W styczniu 2015 roku franciszkański świat naukowy obiegła wiadomość o odnalezieniu nowej biografii o świętym Franciszku i zakupieniu jej od prywatnego właściciela na aukcji w Stanach Zjednoczonych przez Francuską Bibliotekę Narodową. Za całą tą operacją stał Jacques Dalarun, znany francuski mediewista, wydawca i badacz źródeł franciszkańskich, autor wielu publikacji książkowych i artykułów o tej tematyce począwszy od lat 90. Opowiada on o tym na łamach Osservatore Romano (26-27 stycznia 2015, str. 4), ujawniając przebieg wydarzeń związanych z odkryciem i zakupem od domu aukcyjnego.
Żywot naszego błogosławionego ojca Franciszka jest dokumentem hagiograficznym zawartym w XIII-wiecznym kodeksie o wymiarach 120×82 mm i 122 stronach, a który zajmuje jedynie 15 z nich. Jak opisuje go Dalarun jest to kodeks „franciszkański w dosłownym znaczeniu, pokorny i ubogi, bez dekoracji czy miniatur”. Oprócz biografii zawarte są w nim inne teksty: Napomnienia św. Franciszka, komentarz do modlitwy Ojcze nasz, seria kazań.
Już od 2007 roku francuski badacz przedstawiał różne fragmenty legendy o św. Franciszku, znajdujące się w rękopisach (badacz przytacza pięć podstawowych: dwa z Terni, dwa z Neapolu i jeden z Asyżu), a które arbitralnie zatytułował Legenda umbryjska (Légende ombrienne) i opublikował w książce: Vers une resolution de la question franciscaine. La Légende ombrienne de Thomas de Celano, Paris 2007. Włoskie tłumaczenie Oltre la questione francescana: la leggenda nascosta di san Francesco (La Leggenda umbra di Tommaso da Celano), ujrzało światło dzienne w 2009 roku. To opracowanie naukowe wskazywało na istnienie innych tekstów biograficznych, do dzisiaj niezachowanych w całości, powstałych w latach 1230-1239. Po odkryciu nowej hagiografii jego stwierdzenia i propozycje uzyskały mocny fundament i potwierdzenie.
Co znajdujemy w tej biografii? Dalarun tak odpowiada na to pytanie: „Jest to streszczenie, napisane pomiędzy 1232 a 1239 rokiem, pierwszej Legendy uznanej przez jemu współczesnych za zbyt długą, ale nie tylko. Zostały dodane nowe elementy i czytając uważnie widać jasno, że refleksja autora stała się o wiele głębsza z biegiem lat, szczególnie w tematyce ubóstwa i miłości ku stworzeniu.” (Il san Francesco ritrovato, w Osservatore Romano, 26-27 stycznia 2015, str. 4) We wstępie do francuskiego tłumaczenia nowej biografii autor wymienia dalsze nowości tego tekstu. Stwierdza, że można go traktować jako aktualizację pierwszej Legendy. Jest on o wiele krótszy, ale bardziej konkretny, zawierający 60% nieznanego do dziś materiału i nadający się lepiej do potrzeb adresatów, którymi byli, jak wskazuje to już sam tytuł, współbracia z Zakonu. Sam tekst miał także wpływ na Memoriale in desiderio animae (Pamiętnik gorąco upragniony o czynach i słowach świętego Ojca naszego Franciszka) oraz na Relację Trzech Towarzyszy. Dalarun uważa, że ta hagiografia zniknęła po 1266 roku, czyli po nakazie zniszczenia biografii wcześniejszych od Żywota większego autorstwa św. Bonawentury, ale w jakiś przetrwała do naszych czasów, będąc w posiadaniu osób prywatnych. Historia kodeksu jest więc tajemnicza i jej rekonstrukcja może być kolejnym wyzwaniem. Tomasz z Celano jest bez wątpienia autorem biografii, którą w liście dedykacyjnym przedstawia ówczesnemu ministrowi generalnemu bratu Eliaszowi, a informatorami biografa są towarzysze św. Franciszka.
Żywot naszego błogosławionego ojca Franciszka ofiaruje nam wiele ciekawych i interesujących perspektyw, które różnią się od wizji i prezentacji zawartej w pierwszej oficjalnej hagiografii z 1229 roku. Znajdujemy w nim serię nieznanych epizodów na temat ubóstwa, opisanych bardzo konkretnie, często bez otoczki teologicznej czy idealistycznej, jak w przypadku opisu podróży Franciszka do Rzymu, nie jako pielgrzyma, ale jako kupca i jego reakcji oraz refleksji, gdy napotkał ubogich w pobliżu Bazyliki św. Piotra, czy w opisie naprawiania dziur we własnej tunice przy użyciu kory i źdźbeł traw polnych. Napotykamy interesujące opisy życia wiejskiego, czy przedstawioną w inny sposób harmonię życia Franciszka z całym stworzeniem ożywionym i nieożywionym, będącą owocem powszechnego synostwa pochodzącego od Boga Stworzyciela. Dodane są również 33 cuda pośmiertne za wstawiennictwem świętego, których nie spotykamy w pierwszej biografii. Wszystkie te informacje przedstawia wstęp do francuskiego wydania: Jacques Dalarun, La Vie retrouvée de François d’Assise, Editions Franciscaines, Paris 2015, str. 7-30.
Podsumowując, należy jeszcze raz podkreślić epokowość i ważność tego odkrycia, gdyż otrzymaliśmy faktyczną drugą biografię o świętym z Asyżu napisaną przez Tomasza z Celano. Jest ona uaktualnieniem pierwszej Legendy, pewnym jej streszczeniem i nową refleksją nad ideałem, który pozostawił założyciel Zakonu. Przeznaczona dla braci i powstała jeszcze za czasu generalatu brata Eliasza, z dużym prawdopodobieństwem po 1232 roku, a przed rokiem 1239, stanowi brakujący element mozaiki kwestii franciszkańskiej. Badania nad tekstem, jego tłumaczenia na języki współczesne oraz konferencje i wywiady z odkrywcą, które już się odbyły, i sympozja naukowe które są już zaplanowane, rzucają nowe światło na tę problematykę i bezsprzecznie zbliżają nas do rozwiązania wielu niejasności w historii hagiografii franciszkańskiej.
Emil Kumka OFMConv
Korekta: mgr polonistyki Justyna Kotys-Jeleńska
- zobacz artykuł o. Emila o zapomnianym piśmie hagiografii liturgicznej
- zobacz również artykuł o. Emila Kumki o przesłaniu i obrazie św. Franciszka u Tomasza z Celano
- zobacz cykl artykułów o. Emila o hagiografii średniowiecznej i kwestii franciszkańskiej
