Wspieranie Kościołów z funduszy publicznych jest rzeczą normalną w Europie. Na terenie Unii Europejskiej istnieją trzy modele finansowania związków wyznaniowych: bezpośrednio przez państwo; z tzw. podatku kościelnego oraz model autofinansowania Kościołów przy niewielkiej pomocy państwa. Polska należy do tych ostatnich. Pomoc, jaką nasz Kościół otrzymuje ze środków publicznych, jest mniejsza niż w większości krajów UE.
Coraz silniej obecne są w polskiej debacie publicznej głosy, mówiące o potrzebie odebrania „przywilejów Kościołowi”, w tym zaprzestania „finansowania Kościoła przez państwo”. Tymczasem Kościół w Polsce utrzymywany jest przede wszystkim z ofiar wiernych. Nie jest finansowany przez państwo, korzysta tylko z niewielkiego wparcia ze środków publicznych. Wyraża się to w ulgach podatkowych czy dotacjach na określone cele społeczne, kulturalne bądź edukacyjne, co wynika z zasady równego traktowania wszystkich podmiotów społecznych, niezależnie od ich opcji światopoglądowej. Tak jest we wszystkich demokratycznych krajach świata i takie standardy obowiązują w krajach członkowskich UE. Cofnięcie możliwości korzystania podmiotów kościelnych z tego rodzaju wsparcia oznaczałoby rezygnację w Polsce z przyjętych w Europie standardów.
Ponadto, we wszystkich krajach UE państwo finansuje nauczanie religii w szkole (tam, gdzie ona istnieje), duszpasterstwo wojskowe oraz kapelanów w systemie penitencjarnym.
Kraje, w których Kościoły finansowane są przez państwo
Niemal w stu procentach finansowane są Kościoły konstytucyjnie uznane za „narodowe” w tych krajach Europy, gdzie wciąż trwa tradycja państwa wyznaniowego. Kościół uznany za narodowy na mocy konstytucji jest ściśle związany z państwem, przez nie kontrolowany, w zamian za co ma zapewnione utrzymanie. Tradycja ta wciąż obecna jest na gruncie prawosławnym oraz w niektórych państwach protestanckich. W większości krajów katolickich jej kres położył Sobór Watykański II, opowiadając się za rozdziałem Kościoła i państwa (wzajemna autonomia).
Grecja
Najsilniejszy w Europie związek między Kościołem a państwem obserwujemy w Grecji. Grecki model – gdzie 95% obywateli przyznaje się do prawosławia – uznać można za współczesną formę „cezaropapizmu”. Prawosławie ma tam konstytucyjny charakter „religii dominującej”. Umocowanie w greckiej konstytucji mają nawet „święte kanony wiary”. Prawo karne ściga też przestępstwa wewnątrzkościelne, np. złamanie tajemnicy spowiedzi.
Większość kosztów Greckiego Kościoła Prawosławnego pokrywa państwo. Opłaca m.in. wynagrodzenia kościelnego personelu: biskupów, księży pracujących w parafiach, diakonów i osób świeckich zatrudnianych przez Kościół. Duchowni prawosławni służący jako kapelani w armii i policji mają stopnie oficerskie i otrzymują stosowne wynagrodzenie. Nauczanie religii ma charakter obowiązkowy. Nauczyciele religii mają status urzędników państwowych i otrzymują wynagrodzenie. Inne Kościoły pozostają na własnym utrzymaniu.
Zarówno Kościół prawosławny, jak i inne Kościoły cieszą się ulgami podatkowymi, np. od nieruchomości oraz ich wynajmu oraz od wszelkich darowizn i spadków.
Status religii państwowej gwarantują także niektóre państwa tradycji protestanckiej. Obecnie są to Dania i Wielka Brytania.
Belgia
Kościół, wraz z 5 innymi wspólnotami wyznaniowymi, w Królestwie Belgii traktowany jest jako utrzymywana w dużej mierze przez państwo istotna instytucja kultury narodowej. System prawny określający jego miejsce wywodzi się jeszcze z czasów napoleońskich. Z budżetu państwa wypłacane są więc wynagrodzenia duchownym i świeckim pracownikom kościelnym. Analogicznie – acz dopiero od 1993 r. – traktowany jest ogólnokrajowy związek niewierzących humanistów. Gwarantowane jest to na poziomie konstytucji. Także emerytury duchownych są finansowane przez państwo.
Obowiązujący w Belgii system oferuje Kościołowi wyłączenie spod opodatkowania dochodów uzyskiwanych z własności budynków bądź ich części, w których odprawiane są nabożeństwa. Lokalne samorządy zobowiązane są do troski o budynki sakralne służące danej społeczności, mają również obowiązek zapewnienia i pokrycia kosztów mieszkań osobom duchownym.
Rozwinięty jest system szkolnictwa katolickiego, którego personel wynagradzany jest przez państwo. 60% belgijskich uczniów szkół średnich uczęszcza do szkół pozostających w sieci szkolnictwa katolickiego. W szkołach państwowych prowadzone są zajęcia z religii lub etyki pod kontrolą poszczególnych wspólnot religijnych. Koszty zajęć pokrywają samorządy.
Posługa kapelanów wojskowych i opieka duchowa w więzieniach, szpitalach, zakładach wychowawczych, instytucjach imigracyjnych i środowisku osób pracujących w rybołówstwie jest opłacana z funduszy państwowych.
Luksemburg
Konstytucja zapewnia, że pensje i emerytury księży i innych osób służących kultowi są wypłacane przez państwo i regulowane ustawami. Nie istnieją odrębne podatki na Kościoły, tylko dobrowolne składki ze strony wiernych. Wszystkim Kościołom przysługują ulgi podatkowe, analogiczne jak fundacjom prowadzącym działalność prospołeczną. Uczniowie szkół publicznych mają prawo do wyboru pomiędzy religią a etyką. Zajęcia finansowane są ze środków publicznych.
Malta
Konstytucja Malty stwierdza, że „Religią Malty jest Rzymska Apostolska Religia Katolicka”. Ma ona charakter uprzywilejowany wobec innych wyznań. Krzyże są obecne we wszystkich państwowych budynkach, a modlitwa lub Msza św. rozpoczyna każde posiedzenie Parlamentu.
Państwo opłaca kapelanów w szpitalach, szkołach, więzieniach, w policji i w armii. Nauczanie religii katolickiej zapewnione jest we wszystkich szkołach publicznych, aczkolwiek udział w tych zajęciach ma charakter dobrowolny.
Kościół katolicki finansuje swoją działalność przede wszystkim z dochodów z obligacji państwowych, wystawionych kiedyś po zajęciu nieruchomości kościelnych, a także z ofiar wiernych i zapisów.
Słowacja
Zdecydowaną większość kosztów funkcjonowania Kościoła na Słowacji pokrywa budżet państwa. System prawny tam obowiązujący kontynuuje tradycje monarchii austro-węgierskiej, gdzie duchowni zostali zrównani w prawach z urzędnikami państwowymi. Pensje duchownych są wypłacane przez państwo w nowej rzeczywistości ustrojowej, zgodnie z dekretem rządu z 1990 r. Dotowane są również koszty utrzymania budynków kościelnych. Dotacje z budżetu wypłacane są dla 18 uznanych przez państwo kościołów i wspólnot religijnych, w zależności od liczby członków danej wspólnoty.
Państwo przyznaje środki na działanie słowackiej katolickiej Caritas oraz ewangelickiej Diakonii.
Środki pochodzące ze zbiorek kościelnych bądź z działalności gospodarczej Kościoła są zwolnione od podatku. Z podatku od nieruchomości są zwolnione wszelkie kościelne budynki oraz cmentarze. Opodatkowaniu nie podlegają ofiary, darowizny i spadki na rzecz Kościołów.
Szkoły prowadzone przez kościelne osoby prawne są zrównane ze szkołami publicznymi i finansuje je państwo. Podobnie jak katolicki uniwersytet w Rużomberku. Katechizacja w szkołach publicznych jest obowiązkowa i finansuje ją ministerstwo edukacji.
Chorwacja
W Chorwacji z budżetu finansowane są pensje księży katolickich, remonty kościołów i utrzymanie szkół religijnych, na co państwo wydaje mniej więcej 0,5% budżetu.
Czechy
W Republice Czeskiej, która dotąd miała analogiczny sposób finansowania Kościoła jak na Słowacji czy w Chorwacji, trwają obecnie prace nad wprowadzaniem nowego modelu finansowania Kościoła w oparciu o własne środki, pochodzące ze zwróconych dóbr, wcześniej zagrabionych przez komunistów oraz rekompensat za nie jakie przyznało państwo.
Dopóki nowy system nie zostanie w pełni wdrożony, państwo aż do 2030 r. wypłacać będzie pensje duchownym. Pokrywa też koszty remontów zabytkowych budynków kościelnych.
W 2010 r. po wielu latach negocjacji czeskie państwo zdecydowało się zwrócić Kościołom i gminom żydowskim majątek. Chodzi tu o 2,5 tys. budynków, 175 tys. hektarów lasów i 25 tys. hektarów ziemi. W przeważającej większości są to dobra Kościoła katolickiego.
Z kolei podpisane w 2013 r. przez państwo czeskie umowy z Kościołami dotyczą zadośćuczynienia za nieruchomości wciąż użytkowane przez jednostki komunalne lub osoby prywatne. Ma to zapewnić Kościołom i wspólnotom wyznaniowym na przestrzeni 30 lat 59 mld koron (9,5 mld złotych) – czyli 2 mld rocznie, każdorazowo korygowane o mnożnik inflacyjny. Jednocześnie państwo przestanie wypłacać duchownym wynagrodzenia, na co przeznacza się każdego roku około 1,5 mld koron. Największy udział w rekompensatach, wynoszący 47,2 mld koron (7,7 mld złotych), ma Kościół katolicki.
Obok wypłacenia rekompensat finansowych ustawa o restytucji mienia związków wyznaniowych przewidywała zwrócenie im w naturze nieruchomości o łącznej wartości około 75 mld koron (12,2 mld zł).
W Republice Czeskiej nauczanie religii w szkołach publicznych ma charakter dobrowolny, a jej koszty pokrywa ministerstwo edukacji.
Kraje, w których Kościoły utrzymywane są z obowiązkowego podatku kościelnego
Podatek kościelny jest to kwota płacona obowiązkowo przez obywatela danego kraju na wskazany przez niego Kościół lub związek wyznaniowy za pośrednictwem państwowego systemu fiskalnego. Podatek ten odejmuje się od pensji wraz z podatkiem dochodowym i składkami na ubezpieczenie społeczne. W przypadku osób prowadzących działalność gospodarczą podatek na Kościół jest odliczany od zysku.
Obowiązkowy podatek kościelny występuje obecnie w Szwecji, Niemczech, Szwajcarii (większość kantonów), Danii, Austrii i Finlandii. Źródło tego podatku sięga korzeniami procesu sekularyzacji (upaństwowienia) dużej części majątków kościelnych, co przeprowadzono w wielu państwach absolutystycznych w pierwszej połowie XIX stulecia. W zamian za to państwo tworzyło specjalny Fundusz Kościelny jak np. w Prusach bądź brało na siebie utrzymanie duchownych, zrównując ich status z urzędnikami państwowymi (cesarstwo austriackie).
Niemcy
W Niemczech w drugiej połowie XIX w. system dotowania Kościołów bezpośrednio z państwowych funduszy stopniowo zastąpiono obowiązkowym podatkiem kościelnym od obywateli, ale ściąganym przez państwo. Ostatecznie taki system na poziomie konstytucyjnym zagwarantowała Republika Weimarska i trwa on do dziś.
Najwyższy obowiązkowy podatek kościelny obowiązuje dziś w Niemczech. Jest on ważnym, aczkolwiek nie jedynym źródłem utrzymania Kościołów, katolickiego i ewangelickiego oraz wspólnoty żydowskiej. Waha się między 8 a 9% zobowiązania podatkowego danej osoby. Stanowi to od 1,2% do 1,5% podstawy opodatkowania. Jedyną możliwością niepłacenia podatku kościelnego jest wystąpienie z Kościoła.
Łącznie w ciągu roku Kościół ewangelicki i Kościół Katolicki z tytułu podatku kościelnego otrzymują wspólnie około 8 miliardów euro.
Ponadto każdego roku Kościoły w Niemczech otrzymują ok. 420-480 mln euro odszkodowania za wywłaszczenia, które zostały dokonane w państwie pruskim w 1803 r.
Niezależnie od tego budżet państwa pokrywa większość budżetu Caritasu w Niemczech, co rocznie stanowi ok. 45 mld euro.
Co więcej, Kościołom w Niemczech przysługuje wiele zwolnień z podatku. Wszelkie darowizny przeznaczone na cele charytatywne są odliczane od podatku dochodowego.
Obowiązujący w Niemczech podatek kościelny ma wiele plusów, ale także poważne minusy. Zapewnia on Kościołowi stabilne finansowanie, niezależne od poziomu ofiarności wiernych i wolne od zmian na scenie politycznej. Dzięki temu Kościół może np. zatrudniać dużą ilość pracowników, dzięki czemu jest drugim co do wielkości pracodawcą w Niemczech. Kościół niemiecki świadczy też największą w skali świata pomoc dla chrześcijan znajdujących się w potrzebie. Minusem jest występowanie z Kościoła tych wiernych, którzy nie chcą płacić podatku. Np. w 2020 r. z tego powodu deklarację o wystąpieniu z Kościoła katolickiego złożyło 221 tys. wiernych. Było to mniej niż w 2019 r. (272 tys.), ale więcej niż w 2018 (216 tys.).
Austria
W Austrii każda osoba dorosła należąca do Kościoła katolickiego, protestanckiego czy Kościoła starokatolickiego musi regularnie opłacać składki. Obywatele Austrii opłacają 1,1 proc. podstawy opodatkowania poprzez urzędy skarbowe na wskazany Kościół.
Darowizny na rzecz Kościołów oraz spadki zwolnione są z podatku od spadków i darowizn.
Szkoły katolickie bądź należące do uznanych związków wyznaniowych są dotowane przez państwo bądź landy, pod warunkiem, że realizują obowiązujący program nauczania. Państwo refunduje szkołom wyznaniowym koszty personelu.
Nauka religii w publicznych szkołach jest obowiązkowa, a koszty jej organizacji pokrywane są ze środków publicznych.
Państwo pokrywa koszty funkcjonowania wydziałów teologii katolickiej i protestanckiej na państwowych uniwersytetach.
W siłach zbrojnych istnieje duszpasterstwo zarówno katolickie jak i protestanckie. Kapelani wojskowi są wybierani przez Kościoły za zgodą Ministerstwa Obrony. Koszty duszpasterstwa w siłach zbrojnych pokrywa Ministerstwo Obrony.
Dania
Konstytucja Danii stwierdza, że „Ewangelicki Kościół Luterański jest Kościołem narodowym i jako taki jest wspierany przez państwo”. Należy doń 84% obywateli. Konstytucja gwarantuje Kościołowi wewnętrzną autonomię w sprawach doktrynalnych, natomiast w innych podlega on decyzjom parlamentu oraz ministra ds. kościelnych. Duchowni mają status urzędników państwowych i z tego powodu państwo płaci im wynagrodzenia. Kościół Luterański w Danii jest finansowany z zarówno z budżetu państwa jak i z obowiązkowych składek wierzących obywateli. Łączne roczne wpływy do budżetu Kościoła Danii wynoszą ok. 606 mln euro, w tym 75% tej kwoty to podatek od członków wspólnoty, 12% pochodzi z budżetu państwa, z kolei 13% to dochody z nieruchomości. Wszystkie darowizny przekazywane Kościołowi Danii nie podlegają opodatkowaniu.
W duńskich szkołach nauczanie religii ma charakter obowiązkowy. Od 1975 r. katechizację zastąpiono bardziej świecką formą „wiedzy o chrześcijaństwie”.
Finlandia
W Finlandii Kościół prawosławny oraz Kościół luterański dostają wsparcie finansowe, które pochodzi z odpisów podatkowych od osób należących do wspólnoty. Członkowie kościoła płacą podatek, który wynosi 1-2% Kościoły są także zwolnione z opłacania podatku dochodowego. Podatek na kościoły płacą także prywatne firmy, zależnie od wyznania właścicieli przedsiębiorstwa. To jedyna taka zasada w Europie. Jeżeli chodzi o Kościół Katolicki w Finlandii, nie otrzymuje on ani dotacji ani nie obowiązują go zwolnienia z opodatkowania.
Szwajcaria
W Szwajcarii, gdzie poszczególne kantony mają własny system relacji miedzy państwem a Kościołem, większość z nich pobiera podatek kościelny, analogiczny jak w Niemczech. Różnica jest taka, że trafia on z kantonu nie do diecezji, ale bezpośrednio do parafii. Wyjątkowa sytuacja panuje w kantonie Genewy i dwóch innych kantonach, gdzie istnieje radykalny rozdział państwa i Kościoła, a tym samym brak jest podatków kościelnych. A z kolei w kantonie Waadt Kościoły są całkowicie finansowane przez państwo.
Szwecja
Choć przez wieki była państwem wyznaniowym, to od 2000 r. Kościół ewangelicko-luterański (tzw. Kościół Szwecji) jest autonomiczny, zgodnie z wprowadzaną wówczas zasadą rozdziału od państwa.
Głównym źródłem jego utrzymania są własne majątki (głownie lasy i budynki) oraz obowiązkowe składki od wiernych w wysokości 1% podatku, pozyskiwane za pośrednictwem państwowego aparatu fiskalnego. Na drodze ustawy z 2010 r. Kościół Szwecji otrzymuje również środki na utrzymanie kościelnego dziedzictwa kulturowego.
Kraje, w których utrzymanie Kościołów wspomagane jest za pomocą dobrowolnego podatku
We Włoszech, Hiszpanii i na Węgrzech oraz w Portugalii, istnieje system dobrowolnego podatku kościelnego, płaconego przez tych obywateli, którzy chcą w ten sposób wspomóc wybrany przez siebie związek wyznaniowy. Przychody z tego podatku stanowią jedno z ważnych źródeł utrzymania Kościołów w tych krajach.
Włochy
Kościół we Włoszech utrzymuje się z podatku „otto per mille”, innych ofiar wiernych, darowizn jak i działalności gospodarczej.
Na mocy Konkordatu Włoch ze Stolicą Apostolską z 1984 r. wprowadzony został dobrowolny odpis 0,8% (otto per mille) podatku od osób fizycznych na rzecz wybranego związku wyznaniowego. Każda osoba fizyczna będąca płatnikiem podatku dochodowego w swym zeznaniu podatkowym ma możliwość skierowania 0,8% podatku na Kościół katolicki, jeden ze związków wyznaniowych bądź na „nadzwyczajne działania podejmowane przez państwo przeciwko głodowi na świecie, katastrofom naturalnym, pomoc uchodźcom i zabezpieczenie pomników kultury”. Kościół katolicki z „otto per mille” otrzymuje rocznie około miliarda euro.
Jeśli jednak podatnik nie wypełni odpowiedniej rubryki formularza podatkowego i nie skieruje wspomnianych 8 promili na konkretny Kościół lub charytatywne działania państwa, to wówczas środki od tych, którzy nie zaznaczyli, dzielone są w sposób proporcjonalny na wskazane przez innych cele.
Oprócz podatku Kościoły czerpią korzyści ze zwolnień podatkowych. Traktowane są one analogicznie do organizacji „non profit”. Dodatkową formą wspierania Kościołów jest możliwość przyznawania im gratis przez samorządy działek na budowę świątyń.
Kościelne instytucje o charakterze edukacyjnym, medycznym, charytatywnym są dofinansowywane na równi z analogicznymi placówkami powadzonymi przez państwo. Państwo ponosi też ciężar finansowania religii katolickiej w szkołach i przedszkolach. Udział w katechizacji szkolnej ma charakter dobrowolny.
Z budżetu państwa pokrywane są ponadto koszty funkcjonowania katolickiego ordynariatu polowego, praca kapelanów w więzieniach, jak i duszpasterstwo innych wyznań w tych instytucjach.
Hiszpania
Podatnicy podatku dochodowego od osób fizycznych mogą zadeklarować 0,7% ich podatku na rzecz Kościoła katolickiego. Nie istnieje analogiczny podatek na rzecz innych wspólnot wyznaniowych. W sensie ulg podatkowych Kościoły traktowane są na równi z organizacjami społecznymi „non profit”, pod warunkiem, że ich dochód przeznaczany jest na cele wspólnoty. Działalność ściśle religijna zwolniona jest z jakiegokolwiek opodatkowania.
Posługa religijna – na koszt państwa – zapewniona jest w siłach zbrojnych, więzieniach i szpitalach. Szkoły wyznaniowe finansowane są ze środków publicznych. Uniwersytety Katolickie zarządzane przez Konferencję Episkopatu, Opus Dei oraz jezuitów są także finansowane przez państwo.
W szkołach publicznych zajęcia z religii mają charakter fakultatywny i opłacane są z budżetu ministerstwa edukacji.
Inne wspólnoty religijne: protestanckie, żydowskie i muzułmańskie, dofinansowywane są z funduszy Państwowej Fundacji na rzecz Pluralizmu i Współistnienia.
Portugalia
W Portugalii istnieje możliwość odprowadzania na Kościół (ale wyłącznie katolicki) 0,5% podatku od osób fizycznych, na zasadzie dobrowolnej deklaracji. Jednak, w odróżnieniu np. od sytemu włoskiego czy węgierskiego, w których państwo uzupełnia wysokość tego zobowiązania za tych, którzy nie wpłacili, w Portugalii przekazywane są Kościołowi wyłącznie kwoty wpłacone przez obywateli.
Oprócz tego istnieją liczne ulgi podatkowe, czy dotacje na renowację sakralnych zabytków. W szkołach publicznych nauczania jest religia katolicka (inne wyznania nie mają takiego prawa). Koszty zajęć ponosi państwo, a udział w nich jest dobrowolny, w oparciu i pisemną decyzję rodziców ucznia.
Węgry
Węgry historycznie miały system finansowania Kościoła wyrastający z monarchii austro-węgierskiej, gdzie duchowni byli utrzymywaniu przez państwo – w zamian za lojalność. System ten kontynuowany był w czasach komunistycznych, gdyż umożliwiał pełną kontrole nad Kościołami. Po 1989 r. w budżecie państwa corocznie była rezerwowana kwota na wsparcie Kościołów i związków wyznaniowych. Oprócz tego Kościoły mogły ubiegać się o zwrot skonfiskowanych w okresie komunistycznym majątków. Zwrócono ich część a za resztę przyznano rekompensaty.
Od 1997 r. państwo węgierskie wprowadziło możliwość przekazywania przez obywateli 1% podatku dochodowego na wybrany przez nich Kościół, niezależnie od istniejącej już możliwości przekazywania 1% podatku na organizacje pozarządowe, instytucje kultury, itp. W kolejnych latach dotacje państwowe były stopniowo ograniczane, ale tak by sumy uzyskane przez Kościoły w tego podatku nie były mniejsze od poprzednich dotacji.
Od 2002 r. wprowadzono państwowe dopłaty dla duchownych pracujących na wsi, w miejscowościach poniżej 5 tys. mieszkańców. Dotacje te są wyrazem uznania, że wspólnoty wyznaniowe przyczyniają się do aktywizacji terenów wiejskich.
Obecnie Kościoły otrzymują z budżetu dotacje na rzecz utrzymania dziedzictwa kulturowego oraz edukacji. Kościół zwolniony jest także z wszelkich podatków: od działalności kultowej, społecznej i gospodarczej.
Z budżetu państwa pokrywane są koszty katechizacji w szkołach publicznych oraz katolickiego ordynariatu polowego i duszpasterstwa prowadzonego przez inne wyznania w siłach zbrojnych.
Oprócz tego Kościoły na Węgrzech, zgodnie z ustawową zasadą „równego finansowania działalności publicznej”, otrzymują na prowadzenie działalności charytatywnej, edukacyjnej i kulturalnej, analogiczne dotacje z budżetu państwa jak inne organizacje społeczne bądź instytucje państwowe.
Państwo przekazuje Kościołom taką samą kwotę na każdego ucznia, ile przeznacza na rzecz uczniów szkół państwowych. Podobnie w przypadku szpitali prowadzonych przez Kościoły, system opieki społecznej zapewnia takie same dopłaty, jakie obowiązują w szpitalach publicznych.
Zasada równego finansowania działalności publicznej jest gwarantowana przez węgierskie prawo. Została także potwierdzona przez Trybunał Konstytucyjny, który orzekł w 1997 r., że równe finansowanie jest wymogiem konstytucyjnym dla zapewnienia wolności wyznania i realizacji zasady niedyskryminacji.
System dobrowolnego podatku na cele kościelne wydaje się najbardziej rozsądnym rozwiązaniem w sferze finansowania instytucji wyznaniowych. Nie uzależnia on Kościołów od państwa, co ma miejsce w tych krajach, gdzie określona religia jest uprzywilejowana (państwa wyznaniowe). Nie łączy się też z państwowym przymusem w zakresie ściągania podatków na Kościół, co skutkuje wystąpieniami z Kościoła.
Dlatego ku dobrowolnemu podatkowi na cele kościelne skłonił się również polski Episkopat. Stąd w kwietniu 2012 r. zostały podjęte rozmowy na forum zespołów roboczych ds. finansów kościelnej i rządowej komisji konkordatowych. Strona kościelna zaproponowała by zastąpić Fundusz Kościelny dobrowolna asygnatą podatkową od obywateli – w wysokości 0,5% podatku. Przez 2,5 roku bezskutecznie toczyły się negocjacje na ten temat, gdyż strona rządowa była w stanie zgodzić się najwyżej na 0,3%. Z proponowanych zmian nie były tez zadowolone Kościoły mniejszościowe, które obawiały się, że duża część ich wiernych, żyjąca w rozproszeniu i nie mająca żywego związku ze swą wspólnotą, nie będzie skłonna do takiego odpisu. Odejście od władzy koalicji PO-PSL jesienią 2015 r. definitywnie wstrzymało rozmowy na ten temat. Za rządów Zjednoczonej Prawicy nikt już nie powrócił do tematu, ze szkodą dla Kościoła. Bowiem kwestia trwałych regulacji finansowych dotyczących Kościoła jest jednym z zapisów polskiego Konkordatu (art. 22, 2), który dotąd nie został wypełniony.
Kraje, w których Kościoły utrzymują się samodzielnie, przy niewielkim wsparciu państwa
Kraje, w których Kościoły utrzymują się samodzielnie, przy niewielkiej pomocy państwa, są w mniejszości w Unii Europejskiej. Jest to przede wszystkim Francja, ze względu na poda stuletnią tradycję świeckości państwa, a także Cypr, Holandia, Irlandia, Litwa, Łotwa, Estonia, Portugalia, Polska, Słowenia.
Francja
Radykalny rozdział Kościoła i państwa uniemożliwia dotowanie go przez z budżetu państwa. Kościół utrzymywany jest głównie ze składek wiernych. Jednak w odróżnieniu np. od Polski wszystkie składki są odprowadzane z parafii do diecezji, a na poziomie diecezjalnym dzielone sprawiedliwie, tak że każdy duchowny otrzymuje równe wynagrodzenie. Na ogół na poziomie najniższej pensji krajowej.
Jednak z funduszy publicznych finansowane jest duszpasterstwo w wojsku, szpitalach i więzieniach. Ponadto ze środków publicznych pokrywane są koszty remontów i utrzymania budynków kościelnych, zbudowanych przed 1905 r. i upaństwowionych na mocy ustawy z tego czasu.
System podatkowy umożliwia przedsiębiorcom i indywidualnym podatnikom odliczanie (do określonego limitu) darowizn na rzecz Kościoła.
Stowarzyszenia katolickie mają prawo do państwowych dotacji na określone cele na równi z innymi stowarzyszeniami.
Z budżetu państwa opłacani są także nauczyciele w prywatnych szkołach katolickich, pod warunkiem, że dana szkoła zawarła porozumienie z państwem i uzyskała prawa szkoły publicznej.
Polska
Ani ustawa o stosunku państwa do Kościoła katolickiego z 1989 r., ani Konkordat z 1993 r. nie regulują spraw finansowania Kościoła. Konkordat w art. 22 odsyła tę kwestię do dalszych regulacji i umów pomiędzy stronami. Kościół katolicki jak i inne Kościoły utrzymują się zasadniczo z dobrowolnych ofiar wiernych. Nie istnieje też żadna forma „podatku kościelnego”, a państwowe dotacje na rzecz Kościołów są związane wyłącznie z ich działalnością społeczną, edukacyjna czy na rzecz ochrony zabytków. Działalność duszpasterska Kościoła i duża część charytatywnej utrzymywana jest ze składek wiernych.
Najznaczniejszą dotacją na rzecz zarejestrowanych w Polsce Kościołów i związków wyznaniowych są środki tzw. Funduszu Kościelnego (stanowiącego dziedzictwo z okresu komunistycznego), który został powołany na mocy ustawy z 1950 r. o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki. Miała być to forma rekompensaty dla Kościołów za przejęte przez państwo nieruchomości ziemskie. Nigdy jednak wartość tych dóbr nie została oszacowana, a wysokość środków Funduszu zależała wyłącznie od decyzji politycznych. Obecnie waha się ona w granicach 200 mln zł rocznie.
Fundusz Kościelny finansuje niemal wyłącznie składki na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i wypadkowe duchownych, nie podlegających tym ubezpieczeniom z innych tytułów, w wysokości 80%, a za członków zakonów kontemplacyjnych klauzurowych i misjonarzy w 100%. Obejmuje to ok. 40% duchownych katolickich. Natomiast duchowni, którzy są zatrudnieni na podstawie umowy o pracę (np. jako katecheci, wykładowcy, kapelani więzienni, szpitalni czy wojskowi) sami opłacają składki emerytalne.
Budżet państwa – w tym wypadku analogicznie jak we wszystkich innych krajach – pokrywa koszty ordynariatu polowego oraz duszpasterstwa innych wyznań w siłach zbrojnych. Pensje z ze środków publicznych otrzymują także kapelani więzienni oraz szpitalni, ale ci ostatni zatrudniani są zazwyczaj na ułamek etatu.
Ministerstwo edukacji pokrywa koszty katechizacji szkolnej, w której udział jest dobrowolny. Z budżetu państwa dofinansowywane są także uczelnie kościelne i wyznaniowe. Warto zaznaczyć, że istnieje na nich wiele wydziałów niekościelnych.
Kościelne instytucje mogą też ubiegać się o dotacje na remont zabytków. Ale pula dofinansowania ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego jest niewielka.
Jeśli chodzi o zwolnienia podatkowe, to Kościelne osoby prawne w Polsce zwolnione są z części podatków. Są jednak płatnikami podatku od nieruchomości, z wyjątkiem nieruchomości niemieszkalnych, o ile nie jest w nich prowadzona działalność gospodarcza. Zwolnione są też budynki, w których mieszczą się zarządy diecezji, klasztory zakonów kontemplacyjnych, domy formacyjne zakonów, domy sióstr emerytek oraz księży emerytów.
Kościelna działalność gospodarcza jest opodatkowana, analogicznie jak prowadzona przez inne podmioty.
Litwa
Kościół katolicki oraz inne związki wyznaniowe utrzymują się ze składek wiernych, przy niewielkiej pomocy finansowej państwa: na edukację, działalność charytatywną, zachowanie dziedzictwa kulturowego, kapelanów w wojsku. Zwrócono także dużą część nieruchomości zagarniętych Kościołom w okresie komunistycznym.
Ponadto na mocy umowy Litwy ze Stolicą Apostolską zwolnione są z podatków, nieruchomości kościelne wykorzystywane na cele religijne, dobroczynne, edukacyjne, społeczne bądź kulturalne. Darowizny na rzecz Kościoła jak i dochody duchownych oraz innych osób asystujących przy obrzędach religijnych nie podlegają opodatkowaniu. Państwo płaci także składki emerytalne za wszystkich duchownych. Analogiczne uprawnienia mają wszystkie istniejące na Litwie „wyznania tradycyjne”, czyli także Kościół prawosławny i Kościoły protestanckie.
Edukacyjne placówki wyznaniowe prowadzone przez Kościoły, jeśli respektują państwowe standardy nauczania, są finansowane przez państwo. Otrzymują te same kwoty na każdego ucznia, co placówki państwowe. Państwo pomaga również w utrzymaniu seminariów duchownych.
Wszystkie „tradycyjne” Kościoły otrzymują wsparcie ze strony państwa na działalność kulturalną. Np. w 2019 r. litewskie Ministerstwo Finansów wyasygnowało 1 mln 239 tys. euro dla Kościoła katolickiego.
Podsumowanie
W 7 krajach Unii Europejskiej Kościół utrzymywany przez państwo, przy udziale środków własnych. Są to Grecja, Belgia, Luksemburg i Malta oraz niektóre kraje Europy środkowo-wschodniej, zachowujące dawny system austro-węgierski: Słowacja, Chorwacja i Czechy (choć w tym ostatnim budowany jest nowy system).
W 5 krajach Unii Europejskiej obowiązuje podatek kościelny, ściągany przez państwowe służby fiskalne. Tak jest w Szwecji, Niemczech, Danii, Austrii i Finlandii. Mają też miejsce państwowe dotacje na określone cele: edukacyjne, charytatywne, kulturalne itp. Uzupełniane jest to przez składki wiernych.
W 4 krajach Unii Europejskiej obowiązują dobrowolne podatki kościelne, na wybrany przez podatnika Kościół. Są to Włochy, Hiszpania, Węgry i Portugalia. Środki stąd pozyskiwane uzupełniane są przez państwowe dotacje na cele charytatywne bądź edukacyjne oraz składki wiernych.
W pozostałych krajach Unii Europejskiej Kościoły utrzymują się samodzielnie, głównie z dobrowolnych składek wiernych, przy niewielkiej pomocy państwa bądź samorządów. Są to: Cypr, Francja, Holandia, Irlandia, Litwa, Łotwa, Estonia, Portugalia, Polska, Słowenia.
Niezależnie od przyjętego w danym kraju systemu finansowania Kościołów, dotacje ze środków publicznych przyznawane są na następujące cele:
1. Ulgi podatkowe dla podmiotów kościelnych. Nigdzie nie są opodatkowane składki na „tacę”, na cele kultu religijnego lub na działalność charytatywną. W 6 krajach UE istnieją także ulgi z działalności gospodarczej służącej utrzymaniu Kościołów. W większości krajów nie są opodatkowane nieruchomości kościelne, w których sprawowany jest kult bądź prowadzona jest działalność charytatywna.
2. Duszpasterstwo w wojsku, więziennictwie i służbie zdrowia.
3. Szkoły i uczelnie wyznaniowe oraz wydziały teologiczne na uniwersytetach państwowych.
4. Remonty obiektów dziedzictwa kulturowego pozostające w rękach Kościołów (kościelne zabytki).
5. Lekcje religii w szkołach (obowiązkowe lub dobrowolne).
6. Działalność społeczną i kulturalną prowadzoną przez jednostki kościelne. Obowiązuje tu zasada równego traktowania instytucji samorządowych i pozarządowych, w tym kościelnych, wykonujących te zadania zlecone, które inaczej spadłyby na państwową opiekę społeczną.
Marcin Przeciszewski / Warszawa
KAI