ANALIZA: Fundusz Kościelny – jak działa i kto z niego korzysta

Od początku bieżącego roku rząd Donalda Tuska pracuje nad zmianami w funkcjonowaniu Funduszu Kościelnego. Niezależnie od tego czy i kiedy ostatecznie dojdzie do jego likwidacji oraz przekształcenia w inne rozwiązanie, warto przypomnieć, kiedy Fundusz Kościelny powstał, jak dziś działa i kto korzysta z jego zasobów.

Początki

Fundusz Kościelny został powołany na mocy art. 8 ustawy z 20 marca 1950 ‍r. o ‍przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i ‍utworzeniu Funduszu Kościelnego jako forma rekompensaty dla Kościołów i ‍innych związków wyznaniowych za przejęte przez państwo nieruchomości ziemskie. Na Fundusz miały wpływać dochody z przejętych nieruchomości ziemskich, był to jednak zapis martwy, a od samego początku Fundusz czerpał potrzebne mu środki z budżetu państwa.

Zgodnie z ustawą, Fundusz Kościelny miał służyć utrzymaniu i odbudowie kościołów, finansowaniu kościelnej działalności charytatywno-opiekuńczej, udzielaniu duchownym pomocy materialnej i lekarskiej, organizowaniu dla nich domów wypoczynkowych oraz ubezpieczeniu zdrowotnemu duchownych w uzasadnionych wypadkach. Przewidywał także ubezpieczenie emerytalne tych księży, którzy kwalifikowani byli przez władzę komunistyczną jako „społecznie zasłużeni”. Systemem ubezpieczeń społecznych objęto wyłącznie duchownych-kolaborantów, działających np. w Komisji Księży przy ZBOWID czy w państwowym Zrzeszeniu Katolików „Caritas”. Stanowili oni w szczytowym okresie najwyżej ok. 10% ogółu duchownych.

W praktyce większość zadań nałożonych na Fundusz Kościelny w ustawie o dobrach martwej ręki nie była wypełniana, natomiast przez cały okres komunistyczny Fundusz służył finansowaniu działalności antykościelnej oraz premiowaniu duchownych lojalnych wobec reżimu. Dysponując zaś dość sporymi środkami (nawet kilkadziesiąt mln zł rocznie), stał się wygodnym narzędziem realizacji polityki wyznaniowej totalitarnego państwa.

W latach 1950-1989 ze środków Funduszu Kościelnego finansowano, bez żadnej podstawy prawnej, m.in. działalność Centralnej Szkoły Partyjnej przy KC PZPR, Ośrodka Doskonalenia Kadr Ministerstwa Sprawiedliwości, dotowano Związek Nauczycielstwa Polskiego, propagandowe wiece antykościelne oraz materiały szkalujące hierarchię Kościoła katolickiego. Wypłacano też nagrody kierownikom wydziałów ds. wyznań, opłacano donosy na księży, finansowano prasę antykatolicką i delegacje zagraniczne pracowników Urzędu ds. Wyznań.

Faktyczne wydatki

Wysokość środków, jakie wydatkował Fundusz Kościelny, stopniowo rosła. O ile w pierwszym roku istnienia dysponował on sumą 1 mln 100 tys. zł, to dziesięć lat później było to już 29 mln 400 tys. zł, w 1981 r. – 51 mln 495 tys. zł, a w 1988 r. – 357 mln 791 tys. zł (kwoty są podane w zł sprzed denominacji).

Zdecydowana większość środków przeznaczana była na działalność pozaustawową, czyli antykościelną. Np. w 1952 r. na takie cele wydano 39,3% Funduszu, a w 1962 r. – 82,6%. Wysokość środków na cele walki z Kościołem spadła na początku okresu rządów Edwarda Gierka do 48,1%, aby potem znów wzrosnąć – do aż 94,6% w 1989 r. Widać tu wyjątkową determinację komunistów, którzy nawet w okresie manifestowanego wówczas dialogu z Kościołem do końca zwiększali ilość środków przeznaczonych na walkę z nim. W sumie 2/3 środków Funduszu Kościelnego w okresie PRL przeznaczono na finansowanie zadań wymierzonych przeciwko Kościołowi i nie znajdujących żadnego oparcia w zapisach ustawy o dobrach martwej ręki.

Natomiast znikomą część środków Fundusz Kościelny wydatkował na działalność charytatywną lub na odbudowę i utrzymanie świątyń. Na wspieranie pracy charytatywnej Kościołów do 1989 r. wydawano przeciętnie zaledwie 0,2% środków Funduszu, a na odbudowę i utrzymanie świątyń kilkanaście procent.

Po 1989 r. wydatki na Fundusz także rosły. Przykładowo w 2011 r. było to 89 mln zł, w 2015 r. – 128 mln zł, w 2022 r. – 200 mln zł, w 2023 r. – 216 mln zł.

Fundusz Kościelny A.D. 2024

W ustawie budżetowej na 2024 r. na Fundusz Kościelny przeznaczono 257 mln zł, z czego 246 mln zł na opłacenie składek na ubezpieczenie społeczne i ‍zdrowotne osób duchownych wszystkich wyznań, i 11 mln zł na remonty i ‍konserwację obiektów sakralnych i ‍kościelnych o ‍wartości zabytkowej oraz wykonywanie działalności charytatywno – opiekuńczej.

Do 6 września 2024 r. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji wydał decyzje w sprawie przyznania dotacji na realizację zadań mających na celu remonty zabytkowych obiektów sakralnych w kwocie 3 mln 81 tys. 100 zł. Na wsparcie kościelnej działalności charytatywno-opiekuńczej przekazano 1 mln 49 tys. 900 zł.

W przestrzeni publicznej dominuje narracja, wedle której wydatki na Fundusz Kościelny co roku w nieuprawniony sposób są zwiększane a sam Fundusz w wyniku decyzji ściśle politycznych „puchnie”. Nie jest to prawdą.

MSWiA przypomina, że na wysokość kwoty przeznaczanej corocznie na Fundusz Kościelny wpływają wskaźniki statystyczne i ‍ekonomiczne, m.in. ustawowa wysokość najniższego wynagrodzenia za pracę, która jest punktem odniesienia dla określenia wysokości składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe za duchownych, podlegających finansowaniu z ‍Funduszu Kościelnego.

Maksymalna kwota dotacji udzielonej z Funduszu Kościelnego w 2024 r. decyzją MSWiA mogła wynieść 200 tys. zł. Jednak „w uzasadnionych przypadkach, uwzględniających ważny interes społeczny” – jak wskazuje MSWiA – kwota dotacji może być wyższa.

Fundusz Kościelny – dla kogo?

Fundusz Kościelny działa dziś na rzecz 189 Kościołów i ‍innych związków wyznaniowych, posiadających uregulowany status prawny w ‍Rzeczypospolitej Polskiej.

„Obecnie korzystającymi ze wsparcia z ‍Funduszu Kościelnego w ‍zakresie składek na ubezpieczenie społeczne i ‍zdrowotne są duchowni Kościołów i ‍innych związków wyznaniowych o ‍uregulowanej sytuacji prawnej, ustanowieni według prawa wewnętrznego tych wspólnot religijnych” – poinformował KAI rzecznik MSWiA Jacek Dobrzyński.

Środki Funduszu stosownie do ustawy (art. 9 ust. 1 ustawy z ‍dnia 20 marca 1950 r. i ‍par. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z ‍dnia 23 sierpnia 1990 r. w ‍sprawie rozszerzenia celów Funduszu Kościelnego), przeznacza się na następujące cele:

– wspomaganie kościelnej działalności charytatywnej, kościelnej działalności oświatowo-wychowawczej i ‍opiekuńczo-wychowawczej a także inicjatyw związanych ze zwalczaniem patologii społecznych oraz współdziałania w ‍tym zakresie organów administracji rządowej z ‍Kościołami i ‍innymi związkami wyznaniowymi;

– remonty i ‍konserwację obiektów sakralnych o ‍wartości zabytkowej;

– finansowanie składek na ubezpieczenia społeczne i ‍zdrowotne duchownych.

Konserwacja i remonty obiektów sakralnych

Udzielanie w tym celu dotacje uwzględniają aktualne ustawodawstwo dotyczące prawa budowlanego oraz ochrony zabytków. Na potrzeby wydatkowania środków z Funduszu Kościelnego przyjęto, że obiekty sakralne to „obiekty, w których stale i systematycznie zbierają się wierni danej religii (wyznania) dla wzięcia udziału w nabożeństwach i innych zorganizowanych formach uprawiania kultu religijnego”.

Z kolei obiekty kościelne to „inne obiekty należące do kościelnych osób prawnych, które, co do zasady, stanowią „budynki towarzyszące” obiektom sakralnym”. Zgodnie z ustawą o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego, chodzi o położone w sąsiedztwie obiektów sakralnych: budynki stanowiące mieszkanie proboszcza lub rektora i kancelarię parafialną lub kancelarię rektora (plebanię), mieszkanie wikariuszy (wikariatkę), mieszkanie pracowników świeckich parafii lub rektoratu (organistówkę), budynki punktu katechetycznego i budynki domu zakonnego związanego z duszpasterstwem w tym obiekcie sakralnym albo świadczeniem w nim pomocy.

Dotacje na ten cel przeznaczane mogą być na remonty i prace konserwatorskie, w szczególności: remonty dachów, stropów, ścian i elewacji, osuszanie i odgrzybianie, izolację, remonty i wymianę zużytej stolarki okiennej i drzwiowej, instalacji elektrycznej, wodnej, kanalizacyjnej, odgromowej. W szczególnie uzasadnionych przypadkach może nastąpić finansowanie z Funduszu Kościelnego remontu ruchomego wyposażenia obiektów sakralnych, takich jak instrumenty muzyczne, dzwony, oraz stałych elementów wystroju wnętrz, jak ołtarze, polichromie, freski, posadzki. Nie finansuje się z Funduszu Kościelnego prac dotyczących otoczenia obiektu, takich jak chodniki, ogrodzenia, trawniki.

Wspomaganie działalności charytatywno-opiekuńczej

Działalność ta, odnośnie do wydatków Funduszu Kościelnego i w oparciu o zapisy ustawy stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego oraz ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, obejmuje:

– prowadzenie zakładów dla sierot, starców, osób upośledzonych fizycznie lub umysłowo oraz innych kategorii osób potrzebujących opieki,

– prowadzenie szpitali i innych zakładów leczniczych oraz aptek,

– organizowanie pomocy w zakresie ochrony macierzyństwa,

– organizowanie pomocy sierotom, osobom dotkniętym klęskami żywiołowymi i epidemiami, ofiarom wojennym, znajdującym się w trudnym położeniu materialnym lub zdrowotnym rodzinom i osobom, w tym pozbawionym wolności,

– prowadzenie żłobków, ochronek, burs i schronisk,

– udzielanie pomocy w zapewnianiu wypoczynku dzieciom i młodzieży znajdującym się w potrzebie,

– krzewienie idei pomocy bliźnim i postaw społecznych temu sprzyjających,

– przekazywanie za granicę pomocy ofiarom klęsk żywiołowych i osobom znajdującym się w szczególnej potrzebie.

Obsługą Funduszu Kościelnego w zakresie przyznawanych dotacji na konserwację i działalność charytatywno-opiekuńczą zajmuje się Departament Wyznań Religijnych oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych MSWiA.

W obydwu powyższych celach wydatkowania środków z Funduszu przewiduje się przeprowadzenie naboru wniosków w określonym terminie (ostatnio do 30 listopada 2023 r). Wnioski są weryfikowane przez pracowników Departamentu Wyznań Religijnych oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych a czteroosobowa komisja (dyrektor DWRMNiE, jego zastępca i dwóch członków) powołana przed dyrektora tego Departamentu opiniuje wnioski o przyznanie dotacji.

Opinia komisji polega na rekomendowaniu Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji wniosków wraz z propozycją wysokości dotacji dla konkretnej kościelnej osoby prawnej i ma charakter doradczy.

Podczas analizy wniosku, przy formułowaniu przez komisję rekomendacji, bierze się pod uwagę wysokość środków Funduszu Kościelnego na dany rok oraz zgodność wnioskowanego celu z zakresem zadań przewidzianych dla Funduszu Kościelnego. Ponadto kryterium stanowią m.in. aktualny stan techniczny obiektu objętego wnioskiem o dotację oraz realność wykonania planowanych prac w bieżącym roku kalendarzowym. Departament Kontroli MSWiA ma w późniejszym terminie przeprowadzić kontrolę wykonania zadania, na które przyznano dotację. Konieczne jest także rozliczenie dotacji i w tym procesie współpracują ze sobą Departamenty: Wyznań Religijnych, Kontroli i Budżetu w MSWiA.

Informacje o przyznanych na rok 2024 dotacjach z Funduszu Kościelnego są ogólnie dostępne na stronie internetowej MSWiA pod adresem: https://www.gov.pl/web/mswia/fundusz-koscielny

Ubezpieczenia osób duchownych

Środki Funduszu Kościelnego przeznaczane są jednak głównie na finansowanie składek na ubezpieczenia społeczne i ‍zdrowotne duchownych.

Zgodnie z ‍ustawą z ‍dnia 27 sierpnia 2004 r. o ‍świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, składki na ubezpieczenie zdrowotne duchownych oraz alumnów wyższych seminariów duchownych i ‍teologicznych, postulantów, nowicjuszy i ‍juniorystów oraz ich odpowiedników, z ‍wyłączeniem osób duchownych będących podatnikami podatku dochodowego od ‍osób fizycznych lub zryczałtowanego podatku dochodowego od ‍przychodów osób duchownych, są finansowane z ‍Funduszu Kościelnego, na co Fundusz Kościelny otrzymuje dotację z ‍budżetu państwa.

Fundusz, zgodnie z ‍ustawą z ‍dnia 13 października 1998 r. o ‍systemie ubezpieczeń społecznych, finansuje też składki na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i ‍wypadkowe duchownych (nie podlegających tym ubezpieczeniom z ‍innych tytułów) w ‍wysokości 80%, a za członków zakonów kontemplacyjnych klauzurowych i ‍misjonarzy w ‍okresach pracy na terenach misyjnych w ‍100%. Są to oczywiście składki o minimalnej, przewidzainej przez prawo wysokości. 

Wbrew mylącej nazwie Fundusz Kościelny, w ‍odróżnieniu od Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, Funduszu Emerytalno-Rentowego, Funduszu Prewencji i ‍Rehabilitacji, Funduszu Administracyjnego i ‍Funduszu Emerytur Pomostowych, nie jest państwowym funduszem celowym w ‍rozumieniu ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o ‍finansach publicznych. Fundusz Kościelny stanowi wyodrębnioną pozycję budżetu państwa, w ‍związku z ‍powyższym nie gromadzi zasobów.

Jak to działa?

Środki przeznaczane na Fundusz Kościelny w ‍ustawie budżetowej są w ‍całości rozdysponowane w ‍danym roku budżetowym. Fundusz stanowi wyodrębnioną pozycję w ‍części 43 budżetu państwa – wyznania religijne oraz mniejszości narodowe i ‍etniczne, w ‍dziale 758 – różne rozliczenia, w ‍rozdziale 75822 – Fundusz Kościelny, której dysponentem jest minister właściwy do spraw wyznań religijnych oraz mniejszości narodowych i ‍etnicznych – obecnie Minister Spraw Wewnętrznych i ‍Administracji.

Środki z ‍tej pozycji klasyfikacji budżetowej rozdysponowywane są zgodnie z ‍par. 27 rozporządzenia Rady Ministrów z ‍dnia 21 września 2017 r. w ‍sprawie szczegółowych zasad i ‍trybu postępowania w ‍sprawach rozliczania składek, do których poboru jest zobowiązany Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

ZUS sporządza na podstawie danych wykazanych przez płatników składek w ‍deklaracjach i ‍deklaracjach korygujących:

– dokumentację zbiorczą kwot składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, wypadkowe i ‍zdrowotne za duchownych, podlegających finansowaniu z ‍‍Funduszu Kościelnego (tzn. comiesięczne noty księgowe);

– informację o ‍rodzaju składek, liczbie osób, za które opłacane są składki, z ‍‍podziałem na poszczególne kody tytułów ubezpieczenia, wysokości składek oraz okresie rozliczeniowym, za który opłacane są składki z ‍Funduszu Kościelnego.

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i ‍Administracji dokonuje wpłaty składek na wskazany rachunek ZUS w ‍wysokości wynikającej z ‍wyżej wspomnianej dokumentacji nie później niż w ‍terminie 5 dni roboczych od dnia otrzymania tej dokumentacji.

Osoby duchowne do ubezpieczeń społecznych i ‍ubezpieczenia zdrowotnego do ZUS zgłaszają płatnicy składek. Płatnikiem jest albo sam duchowny, albo zwierzchnia instytucja diecezjalna lub zakonna.

W ostatnich trzech latach ZUS przesyłał Ministrowi Spraw Wewnętrznych i ‍Administracji comiesięczne raporty, w ‍których zawarta jest zbiorcza informacja na temat składek finansowanych przez Fundusz Kościelny za osoby duchowne. W raportach tych znajduje się przypis składek finansowanych z ‍Funduszu Kościelnego w ‍danym miesiącu z ‍rozbiciem na składki na ubezpieczenie zdrowotne i ‍społeczne. W raporcie jest zawarty jedynie kod ubezpieczenia oraz przypisana do niego liczba osób ubezpieczonych.

W przypadku ‍ubezpieczeń zdrowotnych kodem 1010 określa się duchownego, który nie prowadzi pozarolniczej działalności gospodarczej i ‍opłaca składkę od minimalnej podstawy wymiaru.

1011 to kod duchownego, który nie prowadzi pozarolniczej działalności gospodarczej i ‍opłaca składkę od minimalnej podstawy oraz od zadeklarowanej nadwyżki ponad minimalną podstawę wymiaru, należną za okres do 31 marca 2004 r.

Kod 1020 – chodzi o duchownego, który nie prowadzi pozarolniczej działalności gospodarczej, jest członkiem zakonu kontemplacyjno – klauzurowego lub misjonarzem i ‍opłaca składkę od minimalnej podstawy wymiaru.

Z kolei kod 1050 oznacza alumna seminarium duchownego, nowicjusz, postulant i ‍juniorysta, który podlega ubezpieczeniu zdrowotnemu.

W przypadku składek na ubezpieczenie społeczne występują te same kody, z ‍wyłączeniem kodu 1050. „Mając na uwadze powyższe MSWiA nie prowadzi zestawienia wydatków na ubezpieczenie społeczne i ‍zdrowotne z ‍podziałem na poszczególnych duchownych” – poinformowały KAI służby prasowe resortu.

Rozliczenie Funduszu Kościelnego?

KAI zwróciła się też do MSWiA z pytaniem, czy istnieje jakikolwiek państwowy, publicznie dostępny, wykaz kościelnych nieruchomości uprzednio (przed 1989 r.) zabranych, a następnie zwróconych Kościołom i związkom wyznaniowym (w tym głównie Kościołowi katolickiemu), który stanowiłby podstawę swego rodzaju „bilansu zamknięcia” i rozliczenia Funduszu Kościelnego – przed przyjęciem ewentualnych regulacji dotyczących jego likwidacji.

Kluczowe jest tu bowiem pytanie, czy istnieją wciąż nieruchomości, które zostały upaństwowione na podstawie ustawy z 1950 r. i do dziś nie zostały zwrócone Kościołowi? Z badań przeprowadzonych przez ks. prof. Dariusza Walencika z Uniwersytetu Opolskiego wynika, że w 2012 r. – niezależnie od działającej przez wiele lat Komisji Majątkowej – w rękach polskiego państwa pozostawało wciąż ok. 60 tys. ha gruntów skonfiskowanych Kościołowi katolickiemu. Ks. prof. Piotr Stanisz z KUL zwraca w związku z tym uwagę, że „póki państwo pełni rolę swego rodzaju powiernika tych nieruchomości, póty musi istnieć albo Fundusz Kościelny, albo inne rozwiązanie go zastępujące”. Podkreśla, że „powstałe w przeszłości zobowiązania nie mogą być potraktowane jako niebyłe tylko dlatego, że tak dla niektórych byłoby wygodniej”.

Jak jednak odpowiedział KAI rzecznik prasowy MSWiA, „Minister właściwy ds. wyznań religijnych oraz mniejszości narodowych i ‍etnicznych, obecnie Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji, nie dysponuje zestawieniem nieruchomości przejętych przez Skarb Państwa na mocy ustawy z 20 marca 1950 ‍r. o ‍przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i ‍utworzeniu Funduszu Kościelnego”.

Wynika z tego więc, że postulowane przez rząd zlikwidowanie Funduszu Kościelnego, prawdopodobnie nie zostanie poprzedzone żadnym uczciwym rozliczeniem zobowiązań państwa wobec związków wyznaniowych a przede wszystkim Kościoła katolickiego, wynikających z obowiązującej wciąż ustawy o dobrach martwej ręki.