W latach 2016-2017 została przeprowadzona gruntowna konserwacja ambony w kształcie okrętu z kościoła p.w. św. Teresy należącym do Klasztoru Karmelitów Bosych w Przemyślu. Konserwację dofinansowano z Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Przemyślu a przeprowadziła ją firma Arsem Konserwacja Dzieł Sztuki, Maria Sęk-Pudłowska.
Najważniejszym celem przeprowadzonej konserwacji było powstrzymanie procesów niszczenia ambony. Struktura drewna była mocno zaatakowana przez kołatki co wymagało szybkiej interwencji. Bardzo istotnym problemem było wzmocnienie konstrukcji, na której cała ambona się opierała, ponieważ belki były spróchniałe i istniało niebezpieczeństwo, że ambona może się zawalić. Drugim istotnym zadaniem było odsłonięcie oryginalnych XVIII wiecznych warstw malarskich i pozłot aby przywrócić ambonie jej pierwotny, rokokowy charakter, gdzie kolorystyka była delikatna i laserunkowa a uwydatniona była ekspresyjna i dynamiczna forma rzeźbiarska tak charakterystyczna dla szkoły rzeźby lwowskiej.
Ambona w kościele Karmelitów Bosych w Przemyślu jest wybitnym i wyjątkowym dziełem zarówno pod względem formalnym jak i ikonograficznym. Wykonana w 1779 roku jest częścią rokokowego wyposażenia kościoła, na które składa się ambona oraz 6 bocznych ołtarzy. Kazalnica wyrzeźbiona została w drewnie w formie trójmasztowego okrętu. Usadowiona na skale, z ogromnym żaglem miotanym gwałtownym wiatrem, który tworzy baldachim. Okręt o dwóch pokładach, uzbrojony w działa z kotwicą przy dziobie i sterem na rufie. Maszt zwieńczony banderą z krzyżem podtrzymuje przechyloną reję. Takielunek z lin jest bardzo rozbudowany. Na niższym z pokładów ustawione zostały dwie figury świętych Apostołów, wydobywających z morza sieć wypełnioną rybami.
Karmelitańska ambona to przykład rzeźby najwyższej klasy wywodzącej się z kręgu cenionej na świecie lwowskiej rzeźby XVIII wieku, z której wywodzą się tacy rzeźbiarze jak Pinsel, Antoni Osiński, Piotr i Maciej Polejowscy, Sebastian i Fabian Fesingerowie. Ziemia Przemyska, która znajduje się bezpośrednio w sąsiedztwie z Ziemią Lwowską była naturalnym odbiorcą sztuki lwowskiej. Świątynie zakonne samego Przemyśla zgromadziły w swych wnętrzach i na fasadach dzieła większości najwybitniejszych lwowskich rzeźbiarzy. Lwów w okresie rokoka był największym centrum sztuki rzeźbiarskiej w ówczesnej Rzeczypospolitej. W tym czasie plastyka powstająca w kręgu tego miasta odznaczała się specyficznymi cechami stylistycznymi, szczególnie w rzeźbie figuralnej. Charakterystyczny jest w rzeźbie krystaliczny modelunek szat o ostrych krawędziach fałd, wzmożony ekspresją dynamicznego układu postaci. Rzeźby łączyły wyszukaną elegancję z ascezą religijną, co nawiązywało do sztuki późnego gotyku i manieryzmu.
Ambona oraz ołtarze boczne z kościoła Karmelitów Bosych w Przemyślu wykonane zostały pod koniec XVIII w. Pierwotnie były utrzymane w jasnej charakterystycznej dla okresu rokoka kolorystyce (ołtarze miały jasnoróżową polichromię). Przez wieki ulegały jednak licznym przekształceniom. 28 czerwca 1784 r. nastąpiło przekazanie Klasztoru Karmelitów duchowieństwu greckokatolickiemu. Po tym wydarzeniu nastąpił początek przebudowy kościoła wraz z wyposażeniem w celu przystosowania ich do kultu i potrzeb duchowieństwa greckokatolickiego. Został zmieniony wtedy wystrój kościoła i kolorystyka całego wnętrza. W tym czasie zdecydowano się także zmienić kolorystykę ambony i ołtarzy. Ołtarze boczne przemalowano na kolor zielony oraz w dość dużym stopniu zmieniono wygląd kazalnicy. Skały, na której usadowiona jest łódź zostały pomalowane na kolor oliwkowo zielony, być może aby dopasować je do przemalowanych na zielono ołtarzy. Dodano więcej złoceń i srebrzeń np złocone ryby, srebrną wodę, srebrne liny. W XIX w. także zmieniono wygląd rzeźb Apostołów, którym dodano polichromię i pozłocono szaty. W kolejnych latach jeszcze co najmniej dwa razy ambona była przemalowywana. W trakcie tych zmian zupełnie zmieniał się jej charakter. Po wykonaniu badań stratygraficznych stwierdzono co najmniej 4 warstwy historyczne na powierzchni ambony. W latach 90 XX w. ambona została poddana kolejny raz renowacji, podczas której znów została przemalowana na dość jaskrawe kolory. Skały pomalowane zostały na turkusowy kolor, przez co zaczęły być interpretowane przez wielu ludzi jako fale. Jednak mimo wielokrotnych renowacji stan techniczny ambony był zły i wymagał ponownej konserwacji. W trakcie konserwacji wykonanej w latach 2016-2017 zdecydowano się powrócić do najstarszych, oryginalnych warstw polichromii i pozłot, które najlepiej korespondowały z rokokową stylistyką ambony. Rzeźby apostołów pierwotnie opracowane były w technice chipolen czyli polerowanego gruntu i miały imitować rzeźbę w alabastrze. Było to bardzo popularne w tym czasie w kręgu sztuki lwowskiej. Liny wykonane ze zwiniętego łyka drzewnego były pokryte zaprawą kredowo klejową i malowane na brązowy kolor a sama łódź była mazerowana czyli namalowany był na niej rysunek drewna. Skały wyrzeźbione w drewnie, malowane były na jasnokremowy kolor, z laserunkami w kolorze ugru i sieny. Takie opracowanie kolorystyczne ambony uwydatniało jej wyjątkową, dynamiczną formę rzeźbiarską.
Ambona w Przemyślu wyróżnia się bardzo wysoką klasą artystyczną a poprzez swój ogromny rozmach wyodrębnia się na tle innych realizacji tego typu. Jej ogromną wartość potwierdza wpływ jaki miała na kształt innych łodziowych ambon tworzonych na terenach Rzeczypospolitej . Istnieją ambony wzorowane na przemyskiej ambonie. W Babicach w kościele p.w. Trójcy Przenajświętszej istnieje kazalnica wykonana po 1794 roku, gdzie powtórzono kompozycję pierwowzoru ale w mniejszej skali i na nieco niższym poziomie artystycznym. W związku z amboną przemyską pozostaje również ambona w kościele św. Mikołaja we Lwowie, która także ma postacie apostołów z siecią opracowane w technice chipolen.
Kazalnica z kościoła Karmelitów Bosych w Przemyślu jest wyjątkowa także, ze względu na swoją formę ikonograficzną i wieloznaczną symbolikę. Wykorzystanie motywu łodzi do stworzenia ambony, ma swoje ideologiczne znaczenie.
Jan Samek w swoim artykule “Ambony naves et naviculae w Polsce”, w książce “Rokoko. Studia nad sztuką pierwszej połową XVIII wieku”.pisze, że Ambony łodziowe były tworzone jako res-imagines, rzeczy – obrazy czyli dzieła, których formę podyktowało nie tylko przeznaczenie ale także treści ideowe. Okręt, łódź w symbolice chrześcijańskiej ma istotne znaczenie. Nawiązania do łodzi, można odszukać w Ewangelii, nie tylko w scenie nauczania Chrystusa z łodzi, ale również w scenach cudownego połowu ryb – w ten sposób obrazowano zawarte w Piśmie Świętym porównanie połowu ryb do szerzenia nauki Mistrza z Nazaretu.
W Polsce wytworzyły się dwa podstawowe typy ikonograficzne kazalnic w kształcie łodzi. Pierwszy to łódź Piotrowa – Navicula Petri a drugi okręt kościoła – Navis Ecclesiae.
„Łódź św. Piotra – Navicula Petri” symbolizuje Kościół w jego działaniu apostolskim. Piotr zdumiony rezultatem połowu „ Odejdź ode mnie Panie bo jestem człowiek grzeszny” na co Jezus „ Nie bój się odtąd Ludzi będziesz łowił” (Łk, 5, 4-11). Słowa zawierają ideę apostolstwa, który jest elementem posłannictwa.
Drugi typ „okręt kościoła – Navis Ecclesiae” symbolizuje kościół jako duży okręt walczący z przeciwnościami: wiatrem, morskimi potworami ale wychodzący z tej walki zawsze zwycięsko. Można tu przytoczyć cytat z tekstu Św. Ambrożego z Mediolanu, który pisze: „ Podobnie statek powinniśmy uważać za symbol Kościoła unoszącego się na otwartym morzu, który jest narażony na uderzenia wichru, to znaczy plagi i ataki pokus i który potężne fale to znaczy moce tego świata usiłują cisnąć na skały. On to chociaż często wstrząsają nim fale i wichry nigdy nie ulega rozbiciu, ponieważ na jego maszcie to znaczy na krzyżu jest zawieszony Chrystus, na rufie zasiada Ojciec a jako sternik kieruje statkiem Duch Święty – Pocieszyciel. Przez niebezpieczne cieśniny doczesnego świata wiedzie go dwunastu wioślarzy tj. 12 apostołów”
Przemyska ambona nosi cechy obu tych typów ikonograficznych. Z jednej strony okręt symbolizujący kościół miotany wiatrami, ze splątanymi linami jakby po burzy, lecz zwycięski bo jego bandery zwieńczone są krzyżami, z drugiej strony jest scena cudownego połowu ryb przez Apostołów. Ryby symbolizują dusze ludzkie, które są ratowane przez ewangelię z nieprzyjaznych wód. (ryby odnoszą się do sakramentu chrztu, który odbywał się przez zanurzenie). Sieć przewieszona przez burtę nasuwa skojarzenie z Piotrem, któremu Chrystus polecił łowić ludzi. „ A gdy Jezus chodził nad morzem Galilejskim ujrzał dwóch Braci Szymona, którego zwą Piotrem i Andrzeja brata jego zapuszczających sieci w morze albowiem byli rybakami i rzekł im: Pójdźcie za mną a uczynię, że staniecie się rybakami ludzi. A oni natychmiast opuściwszy sieci poszli za nim“ (MT 4, 18-20)
Ambona dodatkowo wznosi się na skale, co nasuwa skojarzenie ze słowami Chrystusa wypowiedzianymi do św. Piotra: tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam, et portae inferi non praevalebunt adversus eam ( „ty jesteś Piotr i na tej opoce zbuduję Kościół mój a nie przemogą go“) (Mt 16, 18). Ponieważ łacińskie słowo petra oznacza właśnie skałę , św Piotr a także każdy jego kolejny następca jest opoką, skałą na której wznosi się Kościół. Jak widać ikonografia przemyskiej ambony jest wieloznaczna i bardzo rozbudowana.
Ambony jako łodzie – okręty to zjawisko, które wykształciło się w XVII w. za pierwszą ambonę w kształcie łodzi uważa się kazalnicę w pobenedyktyńskim kościele w Irsee w Szwabii, wykonaną około roku 1725. Kolejna niemiecka ambona pochodzi z 1758 roku w kościele odpustowym w Weissenregen autorstwa Johanna Paula Hagera. W Polsce najstarsza tego typu kazalnica istnieje w kościele Bożego Ciała w Krakowie. Wg Jana Samka istnieją 64 zabytki pochodzące z terenów dawnej Rzeczypospolitej (mowa tu o granicach Polski sprzed rozbiorów) oraz ze Śląska. Tworzone były głównie w XVIII i XIX w. ale zdarzają się także przykłady z XX w. Przemyska ambona nie jest jedynym przykładem ambon łodziowych w Polsce ale na pewno jest jednym z wybitniejszych dzieł tego typu.
Za: www.karmel.pl
