Przedstawiony temat wyznacza pewien kierunek niniejszego opracowania:
stare – zatem wracamy do historii,
nowe – patrzymy na teraźniejszość w perspektywie przyszłości.
By to uczynić, trzeba nam spojrzeć na:
– przeszłość z wdzięcznością,
– teraźniejszość z pasją,
– przyszłość z nadzieją.
1. Przeszłość
Mając na uwadze najnowszą historię Polski, należałoby spojrzeć na życie konsekrowane w perspektywie zakończenia II wojny światowej i późniejszych wydarzeń związanych z reżimem komunistycznym, w wyniku którego wiele zakonów – zwłaszcza zgromadzenia żeńskie, doświadczyło ogromu cierpienia fizycznego i duchowego. Przełom w powojennym okresie stanowi rok 1989 – odzyskanie wolności, poprzez wyzwolenie się z komunistycznej ideologii. Kolejny etap wyznacza rok 2000, który stał się okazją do podsumowań i wyprowadzenia wniosków na przyszłość. Należy tu wspomnieć Światowy Rok Życia Konsekrowanego ogłoszony w roku 2015 przez Papieża Franciszka.
W tak przedstawioną historię powojenną wpisuje się życie Kościoła i jego refleksja nad obecnością osób konsekrowanych w Kościele i świecie.
Uwzględniając zarówno okoliczności miejsca i czasu, wskażemy te wydarzenia, które wydają się istotne z punku widzenia osób konsekrowanych.
Niezwykle ważnym dla minionych czasów – określonych mianem „stare”, był Sobór Watykański II, który podjął głęboką refleksję nad obecnością Kościoła w świecie. Był to Sobór na wskroś eklezjalny z nastawieniem pastoralnym i dogmatycznym.
Tenże Sobór Watykański II wskazał na istotne miejsce życia konsekrowanego w Kościele i świecie. Wyznaczył także zasadnicze kierunki jego odnowy.
– dostosowanie do czasów współczesnych,
– zwrócenie uwagi na formację w kontekście tożsamości i charyzmatu,
– otwarcie na potrzeby Kościoła – element misyjny.
Po Soborze watykańskim II podjęto głęboką refleksję nad zagadnieniami związanymi z obecnością życia konsekrowanego w samym Kościele i jego zadaniami w świecie. Czas ten zaowocował wieloma dokumentami poświeconymi relacjom osób zakonnych z:
– hierarchią,
– osobami świeckimi,
– innymi konsekrowanymi.
Istotnym elementem była świadomość, iż osoby konsekrowane są darem dla Kościoła i świata tylko i wyłącznie wówczas, gdy realizują swój charyzmat w Kościele i z Kościołem.
W samych wspólnotach zakonnych podjęto w minionym czasie głęboką refleksję nad odnową Konstytucji zakonnych i dyrektoriów celem przystosowania ich do nowych czasów. Pomocą w tym względzie stała się eklezjologia, w której szczególne miejsce zajęła teologia charyzmatów. Przypomniano w ten sposób, że życie konsekrowane jest rzeczywistością ewolucyjną, zmieniającą się w kontekście współczesnych znaków.
Otwarcie się na znaki czasu przyniosło z pewnością wiele dobra dla osób konsekrowanych, ale w niektórych sytuacjach zachwiało strukturami wspólnot zakonnych, które nie dokonywały zmian w minionych czasach. Tak zwany model piramidalny (hierarchiczny) został zastąpiony ewangelicznym, opartym na wzajemnym braterstwie.
Owocem zainicjowanych przemian w okresie posoborowym stały się dalsze dokumenty Kościoła poświęcone życiu konsekrowanemu. Ukazały one pewną hierarchię zagadnień podejmowanych przez osoby konsekrowane w minionych czasach.
Na szczególną uwagę zasługują trzy dokumenty poświęcone życiu zakonnemu:
– Vita consecrata – misja osób konsekrowanych w Kościele i świecie,
– Congregavit nos in unum Christi amor – o życiu braterskim we wspólnocie,
– Faciem tuam, Domine, requiram – posługa władzy i posłuszeństwo.
Pierwszy z nich – Vita consecrata wskazuje na misję osób konsekrowanych w Kościele i świecie. Adhortacja podkreśliła różnorodność form życia konsekrowanego, wskazała na prorocki wymiar życia konsekrowanego oraz powołanie do świętości. Ponadto zachęciła osoby konsekrowane do podjęcia wysiłku, celem opracowania nowych programów formacji z uwzględnieniem jawiących się znaków czasu. W ten sposób św. Jan Paweł II wyznaczył jasny kierunek dla dalszego rozwoju życia konsekrowanego. Ma on charakter dynamiczny i jest do dziś niezwykle aktualny.
Kolejny dokument Congregavit nos in unum Christi amor wskazał na konieczność refleksji nad życiem konsekrowanym w kontekście wspólnoty. Przypomina on osobom konsekrowanym, że wspólnota jest miejscem realizacji powołania i stanowi o sile działań apostolskich. Pojawiający się kryzys życia wspólnotowego stał się okazją, by przypomnieć osobom konsekrowanym, czym jest wspólnota i jakie ma znaczenie dla życia osobistego. Ponadto wskazano na wspólnotę jako miejsce realizacji posłannictwa.
Instrukcja ta stała się odpowiedzią na:
– ruchy emancypacji (polityka, uprzemysłowienie itp.),
– źle rozumianą wolność osobistą,
– awans społeczny kobiety,
– rozwój środków społecznego przekazu,
– konsumizm i hedonizm.
Trzeci z prezentowanych dokumentów – Faciem tuam, Domine, requiram dotyczy posługi władzy i posłuszeństwa. Jest on owocem refleksji nad posługą przełożeńską i jej znaczeniem w życiu wspólnoty zakonnej. Instrukcja stanowi odpowiedź na jawiący się kryzys autorytetu w Kościele i świecie. Dokument ten przypomina osobom konsekrowanym, że ich życie jest nieustannym poszukiwaniem Boga, odnajdywaniem i dzieleniem się Jego miłością. Instrukcja zwraca uwagę na istotę posługi przełożeńskiej, która polega na służbie i towarzyszeniu w odkrywaniu woli Boga. Jest to zatem służba na rzecz wzajemnej jedności i miłości. Instrukcja podejmuje także sytuacje związane obiekcją sumienia – tzw. trudne polecenia.
Podsumowaniem posoborowego nauczania w kontekście życia konsekrowanego stał się Światowy Rok Życia Konsekrowanego ogłoszony przez Papieża Franciszka. Na ten czas przypadł też Synod poświęcony życiu konsekrowanemu. Owocem Synodu jest dokument Młode wino, nowe bukłaki. Dokument ten docenia to, co udało się dokonać w czasach posoborowych i wyznacza dalsze kierunki zaangażowania osób konsekrowanych w perspektywie powołania, konsekracji i misji.
2. Teraźniejszość
Spoglądając na rzeczywistość życia konsekrowanego w Polsce należy zauważyć wielość przemian, jakie dokonały się w dobie posoborowej. Należy tu uwzględnić sytuację po II wojnie światowej i późniejsze reperkusje związane z systemem komunistycznym. Czas odnowy soborowej stał się okazją dla osób konsekrowanych do większego zaangażowania w życie Kościoła i społeczeństwa:
– wiele zakonów zostało pozbawionych prawa realizacji charyzmatu poprzez konkwiskatę mienia i prowadzonych dzieł. Zmusiło to wspólnoty zakonne do podejmowania zadań, które gwarantowały przetrwanie w trudnych czasach;
– po roku 1989 zakony podjęły się rewizji podejmowanych dzieł, które nie zawsze korespondowały z otrzymanym charyzmatem;
– przepracowywano na nowo Konstytucje i dyrektoria;
– był to czas opracowywania ratio formationis;
– wielość powołań przyczyniła się do dużego otwarcia misyjnego i zaangażowania apostolskiego w nowej rzeczywistości;
– w tym czasie przybyło do Polski wiele zgromadzeń męskich i żeńskich o charakterze misyjno – apostolskim oraz kontemplacyjno – czynnym;
– jesteśmy świadkami wiosny indywidualnych form życia konsekrowanego: dziewictwo, wdowieństwo i życie pustelnicze.
W dziedzinie formacji powołano wiele ośrodków formacji osób konsekrowanych, do których należy zaliczyć: Wrocław, Ołtarzew, Kraków, Trzebinia, Lublin. Powołano do istnienia struktury naukowe kształcące przyszłych formatorów i formatorki zakonne. W tym czasie odbyło się wiele sympozjów i sesji naukowych o charakterze lokalnym i ogólnopolskim. Szczególne zasługi na tym polu położyła Konsulta Wyższych Przełożonych Zakonnych, zarówno męskich, jak i żeńskich, z uwzględnieniem instytutów świeckich i zakonów kontemplacyjnych. Przy Episkopacie czynnie działa Komisja ds. życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego oraz Podkomisja ds. Indywidualnych Form Życia Konsekrowanego. Wydawane jest systematycznie czasopismo „Życie Konsekrowane” oraz cotygodniowy Biuletyn poświęcony bieżącym sprawom życia konsekrowanego.
Rok życia Konsekrowanego zaowocował kolejnymi dokumentami, które wyznaczają jasny kierunek dalszego życia i posługi osób konsekrowanych. Dokumenty te podejmują refleksję na kanwie nauczania Papieża Franciszka.
Pierwszy z nich zatytułowany Radujcie się – zachęca do zatrzymania się i podjęcia refleksji nad obecnością życia konsekrowanego w dzisiejszej rzeczywistości. Kongregacja zachęca osoby konsekrowane do duszpasterstwa obecności. Pokazuje w ten sposób, że w podejmowanej posłudze najważniejszy jest człowiek. Zarówno ten, który posługuje, jak i ten, który jest adresatem tej posługi. Wiąże się to z radosnym zwiastowaniem Dobrej Nowiny. Konieczne jest zatem wsłuchiwanie się w głos Boga, przekazywanie Jego uścisku i w bliskości towarzyszenie innym.
By móc to czynić potrzeba właściwego rozeznania. Rozpoznawajcie – to następny dokument, który ukazuje szczególne znaczenie rozeznawania duchowego znaków czasu w życiu i posłudze osób konsekrowanych. Ono to pomaga podejmować właściwe decyzje, będące odpowiedzią na jawiące się znaki czasu w świetle słowa Bożego.
Kolejny dokument – Kontemplujcie – podkreśla konieczność kontemplacji Boga. Nie wystarczy jednorazowy zachwyt, potrzeba zatrzymania się, budowania i formowania swojego życia na modlitwie w świetle słowa Bożego. Potrzeba nieustannego wchodzenia do swojego wnętrza, by tam na nowo odkryć piękno Boga.
Gdy to uczynimy, powinniśmy wyjść na peryferia współczesnego świata, by głosić Bożą miłość. Stąd też w kolejnym dokumencie Głoście, Kościół, a w nim osoby konsekrowane ukazany jest jako wychodzący – wychodzący z propozycją Dobrej Nowiny.
3. Przyszłość
Obecna rzeczywistość życia konsekrowanego to wyzwania, jakie niesie ze sobą współczesny świat – dotyczy to przyszłości życia konsekrowanego. Współcześnie jesteśmy świadkami:
– cywilizacji śmierci,
– hedonistycznej kultury ciała,
– zaniku poczucia grzechu,
– życia kulturą chwili,
– tymczasowości,
– braku trwałych decyzji,
– obojętności religijnej,
– zagubienia duchowego,
– kryzysu autorytetów,
– braku powołań,
– problemów z tożsamością zakonną.
A z drugiej strony dostrzegamy:
– głód duchowości,
– potrzebę bliskości i trwałej miłości,
– tęsknotę za jednością.
W obliczu tych wydarzeń osoby konsekrowane winny dokonać głębokiej rewizji swojego życia pod względem działalności charyzmatycznej. Ponadto potrzeba odnowienia struktur życia zakonnego w kontekście życia wspólnotowego oraz pełnienia posługi przełożeńskiej.
Dokument Kongregacji ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego Młode wino, nowe bukłaki – wprost wskazuje na jawiące się problemy, które wymagają natychmiastowego uzdrowienia.
Wydaje się, że dziś życie konsekrowane w Polsce weszło w jesień swego życia. Czas jesieni to czas zbioru owoców, radość z dokonań i powód do dumy z osiągniętych celów. Jednakże należy pamiętać, że jesień to także czas przygotowań do zimy, a ta może okazać się bolesna dla wielu wspólnot, dla których perspektywa wiosny może stać się nieosiągalna. Należy jednak iść z nadzieją ku przyszłości wierząc, że życie zakonne nie jest tylko dziełem ludzkim, lecz owocem działającego w nim Ducha Świętego.
Zakończenie
Ważnym zatem dla dzisiejszego życia konsekrowanego jest powrót do źródeł duchowości, do źródeł charyzmatu i do budowania prawdziwie braterskich wspólnot na wzór tych pierwszych opisanych w Dziejach Apostolskich. Potrzeba także wejścia w przestrzeń misji współdzielonej, która zakłada obecność wszystkich na drodze do świętości przy zachowaniu własnej tożsamości charyzmatycznej. Wymaga to otwarcia się i zaproszenia innych do współuczestnictwa w przeżywaniu swojego chryzmatu. W ten sposób ubogacamy innych swoją obecnością, a inni wnoszą wiele dobra w nasze codzienne życie.
Bp Jacek Kiciński CMF
Przewodniczący Komisji EP ds. Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego