„Pierre Teilhard de Chardin jest jedną z najbardziej fascynujących i złożonych postaci w myśli XX wieku. Jego praca, która leży na przecięciu nauki, teologii i filozofii, stanowi odważną próbę zintegrowania kosmicznej ewolucji z duchową wizją wszechświata” – podkreśla kard. José Tolentino de Mendonça. Prefekt watykańskiej Dykasterii ds. Kultury i Edukacji napisał wstęp do książki Mercè Prats pt. „Pierre Teilhard de Chardin. Una biografia” wydanej przez watykańską oficynę Libreria Editrice Vaticana. Książka dzięki badaniom w różnych archiwach przedstawia dogłębną biografię słynnego francuskiego jezuity, teologa i paleontologa, którego myśl nadal „inspiruje” całe pokolenia myślicieli i wierzących. 10 kwietnia br. przypada 70. rocznica jego śmierci.
Kard. de Mendonça przypomina. że „Teilhard de Chardin był jezuitą, paleontologiem i mistykiem. Jego życie naznaczone było nieustannym poszukiwaniem sensu, napędzanym zarówno przez obserwacje naukowe, jak i duchową kontemplację. Urodzony w 1881 roku we Francji, dorastał w środowisku bogatym w bodźce kulturowe i duchowe. Jego jezuicka edukacja zapewniła mu solidne podstawy teologiczne, podczas gdy jego praca naukowa postawiła go twarzą w twarz z wielkimi pytaniami o ewolucję i naturę człowieka. Wiara i nauka ukształtowały jego myśl, która wyróżnia się zdolnością do integrowania różnych perspektyw w jednolity światopogląd”.
Zwraca uwagę, że centralnym punktem myśli Teilharda jest idea, że wszechświat nieustannie ewoluuje w kierunku większej złożoności i głębszej świadomości. „Ta «teologia ewolucji», jak często jest nazywana, jest jednym z jego najbardziej oryginalnych i prowokujących spostrzeżeń. Dla Teilharda ewolucja nie jest po prostu procesem biologicznym, ale kosmicznym ruchem obejmującym całe stworzenie. Wszechświat, w jego wizji, jest animowany przez wewnętrzną siłę, która napędza go w kierunku punktu omega, terminu ukutego przez Teilharda na oznaczenie wierzchołka ewolucji, gdzie ludzka i boska świadomość łączą się w harmonii” – czytamy we wstępie kardynała.
Kard. de Mendonça przypomina, że myśl Teilharda wzbudziła wiele dyskusji, zarówno w społeczności naukowej, jak i w sferze teologicznej. Z jednej strony, jego pogląd na ewolucję jako proces wewnętrznie zorientowany na transcendencję wywołał pytania o zgodność jego idei z teorią darwinowską. Z drugiej strony, jego śmiałość w reinterpretacji wiary katolickiej w świetle odkryć naukowych wywołała mieszane reakcje w Kościele. Pomimo kontrowersji, a może właśnie z ich powodu, jego myśl nadal wywiera głęboki wpływ, inspirując nowe pokolenia myślicieli i wierzących.
Kardynał zwraca uwagę, że papież Franciszek przypomniał postać o. Teilharda we wrześniu 2023 r., podczas swojej podróży do Mongolii. Wskazał wtedy na pobliską pustynię Ordos, gdzie ponad sto lat wcześniej jezuita zaangażowany w badania geologiczne ułożył modlitwę „Mszę na świecie”. Franciszek wypowiedział słowa tej modlitwy, a następnie powiedział: „Ten kapłan, często niezrozumiany, przeczuwał, że „Eucharystia jest (…) zawsze sprawowana, w pewnym sensie – na ołtarzu świata” i jest „centrum życia wszechświata, centrum wypełnionym miłością i niewyczerpanym życiem” także w czasach takich jak nasze, pełnych napięć i wojen. W ten sposób Franciszek chciał upamiętnić postać tego chrześcijańskiego myśliciela, na którego w 1962 r. zostało nałożone monitum – ostrzeżenie przez ówczesne Święte Oficjum, ale który z czasem był również cytowany przez różnych papieży.
Kardynał zwraca dalej uwagę, że szczególnie istotnym aspektem myśli Teilharda jest jego głęboki optymizm. W czasach, gdy postęp często wiąże się z ryzykiem i niebezpieczeństwami, Teilhard zachęca nas do postrzegania ewolucji nie tylko jako źródła konfliktów, ale także jako szansy na rozwój jako gatunku i jako jednostek. „Jego optymizm nie jest naiwny, ale zakorzeniony w głębokiej wierze w zdolność człowieka do współpracy z twórczymi siłami wszechświata” – stwierdza kard. de Mendonça.
Jego zdaniem innym znaczącym wkładem Teilharda jest jego refleksja nad miłością jako siłą kosmiczną. „Dla Teilharda miłość nie jest tylko sentymentem czy cnotą moralną, ale fundamentalną siłą, która prowadzi ewolucję w kierunku większej jedności i złożoności. Ten aspekt jego myśli, który Prats rozwija z wielką głębią, oferuje nowe spojrzenie na naturę miłości i jej rolę w naszym życiu osobistym i zbiorowym” – czytamy we wstępie.
Zdaniem kardynała książka Mercè Prats jest ważnym wkładem nie tylko dla badaczy Teilharda de Chardin, ale także dla wszystkich zainteresowanych refleksją nad wielkimi pytaniami egzystencji. „Zdolność autorki do uprzystępniania złożonych pojęć i przeplatania myśli Teilharda z wyzwaniami naszych czasów sprawia, że książka ta jest wymagającą, ale ważną lekturą” – stwierdza na zakończenie kard. de Mendonça.
Zdaniem kard. de Mendonça w życiu i pismach o. Pierre Teilhard de Chardin wyłania się „oryginalna synteza, która rzuca wyzwanie tradycyjnym dychotomiom między wiarą a rozumem, naturą a duchem, czasem a wiecznością”. Przypomina, że Mercè Prats, wykładowczyni i dokumentalistka w Fondation Teilhard de Chardin, jest „znana naukowcom, ponieważ była w stanie zrekonstruować tajny obieg pism francuskiego jezuickiego myśliciela”.
„Prats nie tylko analizuje idee Teilharda w ich kontekście historycznym i filozoficznym, ale także odczytuje je na nowo w świetle wyzwań współczesnego świata. Ta umiejętność dialogu z aktualnymi kwestiami, takimi jak kryzys ekologiczny, globalizacja i poszukiwanie duchowego sensu w erze technologii, nadaje jej pracy niezwykłą aktualność i świeżość” – czytamy we wstępie kardynała-prefekta.
Jego zdaniem, inną charakterystyczną cechą tekstu Prats jest „jej zdolność do udostępniania złożonych koncepcji Teilharda szerokiemu gronu odbiorców. Dzięki jasnemu i wciągającemu stylowi autorce udaje się przełożyć głębokie spostrzeżenia Teilharda na zrozumiały język bez poświęcania jego głębi”.
Praca Mercè Prats, będąca wynikiem kilkuletniej pracy historiograficznej, opartej na dogłębnych badaniach w różnych archiwach, takich jak archiwa Dykasterii Nauki Wiary, Prowincji Francuskiej Towarzystwa Jezusowego i Uniwersytetu Georgetown w Waszyngtonie, jest najbardziej kompletną i udokumentowaną biografią słynnego jezuity, teologa i paleontologa. Aby stworzyć ten potężny esej biograficzny, autorka wykorzystała wiele niepublikowanych materiałów i zrekonstruował życie Teilharda de Chardin również dzięki jego licznym listom. Dotarła do wcześniej niedostępnych archiwów rekonstruując wiele tekstów. Pisma te, często prezentujące nowatorskie i niekiedy kontrowersyjne perspektywy teologiczne, były kopiowane i rozpowszechniane prywatnie przez dziesięciolecia.