Wstęp
Duchowość chrześcijańska jest formą życia duchowego człowieka, który zmierza do zjednoczenia z Bogiem przez Jezusa Chrystusa. Forma ta jest kształtowana i realizowana zgodnie z nauką Chrystusa, Jego przykładem życia oraz dziełem zbawczym.
Pośród różnorodnych duchowości charakterystycznych dla poszczególnych zakonnych wspólnot na baczną uwagę zasługuje jedna z nich, mianowicie droga do świętości realizowana przez synów św. Franciszka z Asyżu – Braci Mniejszych Kapucynów. Wspólnota kapucynów, jako jedna z gałęzi w rozłożystym drzewie rodzin franciszkańskich, stanowi wyraziste odgałęzienie, które przy swojej odrębności, czerpie soki ze wspólnego pnia. Zakon ten wyodrębnił się z rodziny franciszkańskiej w XVI wieku na skutek dążenia do wiernego wypełniania woli swojego Założyciela. I podobnie jak wszystkie zakony Braci Mniejszych – obok właściwej franciszkańskiej tożsamości – posiada swoistą specyfikę duchową.
Jaka jest owa specyfika? Co stanowi charakterystyczny rys duchowości tego Zakonu? Niniejsze opracowanie stanowi próbę udzielenia odpowiedzi na postawione pytania. W pierwszej części pracy powiemy na temat genezy duchowości kapucyńskiej, w drugiej omówimy zagadnienie kontemplacji i ubóstwa. Trzecią część stanowić będzie rozważanie na temat kapucyńskiego braterstwa i apostolstwa.
Geneza kapucyńskiej duchowości
Chcąc ukazać kwestię specyfiki duchowości kapucyńskiej, odróżniającej ją od innych gałęzi franciszkańskiego zakonu, powinniśmy sięgnąć do historii. Zakon Braci Mniejszych Kapucynów wyłonił się z rodziny franciszkańskiej w XVI wieku w wyniku chęci powrotu do pierwotnego życia ideałem św. Franciszka. Święty Franciszek w swej Regule napisał, że życie braci mniejszych polega na zachowywaniu świętej Ewangelii Pana naszego Jezusa Chrystusa przez życie w posłuszeństwie, bez własności i w czystości. Wobec dość ogólnej w treści Reguły, zatwierdzonej przez papieża Honoriusza III bullą Solet annuere 29 listopada 1223 roku, było miejsce na wieloraką interpretację. Stąd też w nurcie franciszkanizmu konwentualnego, sięgającego swoim początkiem czasów św. Franciszka, Reguła została dostosowana do potrzeb czasu i apostolstwa. Inaczej stało się w grupie tak zwanych obserwantów, wyodrębnionych z zakonu w drugiej połowie XIV wieku. Zaakcentowali oni wierne zachowywanie Reguły i Testamentu św. Franciszka jako zasady swojego życia. Wyłonieni z tej gałęzi z kolei Bracia Mniejsi Ściślejszej Obserwancji, tak zwani reformaci, i Bracia Mniejsi Kapucyni dążyli do jeszcze większej gorliwości w naśladowaniu św. Franciszka. Narodzenie się tej ostatniej gałęzi franciszkańskiego zakonu było rezultatem nieodpartej chęci życia w pełni ideałem św. Franciszka: w skrajnym ubóstwie, w duchu pokuty, kontemplacyjnej modlitwy, w prostocie, minoritas i braterskiej miłości. I chociaż ich duchowość nawiązywała do nurtu obserwancji, już od początku cechowała się swoim odrębnym rysem.
Rys ten ma swoje źródło w duchowej reformie gałęzi obserwanckiej. Na początku za ojca tej Reformy uważano marchijskiego zakonnika, brata Mateusza z Bascio (1552 r.), który zapragnąwszy zachowywania Reguły św. Franciszka co do litery, uciekł z klasztoru w Montefalcone i udał się do papieża, aby prosić go o pozwolenie na nowy sposób życia. Przyjąwszy nowy krój habitu, zaczął naśladować Franciszka w jego ubóstwie i wędrownym kaznodziejstwie. Prawdziwym przywódcą Reformy był jednak – zarówno faktycznie, jak i prawnie – brat Ludwik z Fossombrone. Na jego to bowiem prośbę papież Klemens VII 3 lipca 1528 roku wydał bullę Religionis zelus, która nadawała prawne istnienie nowej wspólnocie braterskiej. Bulla zawierała następujące punkty: prawo prowadzenia pustelniczego trybu życia z zachowaniem Reguły św. Franciszka; noszenie brody i habitu ze stożkowatym kapturem; głoszenie kazań ludowi; pozostawanie pod ochroną przełożonych konwentualnych, ale pod bezpośrednim zarządem własnego przełożonego, mającego władzę równą władzy prowincjałów; upoważnienie do przyjmowania nowicjuszy tak duchownych, jak i świeckich.
Duchowość kapucyńska otrzymała swój pierwszy kształt, gdy brat Ludwik z Fossombrone w kwietniu 1529 roku zwołał do pustelni w Albacina pierwszą kapitułę. Bracia wybrali na niej przełożonych i zredagowali pierwsze kapucyńskie Ordynacje. Akcentowały one życie eremickie w ubóstwie, surowości, modlitwie, samotności i milczeniu. Prawdziwa karta duchowości kapucyńskiej powstała jednak dopiero w 1536 roku w Rzymie, w klasztorze św. Eufemii. Tam bracia zredagowali pierwsze Konstytucje kapucyńskie, które przyjęły Testament jako podstawową wykładnię Reguły. Testament, będący przypomnieniem, napomnieniem i zachętą św. Franciszka do wiernego zachowywania Reguły, a nie do jej interpretacji, bracia przyjęli jako model, do którego należało się odnosić zawsze, by móc wiernie zachowywać ideał franciszkańskiego życia.
Przez integralną obserwancję Reguły i Testamentu zawartą w Konstytucjach charyzmat kapucynów otrzymał swój pełny i harmonijny wyraz. Stało się tak, ponieważ Konstytucje, zachowując kontemplacyjny i eremicki wymiar powołania, otworzyły go i wzbogaciły o wymiar braterski i apostolski. Zgodnie z ich założeniem kapucyni w swojej duchowości kładli przede wszystkim nacisk na kontemplację, ubóstwo, braterstwo i apostolstwo, przeżywając swój charyzmat w zażyłej bliskości z ludem.
Kiedy bracia zreformowani pojawili się po raz pierwszy na ulicach Camerino, dzieci wzięły ich za wędrownych eremitów i idąc za nimi, wołały: cappuccini! romiti! – kapturowcy! pustelnicy! Zaraz też ludzie zaczęli ich określać tą nazwą, która odnosiła się do ich długiego spiczastego kaptura w habicie. Nazwą tą zaczęli się również posługiwać pisarze, a od 1534 roku pojawiła się ona już w dokumentach papieskich.
Reforma kapucyńska w bardzo szybkim tempie rozrastała się i znajdowała wielu zwolenników. Już po 50 latach od czasów br. Mateusza z Bascio Zakon liczył ponad 3500 tysiąca braci. W ciągu swojej historii największą liczbę osiągnął w roku 1761 – ponad 34000 zakonników. Dzisiaj liczy ponad 10 000 braci. Wart podkreślenia jest fakt, że Zakon Kapucynów wydał wielu błogosławionych i świętych.
Pod duchową opieką Zakonu Braci Mniejszych Kapucynów pozostaje żeńska gałąź zakonu franciszkańskiego, Zakon Klarysek Kapucynek. Powstał on w 1538 roku we Włoszech jako reforma przeprowadzona przez Służebnicę Bożą Marię Lorenzę Longo w celu przywrócenia pierwotnej gorliwości duchowych córek św. Klary. W Polsce Zakon Klarysek Kapucynek wywodzi się z klauzurowej gałęzi Zgromadzenia Sióstr Felicjanek. Został on założony w 1860 roku przez bł. Honorata Koźmińskiego, kapucyna, który opracował dla sióstr Ustawy oparte na Konstytucjach kapucynek włoskich. Podstawą duchowości kapucynek są słowa św. Klary zapisane w jej Regule: zachowywać świętą Ewangelię Pana naszego Jezusa Chrystusa, żyjąc w posłuszeństwie, bez własności i w czystości.
Kontemplacja i ubóstwo
Założyciel wspólnoty Braci Mniejszych, św. Franciszek, od początku swego nawrócenia przyjął Ewangelię jako podstawę swojego życia i działania. W Testamencie, który pozostawił braciom, napisał, że miał objawienie, iż winien żyć według świętej Ewangelii. W Regule zaś wyraźnie nakazał, aby wszyscy bracia wiernie zachowywali słowa Jezusa Chrystusa. Zgodnie więc z wolą Założyciela kapucyni przyjęli Ewangelię jako najwyższe prawo i zaczęli stosować ją we wszystkich okolicznościach życia. Za wzorem św. Franciszka zaczęli radośnie wstępować w ślady Chrystusa, ubogiego i pokornego, aby przez Niego w Duchu Świętym poznawać miłość Ojca.
Jednym z przejawów ewangelicznego życia kapucynów jest trwanie przed Chrystusem na modlitwie. Konstytucje kapucyńskie podają, że modlitwa jako oddech miłości bierze swój początek z działania Ducha Świętego i jako taka prowadzi brata mniejszego do wewnętrznego zjednoczenia z Chrystusem. Na modlitwie kapucyn wsłuchuje się w głos Boga i wzrasta w mądrości Chrystusa. Modlitwa prowadzi go do kontemplacji wyniszczenia Jezusa Chrystusa w tajemnicy Wcielenia i Krzyża.
Franciszkańska modlitwa posiadająca wyraźnie charakter chrystocentryczny jest modlitwą uczuć, wewnętrznego doświadczenia Boga i dojścia do doskonałej z Nim jedności. Wokół modlitwy kapucyn koncentruje wszystkie sprawy doczesne, aby w ten sposób stawać się prawdziwym naśladowcą św. Franciszka, który nie tyle modlił się, ile cały zdawał się być modlitwą. Na modlitwie kapucyn wyzwala się z miłości własnej i w jedności z Bogiem, bliski ludziom, przemienia się w Chrystusa: Boga-Człowieka. Dając odpowiedź przemawiającemu do jego serca Bogu, nade wszystko pragnie posiąść Ducha Pańskiego wraz z Jego uświęcającym działaniem.
Podstawowym rodzajem modlitwy dla Braci Mniejszych Kapucynów jest modlitwa myślna. Stanowi ona drogę do prawdziwej adoracji i wewnętrznego zjednoczenia z Chrystusem, a zarazem jest duchową mistrzynią dla tych, którzy chcą być prawdziwymi braćmi mniejszymi.
Rozważanie wyniszczenia Jezusa w tajemnicy Wcielenia i Krzyża dokonuje się również podczas eucharystycznej Ofiary. Za przykładem św. Franciszka kapucyni nade wszystko oddają cześć Jezusowi Chrystusowi obecnemu w Eucharystii. Codzienną praktyką braci jest sprawowanie Mszy św. wspólnoty po to, aby móc ściślej łączyć się z Chrystusem i między sobą. Dla oddania szczególnej czci Jezusowi eucharystycznemu bracia przechowują konsekrowane postacie godnie i w miejscu najbardziej do tego odpowiednim. Pragną przez to czcić Jezusa obecnego w Eucharystii, a wraz z Nim ofiarować Bogu Ojcu samych siebie, wszystkie swoje czyny i modlić się z pobożnością przed Nim jako duchowym ośrodkiem ich braterskiej wspólnoty.
Dla kształtowania ducha ewangelicznego sposobu życia ważne jest również dla kapucynów codzienne, wspólne odprawianie Liturgii Godzin. W niej, jak podają Konstytucje, bracia przemawiają do Boga Jego słowami wziętymi z Pisma Świętego, a sam Bóg w swoim słowie wychodzi im naprzeciw i udziela umiejętności modlitwy. Liturgię Godzin bracia starają się odprawiać godnie z zachowaniem odpowiednich chwil milczenia, ale zarazem w sposób żywy i aktywny, aby słowo Boże coraz głębiej przenikało ich serca i skuteczniej przemieniało ich życie.
W kształtowaniu prawdziwej pobożności braci skutecznym środkiem jest lektura Pisma Świętego. Słowo Boże, za przykładem Najświętszej Maryi Dziewicy, bracia przechowują w sercu, aby całe ich życie mogło być coraz bardziej oddane Chrystusowi i skoncentrowane wokół świętej Ewangelii.
Ważnym elementem duchowości kapucyńskiej jest ponadto szczególne nabożeństwo do Bogarodzicy Dziewicy Niepokalanie Poczętej, która według słów św. Franciszka stała się Kościołem. Ona będąc Córką i Służebnicą Ojca, Matką Syna oraz Oblubienicą Ducha Świętego, jest dla braci wzorem do osiągnięcia ducha Chrystusa ubogiego i ukrzyżowanego. Obok Maryi kapucyni oddają również wielką cześć św. Józefowi – patronowi życia ukrytego.
Innym istotnym znamieniem ewangelicznego życia kapucynów jest ubóstwo. Podobnie jak modlitwa prowadzi ono do kontemplacji wyniszczenia Jezusa w tajemnicy Wcielenia i Krzyża. Dobrowolne ubóstwo braci jest znakiem naśladowania Chrystusa za wzorem św. Franciszka. Domaga się od nich umiarkowanego i prostego sposobu życia, a także zakłada wyrzeczenie się jakiejkolwiek formy panowania społecznego, politycznego, czy kościelnego. Bracia żyjąc w ubóstwie wezwani są do solidaryzowania się z ubogimi tego świata oraz niesienia im pomocy, zarówno materialnej, jak i duchowej.
Ubogi brat – jak chciał Franciszek – to ten, który pragnie pokuty i nawrócenia. On sam pod wpływem łaski Pana rozpoczął takie życie, okazując miłosierdzie trędowatym. Pragnął, aby bracia pobudzani duchem nawrócenia i odnowy, upodabniali się do Chrystusa ukrzyżowanego i zmartwychwstałego. Mówił, że pokutujący franciszkanie powinni zawsze wobec innych odznaczać się delikatną i czułą miłością oraz radością i w ten sposób pełnić uczynki miłosierdzia.
Konstytucje kapucyńskie podkreślają, iż samo życie braci mniejszych jest doskonałym rodzajem pokuty. Modlitwa, skupienie, słuchanie słowa Bożego, umartwienie ciała i sakrament pokuty, to droga do odnowienia więzi ze Zbawicielem. Tą drogą jest również praktyka postu. Konstytucje zalecają go zachowywać – oprócz tych przepisanych przez Kościół – dodatkowo przez czterdzieści dni począwszy od uroczystości Objawienia Pańskiego, w czasie zwanym Benedyktą, oraz w dzień poprzedzający uroczystość św. Franciszka i Niepokalane Poczęcie Najświętszej Maryi Panny.
Braterstwo i apostolstwo
W tradycji kapucyńskiej życie według świętej Ewangelii, obok kontemplacji i ubóstwa, rozumiane było również jako trwanie w braterskiej wspólnocie życia i oddanie się dziełu apostolatu.
Stosownie do woli Świętego z Asyżu w Zakonie Braci Mniejszych Kapucynów całe życie ewangeliczne skupia się wokół budowania braterskiej wspólnoty. Przejawia się to zarówno w życiu modlitwy, jak i w wymiarze działalności apostolskiej. Zgodnie z Regułą i Testamentem wszyscy w Zakonie nazywają siebie braćmi i z racji tego samego powołania są sobie równi. Gdziekolwiek bracia gromadzą się w imię Jezusa, starają się tworzyć jedno serce i jedną duszę, dążąc jednocześnie do coraz większej doskonałości. Przez życie braterskie pragną być także zaczynem sprawiedliwości, jedności i pokoju w społeczności ludzkiej, dając przez to wszystkim możliwość ludzkiego i chrześcijańskiego rozwoju. Jak wyraźnie wskazał św. Franciszek w Pieśni Słonecznej, kapucyni starają się również odnajdywać braterską więź nie tylko z ludźmi, ale także ze wszystkimi stworzeniami.
Braterska wspólnota braci kapucynów, posłuszna Duchowi Świętemu i Jego działaniu, powołana jest do tego, aby ze wszystkich sił pomagać Kościołowi w pełnieniu posłannictwa głoszenia Dobrej Nowiny całemu światu. Właściwym charyzmatem Braci Mniejszych Kapucynów jest prowadzenie w świecie życia ewangelicznego w prostocie i radości. Wspólnota opowiada się przede wszystkim za ewangelizacją ubogich, niemniej jednak za przykładem Chrystusa i św. Franciszka orędzie o nawróceniu i pokoju pragnie głosić również ludziom sprawującym władzę oraz panującym nad narodami. Kapucyni podejmują więc chętnie każdą pracę i działalność apostolską, jeżeli ta odpowiada ich sposobowi życia i jest potrzebna Kościołowi. Co więcej, świadomi swojego stanu braci mniejszych gotowi są na podejmowanie wielkodusznie tych prac, które uważane są w Kościele za bardzo trudne.
Wszelkie posługi czynione ludziom kapucyni opierają na życiu ukształtowanym przez Ewangelię. Stąd też za przykładem św. Franciszka, herolda Chrystusa, w słowach krótkich i prostych sieją ziarno Ewangelii, zwiastując ludowi Bożemu tajemnicę Chrystusa. Przez swoje świadectwo życia i prostotę serca pragną żyć blisko ludu i zarówno w warunkach życia, jak i sposobie mówienia okazywać się i być naprawdę dla nich braćmi i mniejszymi (minoritas). Kapucyni starają się więc: głosić słowo Boże w sposób zrozumiały, wiernie trzymając się nauki Pisma Świętego; sprawują sakramenty święte, wiedząc, że Chrystus jest obecny ze swoją mocą wśród wiernych, uświęca ich i buduje swoje Ciało; zwiastują odpuszczenie grzechów w sakramencie pojednania, mając świadomość, że przez tę posługę niosą pomoc ludziom często duchowo bardzo biednym.
Szczególnym rodzajem apostolstwa franciszkańsko-kapucyńskiego są misje ludowe, rekolekcje, spowiedź wiernych, opieka duchowa nad siostrami zakonnymi (szczególnie franciszkańskimi), opieka nad Franciszkańskim Zakonem Świeckich, duszpasterstwo chorych, praca na polu wychowawczym i na rzecz postępu społecznego oraz praca wydawnicza. Ze szczególną troskliwością kapucyni podejmują nowe formy apostolstwa – są to działania na rzecz ludzi, którzy z powodu specyficznych warunków życia pozbawieni zostali zwyczajnej opieki duszpasterskiej. Do nich zalicza się: zagrożoną młodzież pod względem religijno-chrześcijańskim, emigrantów, robotników, ludzi znajdujących się w trudnych warunkach materialnych, prześladowanych, udręczonych, ludzi chorych, słabych, a także więźniów.
W działalności apostolskiej kapucyni pragną wykorzystywać również dzisiejsze środki społecznego przekazu. Upatrują w nich odpowiednie narzędzia głoszenia Ewangelii współczesnemu światu i zakładają, że dzięki nim można dotrzeć do wielkiej liczby ludzi, często religijnie obojętnych. Do obowiązków apostolskich bracia zaliczają także swój udział w dziele misyjnym Kościoła. Zgodnie z poleceniem św. Franciszka, który za przykładem Chrystusa wysłał swoich braci na cały świat, głoszą Dobrą Nowinę w wielu krajach współczesnego świata.
Całe życie i działalność apostolska Braci Mniejszych Kapucynów jest w istocie rzeczy świadectwem ich konsekracji zakonnej. Przez ślubowanie rad ewangelicznych: czystości, ubóstwa i posłuszeństwa bracia jednoczą się dzięki łasce z Chrystusem i prowadzą życie oddane w całości Bogu. Konsekracja jest wyraźnym znakiem przynależenia do Chrystusa oraz Kościoła. Ukazuje jednocześnie umiłowanie dla franciszkańsko-kapucyńskiego sposobu życia.
Zakończenie
Podsumowując, powstanie nowej gałęzi franciszkańskiej duchowości w ramach Reformy kapucyńskiej było rezultatem nieodpartej chęci wiernego zachowywania Reguły św. Franciszka w duchu wykładni Testamentu. Nowo powstały Zakon, zatwierdzony 3 lipca 1528 roku, otrzymał pełną kartę swojego duchowego charyzmatu w pierwszych kapucyńskich Konstytucjach wydanych w Rzymie w 1536 roku. Podkreśliły one, obok wymiaru kontemplacyjnego życia, działalność apostolską.
Duchowość Braci Mniejszych Kapucynów skupia się wokół kontemplacji wyniszczenia Jezusa Chrystusa w tajemnicy Wcielenia i Krzyża. Bracia pielęgnują życie modlitwy, szczególnie modlitwy myślnej, jak również obierają dobrowolne ubóstwo, które jest dla nich znakiem naśladowania Chrystusa za wzorem świętego Franciszka.
Życie według świętej Ewangelii dla kapucynów polega również na budowaniu braterstwa we wspólnocie, na byciu mniejszymi i w takim duchu podejmowaniu dzieł apostolskich. Bracia przyjmują każdą pracę i działalność, która odpowiada ich sposobowi życia i jest potrzebna Kościołowi. Pobudzeni przez Ducha Świętego pracują jako spowiednicy, kaznodzieje, misjonarze ludowi, rekolekcjoniści, katecheci i kapelani. Siłę i moc do działalności apostolskiej znajdują w modlitwie i kontemplacji Jezusa Chrystusa. Duchowość kapucyńska posiada więc wymiar chrystocentryczny i kładzie nade wszystko akcent na kontemplację, ubóstwo, braterstwo i apostolstwo.
Opracowanie: Br. Piotr Tokarz OFMCap, na podstawie: Lazaro Iriarte OFMCap, Historia franciszkanizmu, Kraków 1999; Tenże, Powołanie franciszkańskie, Kraków 1999; Bogumił Łoziński, Leksykon zakonów w Polsce, Warszawa 1998; Andrzej Derdziuk-Juliusz Pyrek OFMCap, Kapucyńska szkoła modlitwy i przepowiadania, Lublin 1997; Raoul Manselli, Święty Franciszek z Asyżu, Niepokalanów 1997; Konstytucje Braci Mniejszych Kapucynów, Kraków 2016.
Biuro Prasowe Kapucynów – Prowincja Krakowska
Za: kapucyni.pl