Założone w końcu XIV w. na Jasnej Górze świątynia i klasztor od początku pełniły także funkcję nekropolii – były miejscem grzebania zasłużonych duchownych i świeckich, a w nowszych czasach również przechowywania pamiątek po polskich bohaterach narodowych i ziemi z pól bitewnych.
Paulińska krypta w Kaplicy Matki Bożej, krypty w Bazylice pod ołtarzem głównym i w prezbiterium, kaplice nagrobne w bocznych nawach „dużego kościoła”, kaplica Pamięci Narodu – to tylko niektóre miejsca wchodzące w skład tzw. jasnogórskiej nekropolii.
Przybywający na Jasną Górę pielgrzymi mają teraz wyjątkową okazję, by nawiedzić znajdujące się w podziemiach kaplicy Cudownego Obrazu miejsce pochówku zakonników.
Już w 1466 r., jak wynika z dokumentu odpustowego dla Jasnej Góry, na terenie dzisiejszego sanktuarium istniał cmentarz, gdzie pielgrzymi modlili się za zmarłych. W średniowieczu klasztory miały prawo grzebania zwłok swych dobrodziejów i konfratrów. Teren dzisiejszych krużganków tzw. Wieczernika, to przestrzeń byłego przykościelnego cmentarza.
W Kaplicy Matki Bożej znajduje się kilka XVII-wiecznych epitafiów i nagrobków, a także i krypty, które kryją szczątki dobrodziejów sanktuarium, m.in. Heleny z książąt Wiśniowieckich Warszyckiej – kasztelanowej krakowskiej, Stanisława Warszyckiego, wojewody mazowieckiego i kasztelana krakowskiego; księdza Stanisława Krajewskiego, kustosza katedry łowickiej; Jana Klemensa Branickiego, podkomorzego krakowskiego, starosty bocheńskiego i wielickiego. Znaleźli tu również miejsce ostatniego spoczynku członkowie takich rodzin jak: Męcińscy, Żabiccy oraz Zygmunt Grudziński i Jan Branicki.
Do Bazyliki przylegają dwie reprezentacyjne, prywatne kaplice grobowe: Jabłonowskich i Denhoffów.
Wejście do kaplicy Denhoffów prowadzi z prawej bocznej nawy Bazyliki przez portal z czarnego marmuru dębnickiego, z XVII-wieczną ozdobną kratą, zwieńczoną godłem paulinów. Kaplica nazywana Kaplicą św. Pawła Pustelnika jest udostępniona dla pielgrzymów i zwiedzających. Tu odprawiana jest nowenna przed świętem Patrona Zakonu – św. Pawła z Teb. Jest ona też tradycyjnym miejscem przedpogrzebowym wystawienia ciał zmarłych paulinów.
Pod kaplicą mieści się krypta grobowa z zachowanymi ok. dwudziestoma trumnami członków rodziny Denhoffów oraz kilku zakonników paulińskich z XVII i XVIII w.
Bardzo ciekawa jest krypta w kaplicy Denhoffów, w której są portrety trumienne, tarcze herbowe, blachy z inskrypcjami.
Kaplica Jabłonowskich dziś nazywana Kaplicą Najświętszego Serca Pana Jezusa powstała w latach 1751-1759 jako mauzoleum grobowe. Fundatorem był Stanisław Wincenty Jabłonowski, wojewoda rawski (spoczywa on pod Bazyliką). Była ona przebudowana z istniejącej wcześniej Kaplicy Świętych Aniołów Stróżów.
Pod posadzką Bazyliki znajdują się również inne krypty. Badania archeologiczne z lat 2009-2012 wykazały, że w części chórowej są pochówki ziemne – najprawdopodobniej z czasu, gdy wokół wcześniejszego kościoła drewnianego istniał cmentarz. Okazało się, że to najstarsza na Jasnej Górze krypta pochówkowa, pochodząca prawdopodobnie z okresu zbliżonego do czasu ufundowania tam pierwszego murowanego kościoła – przed 1460 r.
W tych kryptach grobowych chowani byli zakonnicy paulińscy i osoby świeckie. W niektórych kryptach odkryto unikatowe pochówki trumienne z XV wieku tzw. dłubanki, czyli pochówki w wydrążonych pniach drzew. Do tej pory w Polsce odnaleziono tylko dwa podobne sarkofagi. Z kolei w jednej z krypt trumny były posypane wapnem, co może wskazywać, że zmarli mogli być ofiarami zarazy.
Wyjątkową symbolikę ma na Jasnej Górze Kaplica Pamięci Narodu. Otwarto ją w 1989 r. w zaadaptowanym do tego celu wnętrzu XVII – wiecznej dzwonnicy, usytuowanej w pobliżu pomnika o. Kordeckiego, którego imieniem Kaplica została nazwana. Przeznaczona jest na umieszczenie narodowych relikwii – urn z prochami oraz tablic pamięci narodowej. Tu znalazła się ziemia zebrana z pól bitewnych XIX i XX w., powstań narodowych, wojen światowych, a także m.in. Katynia i kopalni „Wujek”, jest ziemia z obozów koncentracyjnych w Mauthausen i Oświęcimiu.
Izabela Tyras @JasnaGóraNews