ginięcia gatunków. Światowa polityka w ekologii znajduje swój wyraz w organizowanych konwencjach ekologicznych, które ukazują dobrze proces kształtowania się takiej polityki światowych mocarstw, w których dąży się do decydowania o emisji dwutlenku węgla przez państwa wysoko rozwinięte. Taka polityka sprzyja rozwojowi państw wysoko rozwiniętych, a jednocześnie ogranicza rozwój państw rozwijających się i biednych. Jako specjalista w dziedzinie badań wpływu dwutlenku węgla na biosferę podkreślił, że bioróżnorodność związana jest przede wszystkim z ilością tego gazu. Sama przyroda chroni swoją różnorodność poprzez różne katastrofy (np. pożary, wybuchy wulkanów). Prelegent wskazał również na potrzebę edukacji ekologicznej nie tylko na różnych etapach edukacji, ale również całego społeczeństwa.
Prelekcję zatytułowaną Bezdroża ekologii – chrześcijańska krytyka współczesnych nurtów w ekologii, wygłosił ks. dr Bernard Jurczyk z Opola. Krytykę współczesnych nurtów w ekologii przedstawił on w oparciu i pryncypium antropologiczne. Prelegent wyróżnił trzy dziedziny, które zajmują się ekologią. Należą do nich: religia, polityka i biologia. Poddając krytyce nurty religijne, zwane ekoreligiami, ks. B. Jurczyk wyakcentował chrześcijaństwo i New Age z kultem Gai (Matki-Ziemi), by pokazać że w chrześcijaństwie człowiek stawiany jest ponad naturą, czyli nie stanowi on elementu natury, lecz jest czymś „wyższym”, natomiast religie z kręgu New Age ubóstwiają kosmos i głoszą konieczność harmonii człowieka z nim. Na tej podstawie zarzuca się chrześcijaństwu, że jest ono religią antyekologiczną oraz że prowadzi do klęski ekologicznej i demograficznej. Krytyka współczesnych nurtów w ekologii, jakiej dokonał prelegent, odnosiła się również do polityki, w której dominuje postawa „harmonii ze stworzeniami”, naruszanej przez żywienie, ginięcie gatunków, eksploatację zasobów naturalnych. Tego rodzaju nurty wypowiadają się na wszystkie tematy i usiłują wpływać na ludzi, ich podświadomość, nie opierając się przy tym na rzetelnych badaniach naukowych w dziedzinie ekologii. Trzecia grupa nurtów ekologicznych związana jest z biologią, a zwłaszcza z genetyką, w której nie rzadko upowszechnia się przekonanie, że zachowania się organizmów, w tym i działanie człowieka, zdeterminowane są przez geny, czyli to ‘nie ludzie działają, lecz geny’ (S. Hawking).
Dokonując podsumowania krytyki współczesnych nurtów w ekologii prelegent dodał, że ekologie o charakterze religijnym prowadzą do panteizmu i stawiają człowieka na ołtarzu przyrody, ekologie o charakterze politycznym sprowadzają kwestie ekologiczne do współczesnego przejawu grzechu pierworodnego, natomiast ekologie wyrosłe na bazie biologii podważają godność człowieka, który jest szczytem stworzenia, a więc degradują antropocentryzm, a promują biocentryzm. Tymczasem świat nigdy nie może przestać być dla człowieka.
W dyskusji po kolejnej sesji poruszono m.in. zagadnienie „granicy kompromisu” w sprawach konfliktowych, jak np. spór o obwodnicę Augustowa, uczynienia ekologii dyscypliną naukową, sprawę rozumienia równowagi między ochroną zwierzyny łownej a protestami rolników w związku z niszczeniem upraw oraz trwającej debaty w Polsce na temat polskiego łowiectwa i lasów państwowych.
Trzecia sesja poświęcona była problematyce ekologii ludzkiej. Prelegentami na tej sesji byli ks. dr hab. Andrzej Szafulski z Wrocławia oraz dr Michał Wyrostkiewicz z Lublina. Pierwszy prelegent przedstawił temat Ekologiczna perspektywa we współczesnym nauczaniu Magisterium, natomiast tematem wystąpienia drugiego prelegenta była „Ekologia ludzka” jako poszerzona perspektywa ekologiczna. Ks. A. Szafulski zapoznał uczestników z dokumentami i wypowiedziami papieskimi, które poświęcone są ekologii. Na szczególną uwagę w tym zakresie zasługuje nauczanie św. Jana Pawła II. Pan M. Wyrostkiewicz, drugi prelegent tej sesji, przedstawił różne definicje, jakie można spotkać na określenie „ekologii”, oraz podział tej dyscypliny nauki ze względu na ekosystemy (woda, powietrze, lądy), czy też jednostki (człowiek, zwierzęta, rośliny). W dalszej części swojego wystąpienia prelegent skupił się wyjaśnieniu wyrażenia „ekologia ludzka”, które wyraża integralną wizję osoby ludzkiej. Dla lepszego odróżnienia pozycji człowieka w ekologii zaproponował, by używać wyrażenia „podmiotowość” jedynie w odniesieniu do człowieka, natomiast w odniesieniu do przyrody – jego zdaniem – bardziej odpowiednim słowem jest „autonomia przyrody”, ponieważ jedynie człowiek jest godzien nazywać się „podmiotem”, ze względu na otrzymaną od Boga osobową godność.
Na zakończenie sesji odbyła się dyskusja na temat treści zawartej w wyrażeniach „ekologia człowieka” i „ekologia ludzka” oraz możliwości adekwatnego oddania tej treści przy pomocy wyrażenia „meta-ekologia”.
W pierwszym dniu obrad odbył się także walne zebranie członków Stowarzyszenia Teologów Moralistów, na którym omówiono bieżące sprawy, zaproponowano tematy i miejsca przyszłorocznego zjazdu.
W drugim dniu sympozjum zostały wygłoszone trzy referaty zakończone dyskusją panelową. Pierwszy referat, zatytułowany Arka Noego jako teologiczno-moralny archetyp zmagań człowieka ze zmianami klimatycznymi wygłosił o. dr Jerzy Brusiło OFMConv z Krakowa, który wykazał, że biblijne archetypy, jak „Arka Noego”, „Kain i Abel”, czy też „Wieża Babel” mogą mieć implikacje moralne w ważnych problemach współczesnego świata. Przedstawiony w Biblii obraz potopu posiada trzy archetypy: Noe jest archetypem troski o przyrodę; globalny kataklizm przyrodniczy oraz teologiczno-moralny obraz zmagań ze zmianami klimatycznymi. Zestawienie ekologii i biblijnego archetypu „Arki Noego” (Rdz 6,1-9,17) pozwala lepiej rozeznać i zrozumieć współczesny świat, dostrzegać zło, odejście człowieka od Boga i zamkniecie się na Niego, potrzebę „nowej Arki” i „nowego Noego” w relacji do Boga oraz zagrażający światu „nowy potop”. Prelegent wykazał, że Biblia pomaga nie tylko opisać i lepiej rozumieć problemy współczesnego świata, ale również pomyślnie je rozwiązywać.
Drugi referat tej sesji, zatytułowany Status zwierząt w kontekście postulatów ekologicznych wygłosił ks. prof. dr hab. Ireneusz Mroczkowski z Warszawy. W referacie zostały przedstawione m.in. trzy modele etycznej odpowiedzialności za życie zwierząt: antropocentryczny, biocentryczny i utylitarystyczny. W modelu antropocentrycznym człowiek dominuje nad światem, lecz jego okrutność wobec zwierząt i innych ludzi niszczy jego godność. W modelu biocentrycznym, u podstaw którego leży zredukowana koncepcja człowieka, czyli błąd antropologiczny, podkreśla się, że człowiek jest również częścią przyrody (natury). W modelu utylitarystycznym stosunek człowieka do zwierzęcia mierzony jest ilością cierpienia. Ukazując chrześcijańską etykę odpowiedzialności za zwierzęta prelegent podkreślił, że wspólnota między człowiekiem a zwierzęciem nie ma charakteru równorzędnego partnerstwa. Ze względu na ontyczny status człowieka, zwierzę ani jakiekolwiek inne stworzenie nie może być postawione na równi z człowiekiem. W chrześcijańskiej etyce zwierząt istotną rolę odgrywają: wiara, sumienie człowieka, jego solidarność ze światem zwierząt oraz etyczne ramy eksperymentów medycznych na zwierzętach.
Ostatnią prelekcję sympozjum poświęconego ekologii wygłosił ks. dr Jarosław Sobkowiak MIC z Warszawy. Temat konferencji Ekologia – nowy styl życia? prelegent podzielił na trzy części. W pierwszej części wskazane zostały postawy proekologiczne, które są nie do przyjęcia z punktu widzenia wiary chrześcijańskiej a mimo to budzą wielkie zainteresowanie w ludziach. Do takich trendów zalicza się m.in. sięganie w imię „harmonii” wewnętrznej i z otoczeniem po leki homeopatyczne, uprawianie Jogi, sypanie mandali. Trendy te podważają hierarchiczność, rozumność i logikę, a promują oddawanie się podświadomym manipulacjom. Drugą część prelegent poświęcił ekologii jawiącej się jako nowy styl i sposobu życia współczesnego człowieka. W ostatniej części referatu przedstawiony został człowiek współczesny, tzw. homo ecologicus wraz ze swoją proekologiczną metanoią, który leży u podstaw nowej wspólnoty ludzkiej. Eco-człowiek ma zastąpić homo sapiens i być od niego lepszym. Kończąc prelegent podkreślił, że człowiek traci swą podmiotowość, poddaje się naturze i jej podlega. Kontakt z przyrodą daje mu nowe rozumienie duchowości, która oderwana od religii stanowi harmonię z przyrodą. W takiej sytuacji potrzebna jest ekologia ludzka, o której mówi papież Franciszek.
W dyskusji panelowej nie tylko stawiano pytania, ale uczestnicy sympozjum również dzielili się własnymi przemyśleniami w dziedzinie ekologii. Poruszono m.in. problem redukcji relacji człowieka do relacji ze zwierzęciem, pierwszy i najważniejszy postulat ekologii, jakim chwalenie Boga, problem cierpienia zadawanego zwierzętom dla zabawy ludzi oraz dla celów kultowych, leków homeopatycznych, tzw. „braterstwo ludzi i zwierząt”, równorzędności praw wszystkich istot żywych P. Singera oraz o jego odróżnieniu między osobą i naturą, działalność charytatywną dla zwierząt oraz o istocie władzy człowieka nad zwierzęciem.
Na zakończenie sympozjum głos zabrał ks. dr A. Pryba MSF, redaktor naczelny czasopisma „Teologia i Moralność” oraz przewodniczący Stowarzyszenia Teologów Moralistów, ks. prof. dr hab. Marian Machinek MSF, który podziękował zarządowi za współpracę w przygotowaniu sympozjum, zebranym za udział w obradach oraz zachęcił do uczestnictwa w przyszłorocznym sympozjum, które będzie jednocześnie połączone z wyborem nowego zarządu.
o. Antoni Karaś CSsR
