Zapraszamy do lektury refleksji o. Marcina Drąga, pasjonata liturgii franciszkańskiej, nad najstarszym wersetem allelujatycznym o św. Franciszku z I połowy XIII w. „Hic Franciscus pauper et modicus caelum dives ingreditur hymnis caelestibus honoratur”.
Werset Allelujatyczny Hic Franciscus z Graduału franciszkańskiego z II poł. XIII w.
Pierwsze teksty liturgiczne na święto św. Franciszka zostały prawdopodobnie skomponowane na dzień przeniesienia ciała Świętego z kościoła św. Jerzego do nowo wybudowanej bazyliki na cześć św. Franciszka w dniu 24 maja 1230 r. Jak podają źródła franciszkańskie, w czasie uroczystości śpiewano nowe pieśni i inne melodie religijne.
W latach 1243-1244 Zakon Minorytów zreformował swoją liturgię i dzięki generałowi Haymonowi z Faversham zostało opracowane nowe Ordinarium Missae. W wyniku reformy powstały nowe teksty mszalne o świętych franciszkańskich, w tym części mszalne z uroczystości św. Franciszka. Twórcą nowego formularza był prawdopodobnie sam Haymon, a jego ukazanie się możemy datować na 1244 r. Uroczystość św. Franciszka w najstarszych graduałach widnieje pod nazwą: In natali Sancti Francisci, a w repertuar śpiewów mszalnych wchodziły następujące utwory:
Int. Gaudeamus
Gr. Os iusti
Alv. O Patriarcha pauperum oraz Hic Franciscus
Of. Veritas mea
Co. Fidelis servus
Św. Franciszek jak św. Marcin
Może się nam wydawać dziwne, ale źródłem wersetu allelujatycznego Hic Franciscus jest werset z formularza mszalnego o św. Marcinie. Życiorys Biskupa z Tours wywarł znaczny wpływ na hagiografię o św. Franciszku do tego stopnia, że cały tekst wersetu został zaadoptowany do formularza o św. Franciszku, zmieniono tylko imię z Martinus na Franciscus. Werset o św. Marcinie powstał prawdopodobnie z końcem X wieku w południowej Francji i jest obecny w kodeksach z Cluny, St. Martial, St. Yrieix oraz księgach akwitańskich.
Tekst śpiewu przed ewangelią nawiązuje do wydarzenia z życia św. Franciszka opisanego w Vita secunda brata Tomasza z Celano. Po pobycie w więzieniu spowodowanym porażką w wojnie z Perugią, św. Franciszek spotkał ubogiego rycerza, któremu przekazał swój płaszcz. Pierwszy biograf Świętego porównując go ze św. Marcinem tak opisał powyższą scenę: Czy uczynił coś mniej od świętego Marcina? Obaj mieli ten sam zamiar i spełnili ten sam uczynek, wszakże różnili się sposobem. Franciszek dał najpierw szaty, a potem resztę; tamten odwrotnie, najpierw rozdał wszystko, a na końcu szaty. Obydwaj żyli na świecie jako ubodzy i skromni, obaj też weszli do nieba jako bogaci.
Po nakreśleniu kontekstu powstania i użytkowania wersetu allelujatycznego o św. Franciszku, możemy przystąpić do analizy tekstu, jaki przekazuje nam franciszkańska tradycja liturgiczna.
Tu Franciszek ubogi i pokorny…
Pierwsza część wersetu wyraźnie ukazuje nam św. Franciszka w jego ziemskim życiu. Wskazuje na to sam początek tekstu w wyrażeniu Hic czyli tu – w rzeczywistości ziemskiej. Uczestnicy liturgii śpiewają powyższe słowa ze swojej perspektywy – świata widzialnego. Widząc św. Franciszka – „ziemskiego” dostrzegali jego cechy, a szczególnie ubóstwo i pokorę: Hic Franciscus pauper.Tekst nie tylko nawiązuje do wydarzenia, w którym św. Franciszek na wzór św. Marcina oddał swój płaszcz ubogiemu rycerzowi, ale do ogólnej postawy Świętego wynikającej z ewangelii, która wskazała św. Franciszkowi formę życia. Kiedy po nawróceniu przyłączył się do Niego pierwszy towarzysz, postanowili otworzyć Ewangelię, by wskazała im co mają czynić. „Za pierwszym otwarciem znaleźli słowa: Jeśli chcesz być doskonałym, idź sprzedaj wszystko co masz i rozdaj ubogim (Mt 19,21). Za drugim: Nic nie bierzcie na drogę(Łk 9,3). Za trzecim: Kto chce iść za mną, niech się zaprze samego siebie i weźmie krzyż swój i naśladuje mnie (Mt 16,24)”. Św. Franciszek odkrył, że jego zadaniem jest naśladowanie życia Jezusa Chrystusa ubogiego, posłusznego swojemu Ojcu i czystego. Swoją postawę jako brata mniejszego jak również innych braci ukazał w Regule Zatwierdzonej: „Reguła i życie braci mniejszych polega na zachowywaniu świętej Ewangelii Pana naszego Jezusa Chrystusa przez życie w posłuszeństwie, bez własności i w czystości”.
Ubóstwo św. Franciszka wynika z pragnienia naśladowania ziemskiego życia Jezusa i jest postawą nie tylko odnoszącą się do sfery socjalnej, materialnej. Prawdą jest, że św. Franciszek wybrał dla siebie i braci radykalne ubóstwo, a więc rezygnację z posiadania pieniędzy i własności, jednak prawdziwe i szczere ubóstwo polega na uznaniu, że wszelkie dobra należą do Boga, a do człowieka tylko grzech. Ponadto, życie ubogie jest dla niego codziennym dźwiganiem krzyża i poddaniem się woli Ojca oraz akceptacją odrzucenia i cierpienia, które przyjmował na wzór swego ukrzyżowanego Pana.
Drugą cechą św. Franciszka wymienioną w tekście liturgicznym jest pokora wyrażona określeniem modicus. Postawę pokory Święty dostrzegał w samym Bogu, który uniża się co dzień jak wtedy, gdy z tronu królewskiego zstąpił do łona Dziewicy. Codziennie przychodzi do nas w pokornej postaci. Co dzień zstępuje z łona Ojca na Ołtarz w rękach kapłana. Św. Franciszek widząc pokorę i uniżenie Jezusa, który na głos kapłana przychodzi pod postacią chleba, sam chciał wyrażać swoim życiem taka postawę wobec Boga, Kościoła i człowieka. Postawa ta uwidaczniała się w służbie i poddaniu się. Pokora u św. Franciszka jest owocem działania Ducha Pańskiego, w Którego jest wsłuchany. Ponadto, pokorną postawę św. Franciszek wyraził wobec Kościoła Rzymskiego poddając Zakon pod opiekę Ojca Świętego i jego następców. W sytuacji, gdy ówczesny Kościół borykał się z różnymi ruchami ewangelicznymi, które w swoim radykalizmie odchodziły od wspólnoty z Kościołem, św. Franciszek w pokorze przyjął uległość wobec hierarchii kościelnej i trwał w ciągłym dialogu z Papieżem, biskupami i kapłanami.
Szczególną formą pokory św. Franciszka była służba trędowatym i tym, którzy byli odrzucani przez społeczeństwo. Służba trędowatym prowadziła go do ciągłego trwania na drodze nawrócenia. Święty z Asyżu w postawie wobec nich widział wierną realizację treści, jaką niosły słowa „brat mniejszy”. I w tej posłudze mógł wprowadzać w życie naśladowanie Jezusa pokornego i służącego człowiekowi.
Do nieba wstępuje bogaty…
Kolejne słowa wersetu mówią o Franciszku bogatym wstępującym do nieba: caelum dives ingreditur. Podczas gdy pierwsza część wersetu wskazywała na ziemskie życie, druga ukazuje Franciszka chwalebnego w rzeczywistości niebiańskiej.
Rezygnacja z uciech i marności światowych, życie w doskonałym ubóstwie i pokorze wzbogaciło św. Franciszka w cnoty. Wzniosłość najwyższego ubóstwa sprawiła, że stał się dziedzicem Królestwa Niebieskiego, uczyniła go ubogiego w rzeczy doczesne a wzbogaciła w cnoty. Św. Franciszek w napomnieniu 27 zatytułowanym „Cnota, która usuwa zepsucie” przedstawia swego rodzaju drogę duchową człowieka, poprzez zwyciężanie cnotami wad i przywar. Wśród tych cnót wymienia: miłość i mądrość, cierpliwość i pokorę, ubóstwo z radością, spokój i rozmyślanie, bojaźń Pańską, miłosierdzie i umiejętność rozróżniania. Sam wprowadzając te cnoty do własnego życia, stał się święty, a przez to bogaty w cnoty.
Podczas śmierci św. Franciszka, jak podają źródła franciszkańskie, miały miejsce cudowne wydarzenia w postaci wizji pewnego brata, który zobaczył Świętego niczym jakaś światłość płynąca wprost do nieba; natomiast jego ciało, z natury ciemne, stało się jaśniejące. W ten sposób słowa caelum dives ingreditur nie tylko wydają się być pewną metaforą, ale i doświadczeniem braci będących świadkami śmierci św. Franciszka. Obecni przy jego przejściu do nieba, w tych wydarzeniach mogli dostrzec chwałę zmartwychwstania, która objawiła się w ciele św. Franciszka, jak i wizji jednego z braci.
Hymnami niebieskimi jest czczony…
Niebo jest stanem, w którym człowiek cieszy się nie tylko relacją z Bogiem, ale również z drugim człowiekiem. Tam nikt nie trzyma szczęścia dla siebie, każdy cieszy się szczęściem drugiego i wspólnie przeżywa się wieczną chwałę. Słowa hymnis caelestibus honoratur są odzwierciedleniem tej chwały, do której został zaproszony św. Franciszek. Hymny niebieskie odnoszą się do uczczenia przebóstwionego Franciszka obecnością samego Jezusa w jego ciele. Po śmierci Franciszka jeden z braci miał jego wizję w niebie, w której Święty był tak podobny do Jezusa, że trudno było go rozpoznać. Ponadto, został uhonorowany wystawną ucztą, na której zasiadało do stołu mnóstwo ludzi i braci. Św. Franciszek dołączył do niebieskiej liturgii uwielbiającej Boga, ale również oddającej cześć wszystkim obecnym na tej wiecznej uczcie. Z pewnością założyciel Minorytów staje wśród tych, wobec których spełniły się słowa Chrystusa z ewangelii wg. św. Jana: A jeśli ktoś Mi służy, uczci go mój Ojciec (J 12,26).
Franciszek prawdziwy
Liturgia jest dziełem Bosko – ludzkim, dlatego też w jej rzeczywistości znajduje swoje uzasadnienie to co widzialne – ludzkie, oraz świat niewidzialny – Boski. W swej głębi, ukazuje istnienie człowieka w całej perspektywie, czyli w odniesieniu do Stwórcy. Biorąc pod uwagę taki sposób ukazywania stworzenia, należy przyjąć, że liturgia w sposób najbardziej właściwy opisuje świat widzialny. W tym świetle św. Franciszek jawi się jako przemieniony, upodobniony do Chrystusa Pana, przywrócony do właściwego stanu istnienia. Możemy więc powiedzieć, że werset Hic Franciscus ukazuje Franciszka prawdziwego: ludzkiego i przebóstwionego, wolnego od naszych błędnych wyobrażeń.
Zapraszamy do wysłuchania omawianego tekstu w wykonaniu uczestników Franciszkańskich Warsztatów chorału gregoriańskiego:
Literatura:
- Tomasz z Celano, Życiorys pierwszy św. Franciszka, w: Źródła Franciszkańskie, red. R. Prajs, Z. Kijas, Kraków 2005.
- Tomasz z Celano, Życiorys drugi św. Franciszka, w: Źródła Franciszkańskie, red. R. Prajs, Z. Kijas, Kraków 2005.
- Św. Bonawentura, Życiorys większy św. Franciszka, w: Źródła Franciszkańskie, red. R. Prajs, Z. Kijas, Kraków 2005.
- Reguła Zatwierdzona, w: Pisma św. Franciszka i św. Klary, red. M. Macioszek, E. Szelachowski, P. Brzozowska, Warszawa 1992.
- Reguła Niezatwierdzona, w: Pisma św. Franciszka i św. Klary, red. M. Macioszek, E. Szelachowski, P. Brzozowska, Warszawa 1992.
- Napomnienia św. Franciszka, w: Pisma św. Franciszka i św. Klary, red. M. Macioszek, E. Szelachowski, P. Brzozowska, Warszawa 1992.
- J. Pikulik, Franciszkanie – nosicielami laterańskiej tradycji liturgiczno-muzycznej, w: Studia Teologia 25, Warszawa 1987.
- J. Norel OFMConv, Graduał franciszkański z Płocka, Kraków 2007.
- J. Pikulik, Śpiewy Alleluja de Sanctis w Polskich rękopisach przedtrydenckich, Warszawa 1995.
- T. Matura OFM, Duchowość św. Franciszka z Asyżu a nasze problemy współczesne, Kraków 2000.
- R. Manselli, Pierwsze stulecie historii franciszkanów, Kraków 2006.
- F. Accrocca, Franciszek Bratem i nauczycielem, Kraków 2006.
- Z. Kijas, Kto szuka Boga – Napomnienia św. Franciszka, Kraków 2011.
- L. Fanzaga, Spojrzenie w wieczność, Kraków 2002.