Jako pierwsza i oficjalna legenda święgo Franciszka musiała odpowiadać wymogom formalnym i redakcyjnym, ale także oczekiwaniom Kurii papieskiej i samego Grzegorza IX (Hugolin Conti z Segni), który jako kardynał był protektorem Zakonu i przyjacielem Franciszka.
W prologu do Vita beati Francisci (Żywot pierwszy świętego Franciszka) Tomasz z Celano stwierdza, iż poświęcił się napisaniu biografii Franciszka na polecenie Grzegorza IX, którą już 25 lutego 1229 roku papież przebywający w Perugii „otrzymał, potwierdził i zaaprobował”. Stała się więc ona życiorysem kanonicznym, stworzonym w perspektywie urzędowości Kościoła, przeznaczonym do głoszenia świętości osoby, która była modelem wierności Ewangelii i Kościołowi w kontekście herezji, rozluźnienia i kontestacji instytucji eklezjalnych. Wydaje się potwierdzać to pominięcie i brak rozwinięcia wielu osobistych faktów z życia Franciszka, a uwypuklenie tych, które były przydatne dla Kościoła (posłuszeństwo Kościołowi przeciwko ówczesnym ruchom heretyckim, wzniosłość cnót przeciw złym obyczajom kleru, prawdziwość stygmatów dla potwierdzenia świętości Biedaczyny z Asyżu). Wszystko pozwala przypuszczać, że ta hagiografia została zredagowana w Kurii papieskiej, gdzie Tomasz mógł mieć dostęp do dokumentów papieskich wydanych dla Zakonu i do zeznań świadków podczas procesu kanonizacyjnego Franciszka.
W prologu do dzieła Tomasz, odnosząc się do swoich źródeł, umieścił słowa: „Ze zbożną czcią zamierzam po porządku opowiedzieć cnotę i życie świętego ojca naszego Franciszka, zawsze prawdę mając za przewodniczkę i nauczycielkę; ponieważ niczyja pamięć nie zachowuje w pełni wszystkiego, co on czynił i czego nauczał, dlatego przynajmniej to, co słyszałem z jego własnych ust, lub czego dowiedziałem się od wiarygodnych świadków, wprawdzie nieudolnie, wszakże tak jak mogłem, starałem się wyłożyć;…”. Autor ucieka się więc do tego, co sam przeżył, zobaczył i usłyszał jako naoczny świadek życia Franciszka, lecz z pewnością większą część informacji zaczerpnął od tych, których nazywa wiarygodnymi świadkami. Jacy to byli świadkowie? Czy przekazali tylko tradycję ustną czy również jakieś pisma? Jakie były źródła pisane użyte w kompozycji pierwszej biografii? Trzeba zauważyć na początku, iż analizując to dzieło Tomasza można dostrzec wpływ pewnych źródeł, które służyły mu za inspirację. Traktuje się tutaj o wyrażeniach czy schematach pochodzących z wcześniejszej literatury hagiograficznej, w sposób szczególny z życia św. Marcina, biskupa Tours, św. Benedykta i częściowo św. Bernarda. Koniecznym jest jednak zapytać jak bardzo oddziałały one na dzieło Tomasza z Celano.
Odnośnie źródeł pisanych w badaniach nad tym tematem istniały trzy poglądy. Pierwszy z nich przedstawiony przez N. Tamassia zakładał, że dzieło Tomasza nie jest niczym innym jak plagiatem fragmentów zaczerpniętych z Vita patrum, zręcznie i skutecznie skompilowanych. Druga grupa hipotez jest związana z P. Sabatier i J. Moorman, według których Tomasz posłużył się źródłami pisanymi o św. Franciszku przed skomponowaniem Żywota. Miałyby to być według Moormana, źródła zebrane przez samego biografa, na kształt wywiadów o świętym, które następnie zostały wykorzystane przez autora Relacji Trzech Towarzyszy. Ostatnia grupa opinii przyjmuje brak jakichkolwiek źródeł pisanych przed redakcją biografii. Głównym przedstawicielem tej opinii był M. Bihl OFM, który dokonał analizy teorii Moormana demonstrując bezpodstawność jego hipotez, twierdząc, że Tomasz posłużył się wyłącznie przekazem ustnym.
Dziś w świecie badaczy Vita beati Francisci nie przyjmuje się poglądów Moormana o przypuszczalnej protobiografii, ale także podchodzi się z rezerwą do radykalnych stwierdzeń Bihla. Wielu naukowców akceptuje możliwość korzystania przez Tomasza z dokumentów procesu kanonizacyjnego, z bulli kanonizacyjnej, z Listu okólnego o śmierci świętego Franciszka autorstwa brata Eliasza oraz z ewentualnych informacji świadków i towarzyszy przekazanych mu na piśmie. Do tego należy dodać, że w dziele dostrzega się obecność niektórych pism św. Franciszka, szczególnie Testamentu i dwóch redakcji Reguły, chociaż nie są one cytowane dosłownie.
Jako klucz do struktury tematycznej biografii należy przyjąć chronologię, według tego co sam autor mówi w prologu na temat trójdzielnej struktury wewnętrznej i podziału na rozdziały:
„Wszystko, co zebrałem o Świętym, podzieliłem na trzy części, rozkładając całość na poszczególne rozdziały, ażeby zmienny bieg czasu nie pomieszał porządku zdarzeń, a prawdy nie podał w wątpliwość. Pierwsza część zachowuje porządek chronologiczny i przede wszystkim poświęcona jest jego świętemu nawróceniu i życiu, oraz jego świętym obyczajom i zbawiennym przykładom. Do tej części zostaną także włączone niektóre z wielu cudów, jakie jeszcze za jego życia Pan, Bóg nasz, raczył przez niego zdziałać. Druga część opowiada zdarzenia od przedostatniego roku jego życia do jego szczęsnej śmierci. Trzecia zawiera liczne cuda, lecz zamilcza wiele z tego, czego chwalebny Święty, królując w niebie, dokonuje na ziemi. Mówi również o szacunku, czci, sławie i chwale, jaką nabożnie oddał mu szczęsny papież Grzegorz, a z nim razem wszyscy kardynałowie świętego Rzymskiego Kościoła, wpisując go do katalogu świętych. Dzięki niech będą Bogu wszechmogącemu, który zawsze okazuje się przedziwny w świętych swoich i godzien miłości.”
Schemat życiorysu przedstawiałby się więc w następujący sposób:
Prolog – cel, motywy i źródła dzieła, podział wewnętrzny.
Część pierwsza – życie Franciszka od narodzin do 25 grudnia 1223 roku (1 Cel 1-87). W tej części przedstawione są wydarzenia nawrócenia Franciszka i początki pierwotnego braterstwa. Jednakże wewnątrz tekstu nie zawsze zachowana jest chronologia i zawiera wiele faktów zgrupowanych według klucza tematycznego, a nie czasowego. Interesującym jest pominięcie lat 1219-1221, które były znaczące dla Zakonu, nie tylko z powodu domniemanego kryzysu przeżywanego w tym okresie, ale także z możliwej aktywności misyjnej samego Tomasza z Celano.
Część druga – opowiada dwa ostatnie lata życia Franciszka od początku 1224 roku do 3 października 1226 roku (1 Cel 88-118). W tej części można dostrzec uwagę i dbałość, jaką autor otoczył w narracji ostatnie lata życia założyciela Zakonu, nie ze względu na ilość faktów, ale na ich znaczenie. Chronologia również tutaj stanowi drugorzędny przedmiot troski autora, gdyż można spotkać wydarzenia z wcześniejszego okresu umieszczone pomiędzy 1225 i 1226 rokiem.
Część trzecia – opisuje fakty po 3 października 1226 (1 Cel 119-150). Część ta zawiera relacje cudów, ale bez referencji czasowych, pochodzących z najbliższych okolic Asyżu oraz szczegółowy opis ceremonii kanonizacyjnej (16 lipca 1228). Cuda przedstawione w ostatnich paragrafach są uporządkowane według pewnej systematyki – paralitycy, ślepi, opętani, itd.
Epilog – w formie modlitwy o wstawiennictwo i pomoc Franciszka dla przyszłych pokoleń i dla samego autora.
Oprócz tego formalnego podziału, można zaproponować ten usystematyzowany według treści dzieła, w którym, pomijając prolog i epilog, wyróżnia się cztery sekcje, każda z nich zakończona modlitwą w formie doksologii. 1. sekcja – nawrócenie Franciszka, początki Zakonu (1 Cel 1-20); 2. sekcja – Franciszek i jego pierwsi bracia, cnoty życia według forma minorum (1 Cel 21-54); 3. sekcja – Franciszek ewangelizator, misje, Boże Narodzenie w Greccio (1 Cel 55-87); 4. sekcja – świętość Franciszka, stygmaty, śmierć, cuda, ogłoszenie świętości Biedaczyny (1 Cel 88-150).
W kolejnym szkicu przedstawimy przesłanie i ocenę krytyczną pierwszej biografii Tomasza z Celano.
Emil Kumka OFMConv
Korekta: mgr polonistyki Justyna Kotys-Jeleńska
Więcej na: www.franciszkanie.pl