Wprowadzenie
Z dniem 1 października 2021 roku w Kościele w Polsce obowiązują zasady formacji kapłańskiej w Polsce zawarte w dokumencie „Droga formacji prezbiterów w Polsce. Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia”. Zasady formacji zostały zatwierdzone dekretem Kongregacji ds. Duchowieństwa z dnia 10 kwietnia 2021 r. (Prot. N. 2021 1245) ad experimentum na okres pięciu lat. W postanowieniu o zatwierdzeniu czytamy stanowcze stwierdzenie, że Kongregacja „zarządza, aby był on wiernie przestrzegany przez wszystkich, do których się odnosi, z zachowaniem wszelkich norm prawa i bez względu na jakiekolwiek przeciwne zastrzeżenia”.
Jedną z części zaaprobowanego „Ratio institutionis sacerdotalis” jest „Ratio studiorum”, określające zasady nauczania i program studiów filozoficzno-teologicznych w wyższych seminariach duchownych w Polsce. Jednym z obowiązkowych przedmiotów jest „teologia życia konsekrowanego” w wymiarze 15 godzin wykładowych. Należy zastanowić się jak najlepiej spożytkować ten czas, jakie tematy zaproponować z bogatej tematyki odnoszącej się do życia konsekrowanego.
Osobną kwestią będzie przygotowanie propozycji w ramach formacji sióstr i braci zakonnych.
Całość mojego przedłożenia ujmę w trzech punktach. Dla lepszego zrozumienia wspomnianego zadania, wskazane jest przynajmniej skrótowe przybliżenie historii jak doszło do tego, że taki przedmiot znalazł się w nowym programie studiów seminaryjnych (1) oraz ich umiejscowienie w kontekście innych przedmiotów teologicznych (2). W trzecim punkcie zaproponuję, licząc na merytoryczną dyskusję, propozycje tematów według określonego klucza (3).
Nadmienię, że przedkładane tu uwagi w skrócie prezentowałem w ramach posiedzenia Komisji KWPZM ds. Formacji w dniu 3 listopada br. oraz konsultowałem z kilkoma osobami, które zajmowały lub zajmują się tą tematyką (Kazimierz Wójtowicz CR, Adelajda Sielepin OHR, Bożena Szewczul WNO, Roman Słupek SDS, Krzysztof Wons SDS).
- Nieco historii włączenia „teologii życia konsekrowanego”
do studiów seminaryjnych
Zacznijmy od wytycznych zawartych w „Dekrecie o formacji kapłańskiej” Soboru Watykańskiego II. Podaje on tylko najgłówniejsze zasady, które miały być punktem wyjścia do wypracowania zasad i metod zgodnych z warunkami Kościołów lokalnych, natomiast szczegółowe zasady winny być opracowane przez poszczególne konferencje biskupów i zatwierdzone przez Stolicę Apostolską[1]. Opis tego niełatwego i żmudnego procesu w skali Kościoła powszechnego i Kościoła w Polsce opisuje w jednym z artykułów bp Wojciech Ziemba[1]. Podkreśla on, że Konferencja Episkopatu Polski już w 1968 r. przedłożyła swoją Ratio ad experimentum i należało ono do najlepiej przygotowanych.
Z datą 6 stycznia 1970 r. Kongregacja Nauczania Katolickiego wydała instrukcję „Ratio fundamentalis institutionis sacerdotalis”. Dokument zawierał wytyczne w opracowaniu zasad formacji w poszczególnych krajach. „Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia” było kilkakrotnie przepracowywane i aprobowane przez Stolicę Apostolską (1971, 1977, 1983). W programie studiów wzmiankowanych dokumentów nie przewidziano osobnego przedmiotu nt. życia konsekrowanego.
W dniach od 2 do 29 października 1994 r. odbył się synod biskupów poświęcony życiu konsekrowanemu i jego posłannictwu w Kościele i w świecie. Jego owocem jest adhortacja Jana Pawła II „Vita consecrata” (25.03.1996). Dla naszych rozważań papieski dokument stanowi bardzo istotne znaczenie. Otóż w numerze 50. poświęconym wzajemnym relacjom między instytutami życia konsekrowanego i stowarzyszeniami życia apostolskiego a biskupami, papież zawarł taką dyspozycję: „Lepszemu wzajemnemu poznaniu sprzyjać też będzie włączenie takich przedmiotów, jak teologia i duchowość życia konsekrowanego do programów studiów teologicznych w seminariach diecezjalnych, a także uwzględnienie teologii Kościoła partykularnego i duchowości kleru diecezjalnego w formacji osób konsekrowanych” (VC 50).
Nowe wyzwania społeczno-kulturowe sprawiły, że Kongregacja Wychowania Katolickiego opracowała nowe „Ratio fundamentalis institutionis sacerdotalis” (19.03.1985)[2]. Rozpoczęte prace nad nowym „Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia” odłożono ze względu na synod biskupów poświęcony formacji kapłańskiej (1990) i w oczekiwaniu na posynodalną adhortację papieża. Została ona opublikowana z datą 25 marca 1992 r. i nosi nazwę „Pastores dabo vobis”.
W oparciu o wytyczne zawarte w tych dokumentach, Konferencja Episkopatu Polski przygotowała nowe zasady formacji kapłańskiej w Polsce, które zostały zaaprobowane przez Kongregację ds. Wychowania Katolickiego 26 sierpnia 1999 r.[3] Program studiów w wyższych seminariach duchownych w Polsce, czyli tzw. „Ratio studiorum” przewidywał wykłady fakultatywne z teologii życia konsekrowanego. Przedmiot jest wymieniony wśród 29 przedmiotów fakultatywnych[4]. Nie wiem czy ktoś podjął się badań w ilu seminariach duchownych podjęto takie wykłady.
Odpowiadając na te wskazania, Komisja KEP ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, której przez wiele lat przewodniczył bp Edward Samsel, postanowiła przygotować swego rodzaju podręcznik do nauczania teologii życia konsekrowanego. Pracę nad takim przedsięwzięciem powierzono ks. Kazimierzowi Wójtowiczowi CR, reaktorowi wydawanego w owym czasie przez Zgromadzenie Zmartwychwstańców czasopisma „Via Consecrata”[1]. Ks. Kazimierz Wójtowicz, któremu w tym miejscu należą się słowa ogromnej wdzięczności i uznania za jego wkład w rozwój rozumienia i popularyzacji życia konsekrowanego, przygotował odpowiednią publikację. Została ona wydana w 2001 r. przez Wydawnictwo Zmartwychwstańców Alleluja w Krakowie pt. Bezcenny dar. Hasłowy zarys teologii życia konsekrowanego.
Należy mieć również na uwadze dokument o życiu konsekrowanym, o którym wielokrotnie debatowano na przełomie tysiącleci, m.in. w ramach Konferencji Wyższych Przełożonych Zakonów Męskich. Po wielu dyskusjach co ma być w takim dokumencie, do kogo ma być adresowany, powoływaniu kolejnych komisji w ramach KWPZM i marnych efektach ich prac, ostatecznie poproszono ks. Kazimierza Wójtowicza CR o przygotowanie odpowiedniego dokumentu. Owocem pracy ks. Wójtowicza jest dokument Idziemy naprzód z nadzieją. Życie konsekrowane w Polsce na początku nowego tysiąclecia, wydany w 2003 r. i firmowany przez firmowany przez Konferencję Wyższych Przełożonych Zakonów Męskich i Konferencję Wyższych Przełożonych Żeńskich Zgromadzeń Zakonnych[2].
Pora na finisz wędrówek historycznych. Z datą 8 grudnia 2016 r. Kongregacja ds. Duchowieństwa, opublikowała kolejną nowelizację „Ratio fundamentalis institutionis sacerdotalis”, które w języku polskim ukazało się w 2017 r.[3] W ramach Konferencji Episkopatu Polski powołano przy Komisji Duchowieństwa zespół pod przewodnictwem bpa Damiana Bryla z zadaniem opracowania nowego „Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia”. Owocem dyskusji, konsultacji i prac jest wspomniany na początku dokument z 2021 r. przyjęty najpierw przez KEP, a następnie zaaprobowany przez Kongregację ds. Duchowieństwa noszący nazwę „Droga formacji prezbiterów w Polsce. Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia”[4]. „Ratio studiorum”, będące integralną częścią tego dokumentu postanawia wykładzie teologii życia konsekrowanego jako przedmiotu obowiązkowego w seminariach duchownych w Polsce.
Gwoli sprawiedliwości i prawdy historycznej trzeba nadmienić, że na posiedzeniu Komisji KEP ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego i osób odpowiedzialnych za życie konsekrowane w diecezjach, które odbyło się w dniu 19 października 2018 r. w siedzibie KEP w Warszawie, w trakcie dyskusji podniesiono postulat wykładów z teologii życia konsekrowanego. O przygotowanie tematów w ramach takich wykładów poproszono Ks. Prof. Czesława Parzyszka SAC. Propozycja ks. Parzyszka, przygotowana w tymże roku, nosi tytuł:Zasadnicze tezy w nauczaniu seminaryjnym o życiu konsekrowanym. Zawiera ona 15 tez, z uwzględnieniem tematów szczegółowych w ramach poszczególnych tez[1].
- Teologia życia konsekrowanego a inne przedmioty
(w nowym Ratio studiorum)
2.1. Dyspozycje odnośnie wykładów z teologii życia konsekrowanego
Wykłady z teologii życia konsekrowanego jako przedmiotu obowiązkowego trzeba widzieć w ramach całości seminaryjnych studiów filozoficzno-teologicznych. Ważna jest przy tym uwaga w „Ratio studiorum” odnośnie zajęć monograficznych w seminariach[2].
Przywołajmy zapisy z nowego „Ratio studiorum” odnoszące się do wykładów z teologii życia konsekrowanego. Obejmują one „15h kontaktowych (15h wykład), 15h pracy własnej studenta, 1 ECTS”.
W uwagach ogólnych czytamy: „Teologia życia konsekrowanego jest obowiązkowym wykładem monograficznym w diecezjalnych i zakonnych seminariach duchownych. W ramach tego przedmiotu należy w taki sposób przedstawić zagadnienia dotyczące specyfiki życia konsekrowanego, by możliwe było wzajemne zrozumienie i wspieranie się w realizacji powołań diecezjalnych duchownych z osobami konsekrowanymi.
Uwaga dotycząca prowadzenia zajęć: w ramach studium warto nawiązać do zagadnień dotyczących życia konsekrowanego, które zostały podjęte wcześniej w ramach eklezjologii, teologii duchowości, teologii pastoralnej czy prawa kanonicznego” (nr 530)[3].
Jest zrozumiałe, co wynika z cytowanego zapisu, że teologię życia konsekrowanego trzeba wiedzieć w kontekście innych wykładów.
2.2. Tematyka życia konsekrowanego w ramach innych wykładów
Przyjrzyjmy się zatem programowi studiów filozoficzno-teologicznych w ramach poszczególnych wykładów przewidzianych w nowym „Ratio”, gdzie jest jakieś odniesienie do życia konsekrowanego. Wygląda to następująco (pomijam dane szczegółowe ile godzin przewidziano na dany przedmiot, ile punktów ECTS przypisano poszczególnym wykładom):
W ramach liturgii w dziale „Sakramentalia i pobożność ludowa” wśród zagadnień szczegółowych jest przewidziane omówienie „profesji zakonnej” (nr 500);
Program wykładów z teologii dogmatycznej w bloku tematycznym „Charytologia, eklezjologia, mariologia”, wśród zagadnień szczegółowych z eklezjologii zawiera zapis: „życie konsekrowane w Kościele (omawiane jest w ramach przedmiotu: Teologia życia konsekrowanego)” (nr 506); czyli teologia życia konsekrowanego jest pomijana;
Z kolei w uwagach dotyczących prowadzenia zajęć z teologii duchowości czytamy: „w ramach studium duchowości w seminariach diecezjalnych należy obszernie przedstawić zagadnienia dotyczące specyfiki duchowości życia konsekrowanego i odwrotnie: osobom konsekrowanym tak przedstawiać duchowość duchownych diecezjalnych, by możliwe było wzajemne zrozumienie i wspieranie się w realizacji powołań”. W części 1 wśród zagadnień szczegółowych są przewidziane wykłady dotyczące duchowości różnych stanów w Kościele: „duchowość życia świeckiego; duchowość życia prezbitera diecezjalnego (duchowość życia konsekrowanego omawiana jest w ramach zajęć z Teologii życia konsekrowanego) (nr 520); czyli znów zakłada się, że temat podjęcie podjęty w ramach interesujących nas wykładów;
Program nauczania dla teologii pastoralnej w ramach teologii pastoralne fundamentalnej wśród zagadnień szczegółowych w ramach omawiania podmiotów duszpasterstwa przewiduje, by omówić działalność pasterzy, instytutów życia konsekrowanego i wiernych świeckich (nr 527);
Najwięcej odniesień do życia konsekrowanego jest w ramach wykładów z historii Kościoła w poszczególnych epokach. I tak, w historii Kościoła dotyczącego starożytności wśród zagadnień szczegółowych winno omówić się „początki życia monastycznego w Kościele Wschodnim i Zachodnim” (nr 557); z okresu średniowiecza – „życie zakonne w średniowieczu.” (nr 559), natomiast w ramach ćwiczeń – „św. Franciszek i jego reguła” (nr 560); w okresie nowożytności należy omówić: „św. Ignacy Loyola, jezuici i ich formy aktywności do 1773 roku; zakony potrydenckie, ich ogólna charakterystyka i charyzmat” (nr 561); zaś w okresie współczesności przewidziano: „życie wewnętrzne Kościoła w XIX wieku (sytuacja prawna, dyscyplina, życie religijne i nowe zakony); charakter i pola działania zakonów powstałych w XIX i XX wieku” (nr 563).
W ramach wykładów z historii Kościoła w Polsce wśród zagadnień szczegółowych przewidziano omówienie tematów: „zakony w Polsce średniowiecznej; życie religijne w Polsce pod zaborami – służba Boża, szafarstwo sakramentów i nauczanie, życie zakonne; (nr 565);
Wśród wykładów z patrologii przewidziano omówienie następujących zagadnień: „narodziny monastycyzmu: eremityzm (św. Antoni Pustelnik) i cenobityzm (św. Pachomiusz)” i „rozwój życia zakonnego na Zachodzie i powstanie Reguł zakonnych” (nr 567);
Zastanawiające jest, że w ramach wykładów z prawa kanoniczne (nr 568-573) nie ma nigdzie w jakikolwiek sposób wprost wymienionego życia konsekrowanego, chociaż Kodeks Prawa Kanonicznego [1983] poświęca duży fragment instytutom życia konsekrowanego i stowarzyszeniom życia apostolskiego (kan. 573-746) w ramach księgi II, poświęconej Ludowi Bożemu! Widocznie autorzy nowego „Ratio studiorum” zakładają, że będzie to podjęte niejako „z automatu”.
- Szczegółowe propozycje wykładów z teologii życia
konsekrowanego
Po wędrówce historycznej i wytycznych zawartych w nowym „Ratio studiorum” dochodzimy do kwestii jakie tematy podjąć w ramach wykładów z teologii życia konsekrowanego.
3.1. Odwołajmy się najpierw do wytycznych szczegółowych w tymże „Ratio” w odniesieniu do przedmiotu „teologia życia konsekrowanego”. Wśród zagadnień szczegółowych wymienia się następujące:
„- życie konsekrowane w nauczaniu Soboru Watykańskiego II i w okresie posoborowym (dokumenty soborowe, papieskie, watykańskie, zakonne, Konferencji Zakonów Męskich i Żeńskich w Polsce);
– natura i typowe cechy życia konsekrowanego (konsekracja zakonna; droga rad ewangelicznych; charyzmat, konstytucje, reguły i dyrektoria zakonne);
– formy życia konsekrowanego w Kościele katolickim (typologie Vaticanum II, Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. i adhortacji Vita consecrata Jana Pawła II, punkty 5-12);
– instytuty świeckie kapłanów diecezjalnych;
– wymiary życia konsekrowanego (charyzmatyczny, wspólnotowy, misyjny, kontemplacyjny, prorocki, eschatologiczny, sakramentalny, maryjny);
– eklezjalno-społeczny charakter życia konsekrowanego (osoby konsekrowane w Kościele powszechnym i w Kościołach lokalnych; współpraca osób konsekrowanych z biskupami i z duchowieństwem diecezjalnym; współpraca między poszczególnymi instytutami życia konsekrowanego; współpraca ze świeckimi);
– główne „areopagi” życia konsekrowanego (zadania ad intra i ad extra);
– formacja w zgromadzeniach życia konsekrowanego (etapy formacji: etap przednowicjacki, formacja nowicjacka, formacja profesów czasowych, formacja permanentna);
– pasterskie zadania duchownych wobec przełożonych i członków (członkiń) wspólnot życia konsekrowanego (rekolekcje, dni skupienia, spowiadanie, homilie i konferencje, spotkania w codzienności);
– specyfika budzenia i dojrzewania powołań do życia konsekrowanego” (nr 531)[1].
3.2. Propozycja tematów według klucza z „Vita consecrata”: tajemnica – wspólnota – misja
Z przedstawionych dotychczas uwag wynika, że z jednej strony Kongregacja ds. Duchowieństwa „zarządza, aby był on [program formacji w seminariach duchownych] wiernie przestrzegany przez wszystkich”, z drugiej strony zostawia dużą przestrzeń dowolności w ramach wykładów. Może się więc okazać, że niektórzy wykładowcy nie podejmą w ramach swoich wykładów z poszczególnych dyscyplin tematyki życia konsekrowanego, zakładając że będzie on omówiony w ramach „teologii życia konsekrowanego”.
Nadto trzeba mieć na uwadze, że szczegółowa tematyka wykładów z tego przedmiotu ze względu na specyfikę może różnić się nieco w seminariach diecezjalnych i seminariach zakonnych.
Szukając klucza do wykładów z teologii życia konsekrowanego, aby były one uporządkowane logicznie, chciałbym zaproponować klucz z „Vita consecrata” koncentrujący się wokół triady: tajemnica – wspólnota – misja[2]. Osobną kwestią będzie opracowanie źródłowej bibliografii, która będzie pomocna w przygotowaniu i prowadzeniu wykładów.
(1) Wprowadzenie w tematykę wykładów:
– omówienie niektórych źródeł: dokumenty Magisterium Kościoła powszechnego i Kościoła w Polsce;
– bogactwo refleksji teologicznej – m.in. wskazanie na czasopismo „Życie Konsekrowane” (szkoda, że przestało wychodzić czasopismo „Via Consecrata”), stronę KWPZM, gdzie jest bogata biblioteka komentarzy i artykułów;
– rozumienie termin „życie konsekrowane” (mylonego często z „życiem zakonnym”);
Życie konsekrowane jako tajemnica
(2) Życie konsekrowane jako dar Boga dla Kościoła
– boskie pochodzenie życia konsekrowanego (z woli samego Chrystusa);
– biblijne źródła;
– rozwój i zamieranie instytutów zakonnych;
(3) Konsekracja zakonna przez rady ewangeliczne
– rady ewangeliczne (czystość, ubóstwo, posłuszeństwo) w nauczaniu Jezusa;
– konsekracja zakonna a konsekracja sakramentalna (chrzest, bierzmowanie);
(4) Obrzędy konsekracji dziewic, profesji zakonnej – teologia tych obrzędów
(5) Formy życia konsekrowanego (drzewo o licznych gałęziach):
– instytuty monastyczne, instytuty życia konsekrowanego, stowarzyszenia życia apostolskiego, instytuty świeckie, indywidualne formy życia konsekrowanego, nowe formy;
(6) Struktury kanoniczne życia konsekrowanego
– zakony brackie i kleryckie
(7) Sens życia konsekrowanego we współczesnym świecie/ Prorocki charakter życia konsekrowanego/
(8) Priorytety formacji zakonnej
(9) Promocja powołań do życia konsekrowanego
– różnorodność powołań;
– podkreślenie roli powołania sióstr i brata zakonnego (to nie jest zakonnik drugiej kategorii);
Życie konsekrowane jako wspólnota
(10) Życie wspólnotowe jako istotny wymiar życia konsekrowanego/ Świadectwo ewangelicznej wspólnoty
(11) Eklezjologiczny wymiar życia konsekrowanego/ Życie konsekrowane we wspólnocie Kościoła (sentire cum Ecclesia)
– to Kościół daje aprobatę dla różnych form życia konsekrowanego i nasza działalność jest prowadzona z jego mandatu;
– wzajemne oczekiwania (wskazania Mutuae relationes);
– niebezpieczeństwo podwójnego magisterium (Kościoła i życia konsekrowanego);
(12) Słuszna autonomia instytutów zakonnych w Kościele
(13) Współpraca międzyzakonna: federacje, konferencje, itp.
(14) Współpraca ze świeckimi w posłannictwie osób konsekrowanych
– dawne III zakony;
– nowe formy współpracy;
Życie konsekrowane jako misja
(15) Obowiązek apostolstwa (apostolstwo znaku)
(16) Udział osób konsekrowanych w życiu apostolskim diecezji
– dzieła własne a dzieła zlecone przez biskupa;
– relacja między biskupami i przełożonymi wyższymi w kwestiach dotyczących otwierania i zamykania dzieł;
(17) Praktyczny wymiar współpracy duchowieństwa diecezjalnego z osobami konsekrowanymi;
(18) Konieczność rewizji apostolatów
(19) Apostolskie areopagi życia konsekrowanego/ Aktualne wyzwania
Zakończenie
Zdaję sobie sprawę, że najbardziej oczekiwane są konkretne propozycje w jaki sposób prowadzić wykłady z teologii życia konsekrowanego i jakie tematy podejmować. Jednakże dla zrozumienia szczegółowych rozwiązań, konieczne jest zrozumienie szerszego kontekstu. Dlatego przedstawiłem najpierw kilka uwag natury historycznej jak dojrzewała myśl wprowadzenia takiego przedmiotu w ramach studiów seminaryjnych. Następnie starałem się ukazać powiązanie z innym przedmiotami teologicznym przewidzianymi w „Ratio studiorum”. Jestem przekonany, że dopiero w takim kontekście trzeba nam zastanawiać się nad szczegółowymi propozycjami.
[1] Tamże, s. 186-187.
[2] Wg tego klucza są zbudowane m.in. propozycje ks. K. Wójtowicza w książce Bezcenny dar. Hasłowy zarys teologii życia konsekrowanego. Podobną triadę znajdujemy także w innych dokumentach Jana Pawła II.
[1] Propozycje ks. Parzyszka są prawie dosłownym powieleniem treści zawartych w jego książce pt. Życie konsekrowane w posoborowym nauczaniu Kościoła, Ząbki 2007, ss. 815.
[2] Konferencja Episkopatu Polski, Droga formacji prezbiterów w Polsce. Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia, s. 128-129 (nr 412-414).
[3] Tamże, s. 186.
[1] Bp Edward Samsel w słowie wstępnym do propozycji K. Wójtowicza tak to opisał: „chcąc patronować włączeniu teologii życia konsekrowanego do programów studiów teologicznych w seminariach diecezjalnych (por. VC 50) postanowiła przygotować odpowiednie pomoce i narzędzia, coś w rodzaju podręcznika do tego nowego przedmiotu, który jako zajęcie fakultatywne pojawił się w nowym Ratio studiorum pro Polonia. Po wstępnych konsultacjach i naradach ustalono plan takiego przedsięwzięcia. Realizację owego planu zlecono ks. Kazimierzowi Wójtowiczowi CR, redaktorowi naczelnemu pisma Via consecrata”. K. Wójtowicz, Bezcenny dar. Hasłowy zarys teologii życia konsekrowanego, Kraków 2001, s. 5.
[2] Konferencja Wyższych Przełożonych Zakonów Męskich, Konferencja Wyższych Przełożonych Żeńskich Zgromadzeń Zakonnych (red. K. Wójtowicz), Idziemy naprzód z nadzieją. Życie konsekrowane w Polsce na początku nowego tysiąclecia, Kraków 2003.
[3] Kongregacja ds. Duchowieństwa, Dar powołania do kapłaństwa. Ratio fundamentalis institutionis sacerdotalis, Poznań 2017.
[4] Konferencja Episkopatu Polski, Droga formacji prezbiterów w Polsce. Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia, Poznań 2021.
[1] W. Ziemba, Zasady formacji kapłańskiej w seminariach duchownych w XX-leciu posoborowym, „Studia Warmińskie” tom XXIV(1987), s. 323-337.
[2]https://www.vatican.va/roman_curia/congregations/ccatheduc/documents/rc_con_ccatheduc_doc_19850319_ratio-fundamentalis_it.html [06.11.2021]
[3] Konferencja Episkopatu Polski, Zasady formacji kapłańskiej w Polsce, Częstochowa 1999.
[4] Tamże, s. 143.
[1] Ponieważ wobec tak wielkiego zróżnicowania narodów i krajów można podać tylko ogólne normy, winno się opracować w poszczególnych narodach czy obrządkach osobny „Sposób formacji kapłańskiej”. Powinien on byś ustalony przez Konferencje Biskupie, wypróbowywany przez pewien czas i zatwierdzany przez Stolicę Apostolską (DFK 1).