W sobotę 15 lipca 2023 r., w kaplicy Duszpasterskiego Centrum Sprawiedliwego Józefa, został odczytany Dekret Dykasterii dla Kościołów Wschodnich z dnia 30 marca 2023 r., ogłaszający ustanowienie, decyzją Papieża Franciszka, Administratury Apostolskiej dla katolików obrządku bizantyjskiego w Białorusi i powołanie Czcigodnego Archimandryty Sergiusza Gajka, M.I.C, na stanowisko Ordynariusza tejże Administratury.
Dekret został odczytany w obecności Nuncjusza Apostolskiego na Białorusi abpa Ante Jozicia. Zgodnie z wymogami kanonów 189 § 1, 2 i 313 Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich administrator apostolski archimandryta Sergiusz objął urząd ordynariusza Administracji Apostolskiej.
W ten sposób Białoruska Cerkiew Greckokatolicka otrzymała strukturę kanoniczną i zakończył się długi i trudny okres wznowienia publicznego życia duszpasterskiego wspólnot greckokatolickich, które było uniemożliwione w okresie okupacji Ziem Białoruskich przez Związek Radziecki.
Jak podano na oficjalnej stronie http://www.vatican.va organizację publicznego życia religijnego w Białorusi rozpoczęli wierni świeccy w roku 1988 (rok Tysiąclecia Chrztu Rusi w Kijowie). W tym czasie w Białorusi, w warunkach konspiracji („podziemia”), służył jeden jedyny prezbiter greckokatolicki – o. Wiktor Daniłow w Grodnie. Pierwsi świeccy organizatorzy życia religijnego wywodzili się z inteligencji oraz młodzieży o duchu patriotycznym. Odkrywanie prawdziwej, zakłamanej w okresie sowieckiej niewoli, historii Białorusi i jej duchowego dziedzictwa przywiodło ich do odkrycia Cerkwi Unickiej, której materialne struktury zostały zniszczone w roku 1839 na pseudosoborze w Połocku (inscenizowanym przez carskie, okupacyjne władze imperium rosyjskiego), zatwierdzonym przez cara Mikołaja I.
Materialne struktury dwóch unickich eparchii (diecezji): połockiej (zwanej białoruską) i wileńskiej (zwanej litewską) zostały zlikwidowane, budynki przekazane rosyjskiej Cerkwi prawosławnej, a wierni (w tym duchowni) wcieleni siłą do tejże urzędowej Cerkwi. (Oczywiście, nie obyło się bez protestów i prześladowań). Było to wszakże działanie „ramienia świeckiego” (brachium saeculare), którego decyzje nie miały (i mieć nie mogły) skutków kanonicznych. Dlatego obie diecezje pozostały „przeszkodzonymi” a nie „wygasłymi” (impeditae sed non extinctae).
Jeszcze w 1798 r. (czyli po III-cim rozbiorze Rzeczypospolitej) papież Pius VI utworzył unicką eparchię mińską (Minsk Ruthenorum), która w „Annuario Pontificio” figurowała do roku 1924. (Nie upłynęło jeszcze 100 lat od tej urzędowej wzmianki).
Chrześcijaństwo na Ziemie Białoruskie docierało z Bizancjum i ze Skandynawii. „Pierwsi misjonarze chrześcijańscy na terenach Białorusi pojawili się jeszcze przed IX wiekiem. Ich liczba wzrastała w miarę przybywania wyznawców Chrystusa wśród sąsiednich narodów europejskich. Jednym z takich misjonarzy był islandzki misjonarz Torwald Wędrownik, który w X wieku rozpowszechniał religię chrześcijańską w Połocku i został tam pochowany (obok istniejącego już wcześniej monastyru św. Jana Chrzciciela)”.
Około 992 roku utworzono biskupstwo w Połocku (tradycji bizantyjskiej) – było to wszakże jeszcze przed rozłamem Wschodu i Zachodu. Drugim biskupstwem na terytorium Białorusi był Turów; biskupstwo tradycji łacińskiej założono tam w XI wieku. W następnych wiekach większość mieszkańców Ziem Białoruskich była tradycji bizantyjskiej (wówczas już prawosławnej).
W XVI wieku do Wielkiego Księstwa Litewskiego (które obejmowało Ziemie Białoruskie) dotarła fala protestanckiej Reformacji w wersji luterańskiej, kalwińskiej i nawet socyniańskiej (ariańskiej). Magnateria kalwińska, według zasady „cuius regio eius religio” na kalwinizm „przepisała” licznych wiernych (zamieszkujących magnackie posiadłości). Oznaczało to dramatyczne osłabienie Cerkwi prawosławnej. (Na Polesiu i Wołyniu bardzo aktywni byli socynianie czyli arianie antytrynitarze).
W tym kontekscie prawosławni biskupi ruscy szukali wsparcia w Rzymie i doprowadzili do Unii kościelnej w Brześciu Litewskim w 1596 r. Następne stulecia (XVII-XVIII w). to rozwój Cerkwi Unickiej.
Po rozbiorach Rzeczypospolitej rosyjski zaborca konsekwentnie ograniczał, a z czasem i likwidował, Cerkiew Unicką – aż do pseudosoboru w Połocku w 1839 roku.
Po Traktacie Ryskim (1921), który Ziemie Białoruskie podzielił między II Rzeczypospolitą i Rosję Sowiecką, na Zachodniej Białorusi (a także na Podlasiu i Wołyniu) poczęła się akcja Neounii, w ramach której potomkowie unitów „zlikwidowanych” w 1839 r. na Białorusi (i w 1875 r. na Podlasiu i Chełmszczyznie) mogli wrócić do Cerkwi swoich dziadów.
W owym czasie, w 1927 roku, odnowiona została działalność unickiej parafii w Kostomłotach (powstałej na początku XVII w.).
Neounia rozwijała się (w latach 1924 – 1939) na terenach łacińskich diecezji wileńskiej, pińskiej i podlaskiej. Jej działalność wspierał biskup wileński bł. Jerzy Matulewicz MIC. Mariański klasztor w Drui miał też włączyć się w tę akcję, ale białoruscy marianie (archim. Fabian Abrantowicz, archim. Andrej Cikota, o. Jazep Hermanowicz, o. Tomasz Podziawa) zostali przez Papieską Komisję „Pro Russia” wysłani do Harbina w Mandżurii, gdzie Misję Wschodnią uznano za sprawę pilniejszą.
Na terenie Zachodniej Białorusi Pius XI chciał utworzyć strukturę kanoniczną dla parafii neounijnych, ale zgody nie wyraził rząd II Rzeczypospolitej w Warszawie. Dopatrywał się w działaniu parafii neounickich niepożądanego rozwoju „nacjonalizmu” białoruskiego, a właściwie oporu przeciw polonizacji „Kresów Wschodnich”. W tej sytuacji w roku 1931, dla opieki liturgicznej nad parafiami neounickimi, został mianowany wizytator apostolski dla obrządku bizantyjsko-słowiańskiego (na Polesiu, Wołyniu i Podlasiu) – redemptorysta biskup Mikołaj Czarniecki. Mógł on wszakże działać tylko do września 1939 roku, w którym administracja sowieckiego okupanta wygnała go do Lwowa.
We wrześniu1939 roku, w sytuacji okupacji sowieckiej, greckokatolicki arcybiskup lwowski i metropolita halicki Andrej Szeptycki, działając na podstawie „facultates specialissimae” otrzymanych jeszcze od papieża Piusa X w 1907 roku, utworzył na terenach zajętych przez sowietów 4 egzarchaty apostolskie: dla Wschodniej Ukrainy, dla Rosji, dla Wołynia i Egzarchat Białoruski. Stanowisko kierownika Egzarchatu Białoruskiego przyjął w 1940 r. białoruski jezuita dr Antoni Niemancewicz. W dniu 22 listopada 1941 roku papież Pius XII zatwierdził o. Antoniego Niemancewicza jako administratora apostolskiego. Ale w sytuacji okupacji niemieckiej na Białorusi, w sierpniu 1942 roku ekzarcha Antoni został aresztowany przez niemieckie gestapo i osadzony w więzieniu SD w Mińsku. Tam zmarł męczeńską śmiercią „ex aerumniss carceris” 6 stycznia 1943 roku.
Od tego czasu owa struktura kanoniczna (administratura apostolska) była wakująca, o czym wspomniano w informacji watykańskiej w związku z aktualnym erygowaniem administratury apostolskiej.
W odpowiedzi na liczne listy, które od 1990 roku białoruscy grekokatolicy kierowali do papieża Jana Pawła II z prośbą o mianowanie dla nich biskupa, tenże Jan Paweł w dniu 15 lutego 1993 roku mianował o. Sergiusza Gajka MIC, wizytatorem apostolskim dla grekokatolików Białorusi. Z tej okazji powiedział On do nominata „pojedzie ojciec na krótki czas, z moim Błogosławieństwem”.
W 1996 r. o. Sergiusz został podniesiony do rangi archimandryty i z czasem otrzymał od Jana Pawła II mandat działania „ad modum ordinarii” w ramach wizytatury apostolskiej. Była to wszakże „struktura prowizoryczna”, a działanie wizytatora apostolskiego opierało się na władzy delegowanej przez Kongregację Kościołów Wschodnich.
Realizacja posługi archimandryty Sergiusza jako wizytatora apostolskiego dla grekokatolików Białorusi, w ciągu 30 minionych lat, nie byłaby możliwa bez stałego wsparcia „logistycznego” ze strony marianów w Rzymie, w Polsce (zwłaszcza w WSD w Lublinie i na Stegnach) oraz w Białorusi.
Ważna pomoc (logistyczna i formacyjna) przychodziła też ze strony Unickiej Parafii w Kostomłotach (w okresie posługi tam archimandryty Romana Piętki MIC oraz jego następców). Za to wsparcie wszystkim Wspierającym wdzięczny jest nie tylko archimandryta Sergiusz, ale także cała wspólnota Białoruskiej Cerkwi greckokatolickiej.
W erygowanej (czy reaktywowanej) w dniu 30 marca 2023 roku administraturze apostolskiej dla grekotatolików Białorusi Ordynariuszem został archim. Sergiusz Gajek MIC i posiada on władzę zwyczajną (potestas ordinaria propria), to znaczy władzę biskupa diecezjalnego, poza – oczywiście – prawem udzielanie święceń kapłańskich.
Autor: Archim. Jan Sergiusz Gajek MIC