Pobór odbył się nie zwyczajowo przez losowanie, lecz według imiennych list. Branka była skierowana do 12 tys. osób, podejrzanych o przynależność do organizacji patriotycznych i obejmowała młodzież szlachecką i miejską . Młodzi patrioci mieli być wysłani na służbę do Rosji na 25 lat.
Chociaż termin branki utrzymywano w tajemnicy, część młodych mężczyzn z Warszawy uciekła i sformowała pierwsze oddziały.
Manifest Powstańczy z 22 stycznia 1862 głosił: „Polska nie chce, nie może poddać się bezspornie temu sromotnemu gwałtowi, pod karą hańby przed potomnością powinna stawić energiczny opór. Zastępy młodzieży walecznej, młodzieży poświęconej, ożywione gorącą miłością Ojczyzny, niezachwianą wiarą w sprawiedliwość i w pomoc Boga, poprzysięgły zrzucić przeklęte jarzmo lub zginać. Za nią więc, Narodzie Polski, za nią!” .
W walce o „wyrwanie ze strasznej hańby niewoli i niepojętych męczarniach ucisku „ jak pisano w Manifeście Powstańczym , nie zabrakło księży i zakonników. Wielu z nich zginęło w walkach lub zostało straconych w egzekucjach. Dla niektórych była to jedna ze stacji w ich życiu.
Cytadela Warszawska to pomnik bohaterów narodowych. Zbudowana przez cara Mikołaja I w latach 1832-1836 po stłumieniu powstania listopadowego, stała się miejscem represji popowstaniowych, a także postrachem dla mieszkańców Warszawy i całej społeczności polskiej. 550 luf armatnich wycelowanych w Warszawę i kilkunastotysięczny garnizon wojska, stacjonującego na terenie Cytadeli , miał przypominać warszawiakom o powinności posłuszeństwa i karności wobec nakazów cara.
Na terenie twierdzy w tzw. X Pawilonie władze carskie umieściły centralne więzienie śledcze dla więźniów politycznych Osadzano w nim tysiące wybitnych Polaków, patriotów, działaczy politycznych, także rewolucjonistów. Przez Cytadelę przeszło szacunkowo ca. 40 tysięcy więźniów.
W miejscu straceń na stokach twierdzy wykonywano egzekucje.- wieszano skazanych na śmierć. Skazanych na katorgę, w kuźni zakuwano w kajdany, Kibitki wywoziły tysiące więźniów skazanych na katorgę lub zesłanie na Syberię. W lochach twierdzy torturowano więźniów.
Więźniami Cytadeli byli m.in. o. Benwenuto Mańkowski – bernardyn, o. Agrypin Konarski – kapucyn, ks. Antoni Białobrzeski – wikariusz kapitulny i administrator archidiecezji warszawskiej , ks. Piotr Ściegienny, ks. Stanisław Brzóska , o. Honorat (Wacław) Koźmiński , ks. Kazimierz Wnorowski, o. Krzysztof Szwernicki – marianin.
O. Benwenuto Mańkowski (1816-1863), bernardyn. Urodził się 13 II 1816 we wsi Białkowa pod Kaliszem w rodzinie chłopskiej. W 1848 r. przybył z Kola do kościoła św. Anny Warszawie, gdzie głosił płomienne , patriotyczne kazania. Tłumy entuzjastów o. Mańkowskiego przybywały do kościoła św. Anny słuchać jego kazań , a odpisy rękopisów tych kazań rozchodziły się po Warszawie. Już w 1850 r. był więziony w X Pawilonie. Zgodnie z wnioskiem komisji śledczej z 24 VII 1851, zatwierdzonym przez namiestnika Królestwa Polskiego 18 V 1852 skazany na zesłanie, które spędził w gub. wołogodzkiej. Po powrocie do kraju w 1855 był lektorem w klasztorze bernardynów w Przyrowie pod Częstochową. Brał udział w manifestacjach patriotycznych w 1861. W czasie powstania styczniowego; był kapelanem w oddziale powstańczym Teodora Cieszkowskiego. Poległ w bitwie pod Łazami 22 III 1863, pochowany na cmentarzu w Przyrowie.
Ks. Piotr Ściegienny (1801-1871) urodził się 31 stycznia 1801 r. w Bilczy na Kielecczyźnie w ubogiej rodzinie chłopskiej. W 1827 r. wstąpił do zakonu pijarów, a w 1832 r. otrzymał święcenia kapłańskie. Ok. 1840 r. nawiązał kontakt z organizacjami niepodległościowymi i rewolucyjnymi, m..in. Związkiem Narodu Polskiego. Rozpoczął agitację wśród chłopów na Lubelszczyźnie i Kielecczyźnie. Rozpowszechniał m.in. listy i odezwy własnego autorstwa. Ks. Ściegienny został aresztowany przez policję carską w 1844 r. Dwa lata później, po długim śledztwie skazany został na karę śmierci, którą jednak zamieniono na zesłanie. Pracował w kopalniach złota w Nerczyńsku. Do kraju powrócił dopiero w 1871 r. Zmarł 6 listopada 1890 r. w Lublinie. Tam też został pochowany. Jego pogrzeb przekształcił się w potężną manifestację patriotyczną.
O. Agrypin Konarski (1820-1863) , ur. 1.08.1820 r. w Nowinkach koło Jadowa, w rodzinie szlacheckiej. Kapucyn, misjonarz, kapelan powstańców styczniowych W 1860 w Galicji prowadził agitację powstańczą. Aresztowany przez policję austriacką, przebywał w klasztorze kapucynów w Krakowie. Po wybuchu Powstania Styczniowego. Został kapelanem oddziałów kolejno płk Teodora Cieszkowskiego, płk Dionizego Czachowskiego i płk Władysława Kononowicza. 18 marca 1863 w trakcie bitwy pod Grochowiskami z krzyżem i rewolwerem w rękach zagrzewał powstańców do boju. 19 kwietnia w czasie bitwy pod Grzybową Górą, stanął na czele kosynierów i rozbił trzykrotnie silniejszy oddział rosyjski. 3 czerwca został w Warce aresztowany przez kozaków. Osadzony w Cytadeli Warszawskiej. Skazany na karę śmierci przez powieszenie. Wyrok wykonano 12 czerwca na stokach Cytadeli w obecności jego spowiednika ojca Honorata Koźmińskiego.
W powstaniu styczniowym brał tez udział o. Rafał Kalinowski ( Józef Kalinowski 1835-1907) karmelita bosy, święty kościoła katolickiego.
Po aresztowaniach objął dowodzenie powstaniem na Litwie, za co aresztowany 24 marca 1864 został skazany na karę śmierci. W wyniku starań rodziny karę śmierci zamieniono na 10 lat katorgi na Syberii. W 1877 wstąpił do zakonu Karmelitów Bosych, przyjmując imię zakonne Rafał od św. Józefa. 22 czerwca 1983 w Krakowie Jan Paweł II beatyfikował o. Rafała Kalinowskiego. Kanonizacja bł. Rafała Kalinowskiego dokonała się 17 listopada 1991 w Rzymie.
Słynnym „ostatnim” bohaterem Powstania styczniowego jest ks. Stanisław Brzóska, generał i naczelny kapelan powstania styczniowego.. Egzekucję na ks. Brzósce wykonano 23 maja 1865 r. na rynku w Sokołowie Podlaskim w obecności dziesięciotysięcznego tłumu. Brzóska był ostatnim powstańcem, który utrzymał się w Królestwie aż do późnej wiosny 1865.
Mimo aresztowań i surowych kar w oddziałach powstańczych przebywali kapłani diecezjalni i zakonni. Do powstania poszli dominikanie , franciszkanie , marianie, bazylianie z unickiego zakonu.. W ramach represji za powstanie Kościół w Polsce poniósł olbrzymie straty. Za ostry protest skierowany do cara po egzekucji o. Agrypina Konarskiego, na wygnanie nad Wołgą został skazany arcybiskup warszawski Zygmunt Szczęsny Feliński , obecnie święty Kościoła Katolickiego. Na zesłaniu przebywał 20 lat w Jarosławiu nad Wołgą , skąd powrócił do Lwowa, stamtąd do Krakowa , Rzymu, wszędzie witany jako bohater narodowy.
Jednakże otrzymał zakaz powrotu na teren swojej archidiecezji. Zamieszkał w Dźwiniaczce (wówczas województwo tarnopolskie, obecnie Ukraina), gdzie mimo podeszłego wieku i wyczerpania wygnaniem podjął pracę wśród ludzi.
Zmarł w pałacu arcybiskupim w Krakowie 17 września 1895 r. Jego pogrzeb na Wawelu stał się okazją do manifestacji patriotycznych.
Wygnano biskupa podlaskiego o. Beniamina Szymańskiego, kapucyna. kasując równocześnie diecezję podlaską. W maju 1867 diecezja podlaska została skasowana ukazem carskim a biskup wywieziony do klasztoru kapucynów w Łomży gdzie zmarł i został pochowany.
Kasowano klasztory, majątki klasztorne i diecezjalne. Zaostrzono rygory skierowane przeciwko księżom i biskupom. Nakazano używanie języka rosyjskiego również w dokumentach kościelnych.
Dodać należy, że na przełomie XIX i XX na terenach rządów carskich w Polsce powstał mariawityzm, co skutkowało schizmą w Kościele. Mocą carskiego Rozkazu Najwyższego z dnia 11 grudnia 1906 ”stowarzyszenie religijne mariawitów uznane zostało za sektę prawnie istniejącą i korzystającą z opieki prawa” . Z tego powodu wynikały spory i nieporozumienia . Sądy cywilne i kościelne zarzucane były ogromną ilością różnego rodzaju skarg, składanych zarówno przez katolików jak i mariawitów.
Biskupa Kazimierza Ruszkiewicza skazał w 1910 r. sąd warszawski na 16 miesięcy twierdzy za „nadużycie władzy”, gdy jako oficjał warszawskiego sądu arcybiskupiego orzekł nieważność małżeństwa zawartego między krewnymi 3 stopnia, wyznawcami sekty mariawickiej, po ich powrocie do katolicyzmu. Ukaranie biskupa Ruszkiewicza oraz ks. Cieplaka znalazło swoje „podstawy” również w częściowym użyciu języka polskiego, a nie rosyjskiego w aktach sprawy. Oskarżonych bronił skutecznie adwokat Adolf Pepłowski, uczestnik powstania styczniowego, dwukrotny więzień X Pawilonu Cytadeli w latach 1863 i 1867, więzień twierdzy Modlin, skazany na zesłanie do Rosji. W 1863 r. był naczelnikiem powstańczym Częstochowy, zaś od października do grudnia 1863 był naczelnikiem miasta Warszawy. Z powodu choroby Pepłowski został zwolniony z twierdzy przedterminowo. Po powrocie z twierdzy w r. 1870 r. brał aktywny udział w życiu społecznym. Zorganizował biuro bezpłatnych porad prawnych adwokatów przysięgłych. Piastował także stanowisko prezesa Towarzystwa Opieki nad Uwolnionymi z Więzień w Gubernii Warszawskiej. Adwokata Adolfa Pepłowskiego w styczniu 1916 r. w czasie pogrzebu na warszawskich Powązkach żegnały tłumy ludzi.
Warszawa przygotowuje się do uroczystych obchodów 150 rocznicy Powstania Styczniowego. Od niedzieli 20 stycznia będą tutaj miały miejsce uroczyste nabożeństwa, koncerty pieśni powstańczych , odczyty, wystawy, konferencje, prezentacje internetowe, konkursy dla dzieci i młodzieży, gry miejskie.
W Muzeum Wojska Polskiego 22 stycznia, we wtorek, zostanie otwarta duża wystawa “Powstanie Styczniowe w 150. rocznicę zrywu narodowego“. Na szczególną uwagę zasługuje w niej cykl portretów powstańców styczniowych z dyktatorem Marianem Langiewiczem na czele, namalowanych przez szwajcarską portrecistkę Klementynę Stockar (1816-1886).
Już w piątek, 18 stycznia wystawiono w gablocie, rzadko eksponowany album fotograficzny “Pamiat mietaża”, przygotowany w 1863 r. dla generalnego policmajstra miasta Warszawy z 1863 r. – barona Platona Fredricksa. Album zawiera podobizny powstańców i reprodukcje grafik związanych z wydarzeniami w Królestwie z lat 1860-63.
W otwartym albumie na stronach 22 i 23 , zatytułowanych „kazniennyje: i ” prewoditeli band” widzimy pomiędzy wybitnymi postaciami powstania styczniowego, ks. Stanisława Brzóskę i o. Agrypina Konarskiego.
Anna Dziemska