Książka jest bogato ilustrowana, liczy 183 strony. Opracowanie graficzne wykonał Grzegorz Górnikiewicz.
Generał Zakonu św. Pawła Pierwszego Pustelnika
Częstochowa – Jasna Góra, 2009.03.02
Sesja naukowa „Paulini w służbie Kościoła i wielu narodów”
zorganizowana na Jasnej Górze w dniach 11-13.12.2008 r. z racji
Jubileuszu 700-lecia zatwierdzenia Zakonu przez Stolicę Apostolską oraz
nadania Reguły św. Augustyna, przyniosła nam także ważne pytanie – czy
tymi „okruchami okruchów” – tym wszystkim, co szczęśliwie przetrwało do
naszych dni na Węgrzech, w Chorwacji, w Niemczech czy w Polsce, co
szczęśliwie ostało się tylu burzom dziejowym w klasztorach i kościołach
paulińskich jest w ogóle możliwym zobrazować i przedstawić tę
wielowiekową posługę Zakonu Paulinów? Czy jest dziś możliwym
zaprezentować ten cały wkład pauliński do naszej kultury i cywilizacji
chrześcijańskiej?
Spojrzenie w dzieje Zakonu paulinów odkrywa nam perspektywę zmian,
jakie dokonywały się na przestrzeni minionych kilku wieków: zmian
społecznych np. upadku magnackich latyfundiów, zmian politycznych –
odejście monarchii i dynastii królewskich, zmian kulturowych – późne
średniowiecze, renesans, barok, rokoko, do sztuki nowoczesnej, czy
zmian ekonomicznych – zmian formy własności czy walorów pieniężnych. To
wszystko tworzyło grunt także dla wielu zmian wspólnoty paulińskiej.
Wspólnoty zakonnej, która doświadczana przecież była „świętymi wojnami”
– np. o grób święty czy przeciw heretykom, najazdami na ziemie
europejskie islamskich Turków, wpływami Reformacji i odpowiedziami
kontrreformacji. Ale to są tylko segmenty historycznego podglebia
paulińskiej kultury.
We współczesnym kryzysie kultury trzeba nam dziś przypomnieć, że we
wszystkich tych zmiennych sytuacjach, kultura paulińska ocalała,
zbierała i jednoczyła różnorodne elementy. Przez cały miniony okres 7.
wieków, w działalności i aktywności paulinów na polu kultury
chrześcijańskiej – owszem – z jednej strony dobrze widoczne są wpływy i
ślady „ducha czasu”. Ale z dru¬giej strony widoczne jest także jak
katolicyzm był jednak jak skała dla paulińskiego programu. Był on
bowiem stałym wymiarem w długim trwaniu Zakonu. Tożsamość, jednorodność
poglądu na świat oparta więc była na nauce Kościoła, a szczególnie na
wielkim systemie teologicznym św. Tomasza z Akwinu. To on wyznaczał
pauliński program duchowy, który był przenoszony do ludzi poprzez
posługę katechetyczną i duszpasterską, edukacyjną aktywność w szkołach
klasztornych i wyrażał się w sposobach historycznej egzystencji.
Chociaż zmieniały się granice państw, upadały trony, paulini z
wiernością działali w strukturach i organizacji Kościoła katolickiego.
Uprawiana przez nich filozofia niebyła odseparowana od teologii.
Podobnie sztuka rozwijała się w relacji od potrzeb i oczekiwań
organizacji kościelnej. Zawsze była bliska potrzebom wiary i życia
ludzi.
W głoszeniu Ewangelii, paulini jako Polacy, Węgrzy, Chorwaci,
Słowacy, Niemcy – tak we własnym życiu duchowym jak i duszpasterskim,
sami nie będąc wolnymi od skutków zawieruch dziejów i politycznych
dezintegracji własnych państw czy narodów, odnajdywali stale mocne
oparcie w duchowym dorobku cywilizacji łacińskiej. W solidnym oparciu o
Ewangelię Chrystusową. Nawet emancypacja prowincji polskich paulinów,
najpierw spod zarządu Prowincji węgierskiej, a następnie wyodrębnienie
z kasowanego w 1786 r. Zakonu, które pozwoliły paulinom w ogóle
przetrwać, dobitnie świadczą po wiekach o tym.
Transformacja paulinów jako zakonu samotników, eremitów w zakon
wspólnotowy, klasztorny pozostaje od wieków średniowiecznych wielkim
znakiem. Eremicka mądrość otwarła drogę do pragmatyzmu monastycznego.
Stał się on podstawą aktywności paulinów na polu ekonomii, edukacji,
nauki i sztuki. Klasztory stały się ważnym czynnikiem w ówczesnym
porządku – tak w Polsce, jak i na Węgrzech czy w Chorwacji. Paulini
jako przeorowie, prowincjałowie czy generałowie zakonu wypełniali nie
tylko różne funkcje w życiu Kościoła jako np. biskupi, ale i wżyciu
polityczno-społecznym jako np. doradcy królewscy.
Kiedy u początku XVI wieku kultura zachodnia wciąż obawiała się
zmian, paulini jako pierwsi na kontynencie otworzyli pierwszą publiczną
wyższą szkołę Gymnasium w Lepoglawie w Chorwacji w 1503 r. To było
takie swoiste chorwackie Monte Cassino. W systemie paulińskiej edukacji
studenci czytali: Cycerona, Owidiusza i Wergiliego, a filozofii uczyli
się w oparciu o „Logikę Arystotelesa”. Tak paulini otwierali okna szkół
klasztornych na humanistyczne horyzonty. A to wszystko działo się w
czasie postępującej konkwisty Turków ottomańskich, zeświecczenia
łacińskiej kultury na zachodzie Europy, poszerzania geograficznych
obszarów dla nowych wpływów Starej Europy.
Renesans sztuki paulińskiej jest najlepiej znany dzięki
architekturze i rzeźbie. Paulińskie szkoły, liturgia i literatura były
wielojęzykowe, (np. głagolica w Chorwacji), a łacina ustępowała miejsca
mowie narodowej. Paulini przeszczepiali na grunt lokalnych społeczności
idee renesansu. Pisali w języku narodowym. Na uwagę zasługuje tu
aktywność umysłowa – wypracowywali teologiczną i filozoficzną
terminologię w czasie dysput. W XVI i XVII w. zaangażowali się w obronę
doktryny katolickiej przeciw protestantom.
Artyści nie będący paulinami nawiązywali w swoich motywach i
tematach artystycznych do paulińskiej ideologii – programu
artystycznego sztuki baroku. Ukazywali związek życia z życiem
nadprzyrodzonym, związek człowieka z Najwyższym istnieniem, harmonię
życia. Bezpośredni wgląd w dziedzictwo paulinów potwierdza ich ważność
dla rozwoju nauki i edukacji (filozofia, prawo, medycyna, filologia).
Szerzyli wiedzę praktyczną. Ojcowie i bracia zakonu paulińskiego nie
pracowali tylko jako zakrystianie, spowiednicy czy kaznodzieje. Paulini
byli także aptekarzami, malarzami, ogrodnikami, farmerami, śpiewakami,
zegarmistrzami, rzeźbiarzami i budowniczymi. Taka była skala
paulińskiego działania.
Chociaż wciąż do końca nieznane są nam motywy, dlaczego 7 lutego
1786 r. cesarz Austro-Węgier Józef II podpisał kasatę Zakonu paulinów,
to jednak jesteśmy spadkobiercami tych paulinów, którzy od XIII w.
pra¬cowali dla Królestwa Bożego w paulińskich klasztorach rozsianych w
Europie od Adriatyku do Bałtyku. Paulinów, którzy pracowali dla
jedności chrześcijańskiej Europy. Pracowali, by także ten współczesny
nam świat miał swoją historię. I także on poznał swojego Zbawiciela.
Dziś przypominamy sobie to wszystko nie po to, aby dokonywać
jakiejś gloryfikacji czy pozytywnej samooceny wkładu paulinów, lecz
mówimy o tym – bo o tym dobrze wiemy z własnego doświadczenia i z
dziejów zakonnej wspólnoty. A za to wszystko, co z łaski Bożej dane nam
było zrobić – dziękujemy dziś Maryi jako naszej Matce i uwielbiamy Jej
Syna!
Książka „Od Teb przez naddunajskie pustelnie do jasnych wzgórz” ma
nam przybliżyć historię Zakonu Paulinów i posługi Kościołowi na
przestrzeni siedmiu wieków. Wyrazy wdzięczności kieruję w stronę
Autorów niniejszej publikacji. Mam nadzieję, że przyczyni się ona do
popularyzacji historii i duchowości Zakonu Świętego Pawła Pierwszego
Pustelnika.
Izydor Matuszewski
Spis treści
Słowo wstępne (s. 5)
Św. Paweł Pierwszy Pustelnik (s. 7)
Pielgrzymka do klasztoru św. Pawła Pierwszego Pustelnika w Egipcie (s. 21)
Jasnogórskie Pawełki (s. 31)
Powstanie Zakonu (s. 41)
Eremy i kościoły paulińskie (s. 52)
Paulini w Polsce (s. 65)
Jasnogórski panteon paulinów (s. 85)
Zasłużeni konfratrzy Zakonu (s. 123)
Rozpoczęcie i zakończenie Roku Jubileuszowego (s. 139)
Kazanie Prymasa Polski kard. Józefa Glempa (s. 142)
o. prof. Andrzej Napiórkowski: Apel Jasnogórski (s. 146)
Kazanie o. Józefa Płatka (s. 149)
o. Stanisław Tomoń, dyrektor Biura Prasowego Jasnej Góry: Kard. Tarcisio Bertone na Jasnej Górze (s. 154)
Homilia kard. Tarcisio Bertone (s. 162)
abp Józef Michalik, przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski: Jubileuszowe słowa podziękowania (s. 165)
Aneksy (s. 167)
Publikacje wydawnictwa PAULINIANUM (s. 181)