Termin ten pojawił się w 1902 roku i został wprowadzony przez włoskiego badacza S. Minocchi. Dyskusja na temat kwestii franciszkańskiej jest do tej pory bardzo żywa i w ostatnich czterdziestu latach przeżywa swój rozwój, szczególnie od rozpoczęcia corocznych sympozji naukowych w Asyżu poświęconych tematyce franciszkańskiej i organizowanych przez Międzynarodowe Centrum Studiów Franciszkańskich od 1973 roku. Rezultaty poszukiwań i badań naukowych już dziś są znaczne i bardzo obszerne, tak, iż powstają konkretne specjalizacje wśród naukowców zajmujących się poszczególnymi źródłami o św. Franciszku, aspektami pojęciowymi lub metodologicznymi, które wyłaniają się na drodze uważnej i krytycznej lektury biografii o Biedaczynie z Asyżu.
By zrozumieć lepiej trudności badań należy przypomnieć, iż już w 1266 roku podczas kapituły generalnej w Paryżu został wydany nakaz zniszczenia wszystkich biografii o św. Franciszku wcześniejszych od Żywota większego autorstwa św. Bonawentury, ówczesnego generała Zakonu, gdyż ta biografia była zaaprobowana jako jedyna “oficjalna” i obowiązująca. Nakaz ten nie spowodował jednak całkowitego zniszczenia materiału hagiograficznego spisanego i zebranego przed 1266 rokiem. Zachował się szczególnie ważny materiał przekazany do generała Krescentego z Iesi po 1244 roku, tzn. po poleceniu zgromadzenia wszelkich informacji i faktów o świętym w celu kompozycji Memoriale in desiderio animae de gestis et verbis sanctissimi Patris nostri Francisci, czyli Pamiętnik gorąco upragniony o czynach i słowach świętego Ojca naszego Franciszka, drugiej biografii św. Franciszka przez Tomasza z Celano, przez co długo i niepoprawnie nazywanej Życiorys drugi (2Cel).
Tytuł ten jest tylko umowny i przyjęty dla ułatwienia utożsamiania pisma, obecnie odchodzi się od niego, szczególnie po ukazaniu się edycji krytycznej źródła w 2011 roku, powracając do pierwotnego i prawdziwego tytułu. Stąd też w naszych szkicach nie będziemy już używać tytułu Życiorys drugi Tomasza z Celano, lecz Memoriale in desiderio animae, a także sigli tego źródła Mem.
Także dekrety późniejszych kapituł z lat 1276 i 1296 przyczyniły się do zgromadzenia nowych informacji i utworzenia nowych zbiorów późnych biografii o św. Franciszku. Jednakże na całych badaniach o kwestii franciszkańskiej ciążą problemy nierozwiązywalne z powodu braku, zniszczenia lub zagubienia pism, będącymi ogniwami pośrednimi pomiędzy oryginalnymi wspomnieniami i dostępnymi nam dzisiaj źródłami franciszkańskimi.
Źródła biograficzne, po propozycji metodologicznej R. Manselli, ujmuje się w dwu grupach: jedne jako oficjalne i autentyczne (zaaprobowane przez autorytet Kościoła i Zakonu), drugie jako prywatne czy nieoficjalne (pochodzące najczęściej od anonimowych autorów). Podział ten jest nieco tendencyjny, gdyż a priori dokonuje oceny wartości świadectw biograficznych. Według tej klasyfikacji źródła oficjalne to pisma pierwszego biografa i literata Tomasza z Celano i synteza kompilacyjna i interpretacyjna w kluczu teologicznym obecna w dokumentach hagiograficznych św. Bonawentury. Hagiografie Tomasza z Celano obejmują: Życiorys pierwszy św. Franciszka (1228), Legenda ad usum chori (Legenda do używania w chórze, 1230), Memoriale in desiderio animae (Pamiętnik gorąco upragniony o czynach i słowach świętego Ojca naszego Franciszka, 1246-47), i tak zwany Traktat o cudach św. Franciszka (1250-53), który jest częścią integralną Memoriale, choć powstałą kilka lat później. Jako oficjalne przyjmuje się biografie generała i doktora serafickiego św. Bonawentury z Bagnoregio: Życiorys większy św. Franciszka, syntezę historyczno-teologiczną z elementami mistycznymi i apologetycznymi, powstałą w latach 1262-63 oraz Życiorys mniejszy, przeznaczoną do użytku liturgicznego, napisaną w tym samym czasie.
Grupę źródeł prywatnych, napisanych w różnych gatunkach literackich, stanowią pisma i tradycja ustna towarzyszy św. Franciszka, szczególnie br. Leona, sekretarza i spowiednika świętego, przekazanych i spisanych od 1246 do końca XIII wieku. Dotykamy tu jednego z podstawowych problemów kwestii franciszkańskiej, problemu antologii towarzyszy (Florilegio), przekazanej w 1246 roku generałowi Krescentemu z Iesi po 1244 roku. Teksty te są kluczem i centrum całej kwestii, teksty częściowo utracone, i przez pewien czas badania naukowe były poświęcone wyłącznie odtworzeniu tejże antologii. Próby te, z większym czy mniejszym skutkiem, nie doprowadziły do rekonstrukcji pierwotnego tekstu, przyczyniły się natomiast do konkretnego postępu wiedzy i studiów na temat źródeł, ich pochodzenia, datacji i wzajemnych zależności, ale też przy tym do silnych podziałów wśród badaczy hagiografii franciszkańskiej. Dziś twierdzi się, iż trzy pisma hagiograficzne: Memoriale, Relacja Trzech Towarzyszy i Kompilacja Asyska są w ścisłym i najbliższym związku z utraconą antologią towarzyszy.
W skład źródeł nieoficjalnych zaliczamy pisma w większości anonimowe, pochodzące od około 1240 do 1318 roku. Wymienić tu należy: Anonim z Perugii lub właściwiej O początku albo założeniu Zakonu, Relacja Trzech Towarzyszy, Zbiór Asyski, Zwierciadło doskonałości. Wokół tych dzieł, źródeł określonych jako prywatne czy nieoficjalne, szczególnie w ostatnich latach koncentruje się dyskusja naukowa kwestii franciszkańskiej. Można byłoby tutaj rozszerzyć zakres tekstów wchodzących już pośrednio w pojęcie źródeł franciszkańskich o te powstałe w XIV wieku, naznaczone wizją prorocką i apokaliptyczną Zakonu i Kościoła (wpływy teorii Joachima z Fiore) czy też cechami hagiograficzno-teologicznymi.
Problemem w kwestii franciszkańskiej, oprócz wzajemnych związków i zależności pomiędzy tekstami, jest chronologia źródeł, trudna do jednolitego i ostatecznego ustalenia, zwłaszcza gdy traktuje się o pismach prywatnych, gdyż ich datacja może być tylko mniej lub bardziej przybliżona i nie tak dokładna jak przy źródłach oficjalnych. Ten problem poruszymy przy przedstawianiu każdego dokumentu.
o. Emil Kumka OFMConv
Zobacz również:
- wprowadzenie ogólne do hagiografii średniowiecznej i jej modeli
- redakcja tekstów hagiograficznych, czym jest biografia świętych i jakie są zasady jej kompozycji
- historia hagiografi: od jej starożytnych początków do współczesnych form opisu i przekazu życia osoby świętej
- gatunki literackie źródeł hagiograficznych
- hagiografia franciszkańska i świat zakonów monastycznych
- nowość franciszkańskiej literatury hagiograficznej