Kapucyni: Kapituła Namiotów 2011

Zapraszamy na oficjalną stronę: www.2011.kapucyni.pl

Spośród licznych struktur, które w celu wyrażenia i promowania wartości duchowych swego charyzmatu stworzyło i rozwinęło wspólnotowe życie zakonne, szczególnie wyróżnia się ta, która pod ogólnie przyjętym określeniem może być nazywana zebraniem lub zgromadzeniem wspólnoty, a posiadająca, przynajmniej w określonych przypadkach, specyficzną nazwę: „kapituła". W instytutach ściśle zakonnych kapituła jest zinstytucjonalizowanym zgromadzeniem członków wspólnoty, zwoływanym według ustalonych poziomów i kryteriów, w celu omawiania kwestii dotyczących formy życia, którą ślubowali.
Zakon Braci Mniejszych od samych początków nazywał swoje zebrania znanym już wcześniej określeniem „kapituła", lecz nadał mu szczególne cechy wynikające z jego charyzmatu braterskiego, mocno wyrażającego się w formie życia i w samej nazwie zakonu. Wszystko to znalazło swój wyraz w kapitułach, zarówno na poziomie generalnym, jak i prowincjalnym czy lokalnym.

Stąd ta waga, którą kapituły zawsze miały w życiu zakonu, i ciągła konieczność ożywiania ich pierwotnym duchem, a ponadto znaczenie kapituł czy podobnych zebrań w instytutach o inspiracji franciszkańskiej. Mając na względzie te wymogi, przedstawiamy po kolei początki i rozwój kapituł franciszkańskich oraz ich konfigurację duchową i prawną.

1.    POCZĄTKI I ROZWÓJ KAPITUŁ FRANCISZKAŃSKICH

1.1. Kontekst początków i kontekst porównawczy

Z pierwotnego doświadczenia formy życia, zaproponowanej przez Św. Franciszka swym braciom, wynika spontaniczny wymóg braterskiego spotkania. Zebranie wyrażające to pragnienie stanowi właśnie zaczątek, z którego stopniowo rozwinie się kapituła. Wyraźnie ukazuje to Tomasz z Celano w Życiorysie pierwszym Św. Franciszka, gdzie w formie sprawozdania referuje etapy dwóch pierwszych i słynnych zebrań pierwotnej franciszkańskiej wspólnoty braterskiej. Pierwsze zebranie jest opisane w sposób następujący: Gdy wspólnota braterska osiągnęła liczbę ośmiu braci, „błogosławiony Franciszek zebrał ich wszystkich razem, a po długiej przemowie o królestwie Bożym, o pogardzie świata, o wyrzeczeniu się własnej woli i o opanowaniu, które należy ćwiczyć nad własnym ciałem, podzielił ich na cztery grupy, po dwóch, i rzekł im: «Idźcie, najdrożsi, po dwóch w różne części świata i głoście ludziom pokój i pokutę na odpuszczenie grzechów»". Drugie zebranie zostało przedstawione w następujący sposób: „Po krótkim czasie św. Franciszek, pragnąc ponownie zobaczyć ich wszystkich, prosił Pana, który zbiera rozproszone dzieci Izraela, aby zechciał w swoim miłosierdziu szybko ich zgromadzić. I natychmiast, według jego życzenia, nie wołając nikogo, znaleźli się razem i oddali Bogu dzięki. Razem spożywając posiłek, gorąco wyrazili radość z ujrzenia swego pasterza i zdziwienie z faktu, że mieli podobne myśli. Opowiadali następnie o dobrodziejstwach otrzymanych od miłosiernego Pana oraz poprosili pokornie o upomnienie i pokutę od błogosławionego ojca za ewentualne winy zaniedbania i niewdzięczności, co też otrzymali". Jako komentarz do tych dwóch relacji Celano dodaje:

„I tak mieli zwyczaj czynić zawsze, gdy udawali się do niego […]. Zatem błogosławiony Franciszek, z wielką miłością przygarniając do siebie synów, zaczął przekazywać im swoje uwagi i to, co Pan mu objawił" (1 Cel 29; 30).
Na podstawie tych dwóch opisów można łatwo dostrzec podstawowe znaczenie spot-kania braterskiego, nadane tym zebraniom, podobnie jak łatwo jest zauważyć ich praktyczne cele, dotyczące formacji duchowej oraz organizacji życia wspólnego i życia apostolskiego (ewangeliczność). Z tych też powodów wspomniane zebrania stały się wzorem dla wszystkich następnych zebrań braterskich i kapitulnych.

Zebranie wspólnotowe stało się zatem dosyć szybko wyrazem pragnienia komunii, ożywiającym braci, którzy „wzgardziwszy wszystkimi rzeczami ziemskimi i uwolniwszy się od jakiejkolwiek miłości egoistycznej, od chwili gdy wszystkie uczucia przelewali na łono wspólnoty, usiłowali ze wszystkich sił dać siebie samych, wychodząc naprzeciw potrzebom braci. Byli szczęśliwi, mogąc zebrać się, szczęśliwsi, gdy przebywali razem" (ICel 39). Silne poczucie braterstwa przeżywane w nowej formie życia zakonnego wytworzyło w zebraniu braterskim sobie typową i właściwą strukturę wypowiadania się. Początkowo zresztą, wykluczając z zasady stabilitas loci, właściwą dla wspólnot monastycznych, i prowadząc jeszcze wędrowny tryb życia, bez stałego miejsca pobytu, bracia mogli szczęśliwie doświadczać w zebraniu braterskim szczególnie ważnej pomocy dla wyrażania i konsolidowania ich komunii życia poświęconego naśladowaniu Jezusa Chrystusa.

Gdy jednak wspólnota osiągnęła większą stabilność organizacyjną, pragnienie spotkania braterskiego przekształciło się w wymóg zebrań bardziej formalnych i systematycznych. Zwraca się zatem uwagę na kapituły monastyczne, które stają się właśnie wzorem do naśladowania, w sposób całkowicie oryginalny i zgodny z charyzmatem (łaska) braterskiej komunii (wspólnota braterska) ożywiającej nową formę życia.

W tradycji monastycyzmu benedyktyńskiego zebranie mnichów rodzi się i rozwija najpierw na poziomie wspólnoty lokalnej, co jest zrozumiałą konsekwencją absolutnej autonomii klasztorów i braku organizacji centralnej. Już reguła św. Benedykta przewidywała dwa rodzaje zebrań wspólnotowych: okresowe, które opat musi zwoływać celem skonsultowania się z mnichami w niektórych ważnych kwestiach (rozdz. 3); i codzienne, gdy po nieszporach lub przed kompletą mnisi gromadzą się na lekturę duchową (rozdz. 42), po której następuje rozmowa braterska na temat przeczytanej lektury, tzw. collatio. W następnej epoce, począwszy od VIII w., wykształca się w klasztorach inny typ zebrań wspólnotowych, gdy mnisi gromadzą się po liturgii prymy, by słuchać lektury i wyjaśnienia jakiegoś rozdziału reguły (tac. capitulus znaczy rozdział). Stąd przyjął się zwyczaj nazywania tych zebrań „kapitułą", a także miejsca zebrania i samego zebrania. W tym, samym czasie „zwyczajniki" monastyczne nakazują przekształcenie w normalny obrzęd praktyki publicznego wyznania win zewnętrznych i upomnień braterskich czy ojcowskich, wprowadzonych do organizacji życia wspólnotowego już przez ojców cenobityzmu. Te dwie praktyki zlewają się razem, dając początek zebraniu wspólnotowemu albo kapitule, bliskiej ze względu na charakter formacyjny temu zebraniu, które było zwoływane celem wyjaśniania reguły. Tak więc wewnątrz klasztoru zebranie wspólnotowe wyraża się w komplementarnych kapitułach: kapitule zwoływanej celem konsultacji wspólnoty (kapituła uczestnictwa w zarządzie) i kapitule zwoływanej dla ewangelicznego nawrócenia i duchowego pouczenia (kapituła formacji duchowej).

Innym rodzajem zebrania zakonnego było spotkanie przeznaczone wyłącznie dla przełożonych i reprezentantów różnych ośrodków monastycznych. Znane już w pierwotnym życiu cenobitycznym na Wschodzie, praktykowane corocznie, nie znalazło ono jednak naśladownictwa w cenobityzmie zachodnim. Niemniej jednak także w zachodnich zakonach monastycznych zauważa się ich potrzebę, kiedy w VIII w. różnorodność i autonomia klasztorów zagrażały podstawowej jednolitości i rozwojowi instytucji. Narodziły się więc synody opatów, czy to narodowe, czy regionalne, czy też oparte na wspólnych korzeniach; one również zostały nazwane „kapitułami" i były zwoływane coraz częściej, w niektórych kongregacjach monastycznych stając się zwyczajem corocznym.

Jako prawdziwe i właściwe kapituły generalne zostały zinstytucjonalizowane dopiero od Charta caritatis, zatwierdzonej przez zakon cystersów w 1119, a udoskonalonej w 1195.

Z zakonu cystersów instytucja prawna kapituły generalnej przeszła na inne zakony mnisze, aż w 1215 Sobór Laterański IV potwierdził ją i przyznał jej władzę decyzyjną.

Na początku XIII w. struktury życia monastycznego posiadają już ugruntowane dwa rodzaje kapituł organizowanych na poziomie klasztoru i zebrania opatów. W takim kontekście struktur kapitulnych rodzący się zakon minorycki znajdował oczywiście pewne wzory dla rozwoju własnych oryginalnych spotkań braterskich i późniejszych zebrań.

1.2. Początki i rozwój kapituły generalnej

Kiedy rozwój Zakonu Braci Mniejszych uniemożliwiał już początkową częstotliwość spotkań braterskich i zaistniała konieczność stworzenia bardziej precyzyjnych norm organizacyjnych, dostrzeżono potrzebę odbywania zebrań o ustalonych terminach i lepiej zorganizowanych. Spotkanie braterskie przerodziło się w prawdziwą i właściwą kapitułę wspólnoty braterskiej. Stało się to ok. 1212, kiedy „Franciszek postanowił, aby kapituły odbywały się dwa razy do roku: na Zielone Święta i na Świętego Michała we wrześniu" (3 T 57). Pierwszy dokument historyczny, wspominający ściśle określoną kapitułę braterską, znajduje się w Legenda S. Verecundi militis et martyris, w której kronikarz opactwa poświęconego świętemu męczennikowi w pobliżu Asyżu stwierdza: „Właśnie w pobliżu tego opactwa błogosławiony Franciszek zebrał na kapitule pierwszych trzystu braci […]; przekazał nam to kapłan Andrzej, który był tam obecny" (Pass SV 6).

Już w 1216 Jakub z Vitry może potwierdzić, że Bracia Mniejsi „zbierają się raz do roku w wyznaczonym miejscu, by radować się w Panu i posilać się razem" oraz w celu uchwalania
i promulgowania „świętych praw, które przedkładają papieżowi do zatwierdzenia" (lVitry 11). W tej formie i z taką częstotliwością kapituły braterstwa były odprawiane między 1212 a 1217 i należy je traktować jako prawdziwe i właściwe kapituły generalne, jak mówi o nich Jakub z Vitry, gdyż były wyrazicielami całości zakonu, po-przez obecność całej wspólnoty, oraz jedności zakonu zebranego wokół jedynego ministra generalnego i powagi spraw i kwestii generalnych całego zakonu tam omawianych.

Podczas kapituły Zielonych Świąt w 1217, ze względu na rozwój liczebny i geograficzny zakonu, narzuca się konieczność podziału na prowincje, by ułatwić zarządzanie nim. Równocześnie niemożliwość zebrania wszystkich braci na kapitułę narzuca potrzebę przekształcenia kapituły całej wspólnoty braterskiej w kapitułę wszystkich ministrów. Postanowienie kapitulne, które zostanie skodyfikowane w IReg 18, przewiduje kapitułę ministrów prowincji włoskich raz do roku, a kapitułę wszystkich ministrów zakonu co trzy lata. W 1223 2Reg 8 przewiduje jedynie kapitułę ministrów prowincjalnych na Zielone Święta co trzy lata lub w innym terminie, według uznania ministra całego braterstwa. Udział w niej ministrów jest obowiązkowy, ale nie wyklucza udziału także innych braci. Udział zaś kustoszów jest przewidziany jedynie w przypadkach, w których trzeba by dokonać wyboru nowego ministra generalnego. Od 1230 w kapitule generalnej uczestniczy jedynie jeden kustosz z każdej prowincji, zgodnie z zarządzeniem Grzegorza IX.

Podczas kapituły generalnej 1239, która zamknęła kadencję br. Eliasza, promulgowano pierwsze konstytucje zakonu, na podstawie których kapituła generalna, której dotychczasowa częstotliwość trzyletnia nie była obowiązkowa, teraz już musiała odbywać się regularnie co trzy lata. Prawdopodobnie także syndicatio, czyli osąd co do sprawności ministra, został odtąd powierzony każdej trzyletniej kapitule, gdyż dotychczas minister bywał wybierany bezterminowo. Konstytucje narbońskie z 1260 potwierdziły wymóg odbywania kapituł generalnych co trzy lata, a ponadto przewidziały syndicatio oraz udział innych braci oprócz ministrów i kustoszów, dopuszczając przedstawicieli prowincji zwanych „dyskretami", wybieranych na odpowiednich kapitułach prowincjalnych.

Kolejne konstytucje będą potwierdzać w zasadzie te same normy aż do podziału zakonu. Po podziale konstytucje poszczególnych rodzin franciszkańskich w różnych okresach wprowadzą częstotliwość sześcioletnią kapituł generalnych, a ponadto będą dostosowywać normy szczegółowe co do składu członków powoływanych na mocy ich urzędu czy funkcji reprezentantów prowincji, czy też specyficznych kompetencji, a także co do zwoływania innych kapituł i kongregacji generalnych o charakterze nadzwyczajnym i integracyjnym oraz procedur postępowania.

1.3. Początki i rozwój kapituły prowincjalnej

Kapituła prowincjalna ma początek jasno określony w czasie, gdyż jest konsekwencją powstania instytucji prowincji podczas kapituły generalnej w 1217. Już w pierwszym okresie swego rozwoju kapituła prowincjalna jawi się jako unormowana przez przepisy zawarte
w IReg 18 i 2 Reg 8 co do swego składu i częstotliwości zwoływania.

Według 1 Reg jej skład odzwierciedla skład pierwotnej kapituły generalnej. Jest faktycznie kapitułą, która gromadzi wokół ministra wszystkich braci prowincji. Jej coroczne zwoływanie leży w kompetencji ministrów prowincjalnych, którzy mogą ją zwoływać, jeśli chcą lub uważają to za stosowne. W każdym razie św. Franciszek, według relacji św. Bonawentury w 1 Bon 4,10, przypisywał kapitule prowincjalnej takie znaczenie dla życia i rozwoju zakonu, że jej doroczne odbywanie stanowiło wydarzenie stale oczekiwane, praktycznie respektowane i połączone z dorocznym świętem św. Michała, a więc z datą, kiedy wcześniej odbywano kapitułę generalną.

2Reg zaznacza tylko, że kapituła prowincjalna może być odprawiana w tym samym roku co generalna; w takim przypadku winna jednak odbyć się po tej drugiej. Św. Bonawentura, komentując ten przepis, zwraca uwagę, że ma on za cel ułatwienie promulgacji aktów kapituły generalnej i nie zakazuje odprawiania kapituł prowincjalnych w innych latach. Tak więc zakłada się ich coroczną częstotliwość, w oparciu o wprowadzoną i utwierdzoną praktykę; jednak nie mówi się już o połączeniu jej ze świętem św. Michała. Wprowadzone później wyjątki i zmiany rychło staną się normami stałymi.

Co do składu kapituły, można zauważyć, że już w latach 1222-1224 kapituły prowincjalne w Niemczech gromadziły wokół ministra jedynie braci z klasztorów w pobliżu miejsca kapituły, samych seniores, samych kustoszów, gwardianów, kaznodziejów. Ograniczenie uczestników kapituły wkrótce stanie się normą dla wszystkich prowincji. Co do częstotliwości i charakteru fakultatywnego, należy stwierdzić, że coroczne jej odprawianie nadal trwa i staje się powszechne, choć nie jest to jeszcze norma obowiązkowa.

Na kapitule generalnej i w konstytucjach generalnych z 1239, które przenoszą na kapitułę prowincjalna prawo wyboru ministra, prawdopodobnie zostają wydane także normy dotyczące samej kapituły, które zostaną później przejęte przez konstytucje narbońskie z 1260. Nakazują one, by kapituła prowincjalna odbywała się obowiązkowo co roku i gromadziła wokół ministra, kustoszy prowincji i przedstawicieli każdego klasztoru, zwanych „dyskretami", a wybranych przez wspólnotę. Te same przepisy zostaną w zasadzie przejęte przez kolejne konstytucje aż do podziału zakonu, określając w ten sposób kształt kapituły prowincjalnej, uważanej za zgodną z duchem braterstwa i struktur zarządu zakonu.

Dopiero po podziale zakonu konstytucje poszczególnych rodzin wprowadzą trzyletnią częstotliwość kapituł prowincjalnych, ustanawiając jednocześnie inne instytucje pomocnicze z tzw. kongregacjami pośrednimi i definitoriami plenarnymi, celem załatwiania spraw wynikłych w międzyczasie. Aktualnie konstytucje zakonów franciszkańskich, dostosowane do dekretów Soboru Watykańskiego II, przewidują możliwość kapituł prowincjalnych nadzwyczajnych w zgodzie z tradycyjnymi strukturami zarządu w zakonie.

1.4. Początek i rozwój kapituły domowej

W żadnej z dwu Reguł św. Franciszka, z oczywistych powodów, nie ma wzmianki o kapitule domowej. Proces osiadania braci w stałych miejscach pobytu (eremy czy inne miejsca), zapoczątkowany w 1217 i z naturalnych przyczyn nieodwracalny, zatwierdzony przez Założyciela, znajdował się jeszcze w fazie definitywnego uporządkowywania w czasie redagowania 2 Reg. W międzyczasie częste kapituły generalne i prowincjalne zaspokajały pragnienie spotkania braterskiego, wspólne wszystkim braciom, a także podstawowe wymogi organizacyjne wspólnoty braterskiej.

Stopniowo, w miarę konsolidacji siedzib lokalnych w prowincjach, poszczególne wspólnoty zauważały natychmiast potrzebę własnego uporządkowania życia wspólnotowego i własnych struktur. W tym celu regulamin życia wspólnotowego klasztorów benedyktyńskich, przewidujący nie tylko liturgię eucharystyczną i godziny kanoniczne, lecz także zebrania kapitulne w celu różnych konsultacji, kapitułę win, lekturę Pisma Świętego i reguły, proponował wzory pewnych struktur, które wspólnota franciszkańska spontanicznie naśladowała i ożywiała własną duchowością. Kapituła konsultacji albo udziału w zarządzie jak najbardziej odpowiadała braterskiemu zarządzaniu życiem wspólnotowym. Kapituła win została przyjęta jako ćwiczenie o wypróbowanej użyteczności duchowej, zresztą praktykowane przez św. Franciszka podczas wszystkich jego spotkań z braćmi. Kapituła reguły i collatio znajdują swój wyraz w regulaminie życia wspólnoty franciszkańskiej w postaci ogólnej kapituły wykorzystanej na rozmowę duchową i na lekturę reguły, w duchu posłuszeństwa stałej zachęcie Założyciela potwierdzonej w Testamencie. Do tego należy dołożyć doświadczenie częstych kapituł generalnych i prowincjalnych, które już stanowiły podstawową strukturę w życiu zakonu i prowincji.

Ze szczupłych wiadomości historycznych na temat początków kapituły domowej w klasztorach franciszkańskich dowiadujemy się, że ok. 1230 wchodziły one już w skład regulaminu codziennego życia wspólnotowego. Według legendy Assidua w pustelni zamieszkanej przez św. Antoniego obowiązywały sacrae observationis statuta, które przewidywały capitulum matutinale oraz collatio albo wspólną wieczorną konwersację duchową, w której święty pilnie uczestniczył. Nie ma pewności, czy kapituła poranna była kapitułą domową, ale collatio niewątpliwie stanowiła zalążek kapituły braterskiej. Zanim collatio stała się przemową czy kazaniem oficjalnym, była ona wspólnotowym zebraniem, które według zwyczajów monastycznych odbywało się po nieszporach, a podczas którego wysłuchiwano lektury duchowej, odbywano kapitułę win i następował braterski dialog ku wzajemnemu zbudowaniu. Przemowa, którą wygłosił św. Antoni do wspólnoty w klasztorze w Forli, była właśnie hora collationis ex morę fratribus congregatis.

Tomasz z Eccleston w swym dziele historycznym, odnoszącym się do życia pierwszych franciszkanów w Anglii w latach 1224 – 1259, zestawia te same struktury kapituły win i collatio „jako momenty mocno wyrażające i wzmacniające więzi międzyosobowe poszczególnych wspólnot franciszkańskich pierwszych dziesięcioleci, kiedy bracia mieli zwyczaj codziennie odprawiać collatio […] i każdego dnia odbywali kapitułę" (Eccleston 9).

Kronika XXIV Generałów, mówiąca o Janie Parentim, ministrze generalnym w latach 1227 -1232 i o jego relacjach z br. Jałowcem, wzmiankuje o pewnym zebraniu braterskim, które miało miejsce w klasztorze asyskim po nieszporach, traktując je po prostu jako kapitułę domową „dictis vespris omnibus fratribus ad Capitulum convocatis"(AF 111,59).

W tym samym okresie, także w klasztorach Drugiego Zakonu, potwierdza się i rozwija kapituła wspólnotowa. Św. Klara (Ubogie Panie) i jej córki duchowe, które nie potrzebują kapituł generalnych i prowincjalnych, nie mogą jednak obyć się bez kapituły, która gromadziłaby wszystkie siostry klasztoru. W pierwszym okresie trwającym aż do 1247 składały one profesję, czyniąc formalne odniesienie do reguły św. Benedykta, lecz w praktyce swą formę życia ożywiały wskazaniami św. Franciszka. Z tego też powodu kapituła wspólnotowa musiała stanowić część pierwotnych struktur ich życia. Z biegiem czasu nabrała poważniejszego znaczenia w regulaminie klasztoru, jak wynika to z przepisów, które ją kodyfikują w Regule z 1253 (rozdz. II i VII) oraz w Regule z 1263-‘ (rozdz. XXII). Według św. Klary kapituła klasztorna jest jednocześnie kapitułą duchową, kapitułą win oraz kapitułą udziału w zarządzie, gdyż kiedy ksieni ją zwołuje, „tak samo ona, jak i siostry winny pokornie oskarżać się z publicznych braków i zaniedbań. Tam ponadto rozmawia razem z siostrami na temat rzeczy, które należy zrobić dla pożytku i dla dobra klasztoru" (RegKl 4,16-17).

Prawodawstwo Braci Mniejszych kodyfikuje kapitułę domową w konstytucjach z 1260, które prawdopodobnie powtarzają wcześniejsze normy konstytucji z 1239. Należy zauważyć, iż traktują one kapitułę domową jako strukturę życia wspólnotowego, nie tylko istniejącą, lecz praktycznie uregulowaną. Z tego powodu ograniczają się do podania kilku norm określających jej funkcję i jej kompetencje w podejmowaniu konkretnych aktów dotyczących całej wspólnoty. Odpowiednie normy przewidują, że guardianus teneat capitulum przynajmniej raz w tygodniu w celu wyznania win oraz wtedy, gdy należy omówić i zatwierdzić relację na kapitułę prowincjalną, dotyczącą zarządu ministra i kustosza oraz innych kwestii. Poza tym, gdy mowa o kapitule domowej, przewiduje się wybór dyskreta, który będzie reprezentował wspólnotę na kapitule prowincjalnej. Zatem, o ile funkcja duchowa kapituły domowej nadall polega na wyznaniu win i ich zadośćuczynieniu, o tyle funkcja udziału w zarządzie staje się coraz bardziej precyzyjnie określona z pierwszymi kompetencjami prawnymi.

Kolejne konstytucje aż do podziału zakonu nadal wiernie będą potwierdzać funkcje duszpasterskie i jeszcze lepiej precyzować kompetencje prawne kapituły domowej. Po podziale zakonu konstytucje poszczególnych rodzin w różny sposób będą dostosowywały normy dotyczące kapituł domowych, aż w końcu sama kapituła, podobnie jak i inne struktury, ulegnie pewnemu wykrzywieniu w jej rozumieniu i w praktyce.
Obecnie w konstytucjach poszczególnych rodzin franciszkańskich, dostosowanych do wskazań Soboru Watykańskiego II, można zauważyć pewne korzystne docenienie funkcji kapituły domowej, oparte na powrocie do pierwotnego ducha.

Spośród licznych struktur, które w celu wyrażenia i promowania wartości duchowych swego charyzmatu stworzyło i rozwinęło wspólnotowe życie zakonne, szczególnie wyróżnia się ta, która pod ogólnie przyjętym określeniem może być nazywana zebraniem lub zgromadzeniem wspólnoty, a posiadająca, przynajmniej w określonych przypadkach, specyficzną nazwę: „kapituła". W instytutach ściśle zakonnych kapituła jest zinstytucjonalizowanym zgromadzeniem członków wspólnoty, zwoływanym według ustalonych poziomów i kryteriów, w celu omawiania kwestii dotyczących formy życia, którą ślubowali.

Zakon Braci Mniejszych od samych początków nazywał swoje zebrania znanym już wcześniej określeniem „kapituła", lecz nadał mu szczególne cechy wynikające z jego charyzmatu braterskiego, mocno wyrażającego się w formie życia i w samej nazwie zakonu. Wszystko to znalazło swój wyraz w kapitułach, zarówno na poziomie generalnym, jak i prowincjalnym czy lokalnym.

Stąd ta waga, którą kapituły zawsze miały w życiu zakonu, i ciągła konieczność ożywiania ich pierwotnym duchem, a ponadto znaczenie kapituł czy podobnych zebrań w instytutach o inspiracji franciszkańskiej. Mając na względzie te wymogi, przedstawiamy po kolei początki i rozwój kapituł franciszkańskich oraz ich konfigurację duchową i prawną.

2. KONFIGURACJA DUCHOWA I PRAWNA KAPITUŁ

2.1. Podstawowa cecha wspólna: spotkania braterskie

W zakonie franciszkańskim, który łączy charyzmat życia konsekrowanego z charyzmatem szczególnego braterstwa, którego ta wspólnota braterska chce i szuka dla samej siebie jako podstawowego elementu kierującego i inspirującego oraz w oparciu o niego układa, organizuje i rozwija całe życie wspólne swoich członków, także zebranie braterskie musi jawić się jako bezpośredni wyraz samego charyzmatu (-» laska). Kapituła zatem wyraża na pierwszym miejscu spontaniczne pragnienie braci do bycia razem, aby doświadczać i dzielić się wzajemnie głębokim duchem wspólnoty zebranej w imię Chrystusa. Oczywiście, praktyczne cele również są istotnym elementem kapituły, konkretyzują się w różnych formach jej funkcji formacyjnej i w jej różnych formach zarządu, lecz również te funkcje i ich forma są ożywiane duchem braterstwa, który stoi u podstaw każdego rodzaju kapituły.

Takie jest znaczenie bardziej bezpośrednie wzorcowego spotkania Franciszka z braćmi wracającymi z pierwszej misji ewangelizacyjnej. Ich wspólne pragnienie braterskiego spotkania w Panu i ich wspólna radość duchowa, wynikająca z charyzmatu wspólnoty braterskiej, doświadczonego w spotkaniu, wyrażają podstawowy element tego pierwszego spotkania i stanowią podstawę praktycznych treści, które są streszczone w schemacie: „relacja, informacja, wyznanie i poprawianie, pouczenie".
Każde następne spotkanie i każda kapituła będą zasadniczo przedstawiały ten sam obraz.

Duchowym fundamentem, który stoi u podstaw każdego rodzaju kapituły we wspólnocie franciszkańskiej, jest szczególny duch braterski wspólnoty, ożywiający tych wszystkich, którzy ją tworzą. Dlatego minister wie, że na podstawie 2Reg 8 zebrał na kapitułę tych, którzy są jego braćmi, i że z nimi ma się modlić, rozmawiać, podejmować decyzje, ustanawiać prawa dla rozwoju zakonu, jak to wyraźnie zaznacza św. Franciszek w LM, gdzie zapowiada podjęcie wyjaśnień do reguły „na kapitule Zielonych Świąt za radą braci" (LM 21).
Inni bracia, ze swej strony, wiedzą, iż należy insimul convenire wokół własnego mini-stra, który jest ich bratem unum de fratribus; bratem, którego oni wybierają jako ministra i sługę wspólnoty; ministra i sługę, którego oni zatwierdzają czy zmieniają według przepisów wspólnoty, gdyż posługa ministra braci jest istotnie związana z kompetentną służbą.

Szczególna waga i znaczenie, jakie bracia przypisują kapitule pojmowanej jako bezpośredni wyraz ich braterstwa, jasno wyrażą się w kryteriach podjętych przez nich dla jej zwoływania
i organizacji; kryteriach, poprzez które kapituły skutecznie wyrażają całość i jedność wspólnoty na poziomie generalnym, prowincjalnym i lokalnym. Pierwszym kryterium jest to, które wymaga, o ile to możliwe, obecności całej wspólnoty podczas celebracji kapituły.

W rzeczywistości w początkach zakonu wszyscy bracia uczestniczyli w obradach kapituły generalnej, która była jedyną kapitułą wspólnoty. Gdy później kapituła generalna stała się kapitułą ministrów i przedstawicieli, kapituła prowincjalna gromadziła wszystkich braci prowincji. Kiedy w końcu także kapituła prowincjalna stanie się kapitułą przełożonych i przedstawicieli, wtedy kapituła domowa, która w międzyczasie się ukształtowała, zacznie jawić się jako jedyny rodzaj kapituły, w której uczestniczy cała wspólnota. Chociaż jest prawdą, że pełna obecność wspólnoty zachowała się w ścisłym sensie jedynie na kapitule domowej, to jest też prawdą, że duch powszechnego udziału pozostaje także na kapitułach generalnych i prowincjalnych na mocy reprezentatywnej świadomości przełożonych i efektywnej obecności przedstawicieli odpowiednio wybranych na kapitułach prowincjalnych na kapitułę generalną, a na kapitułach domowych na kapitułę prowincjalna.

Drugie kryterium inspirujące zwoływanie kapituł jako specyficznych form spotkania braterskiego znajdujemy w przepisie usankcjonowanym przez 2Reg 8, który można rozszerzyć we właściwych proporcjach na po¬ziom prowincji i klasztoru, a według którego ministrowie i kustosze winni insimul corwenire na kapitułę Wokół ministra generalnego. Przepis, którego celem jest integrowanie sprawowania władzy w zakonie, dodaje do osobistej władzy ministra, będącej najwyższą władzą zwyczajną, także władzę kolegialną kapituł również najwyższą, ale nadzwyczajną. Tak więc, gdy władza osobista ministra wyraża bardziej bezpośrednio jedność zakonu, rozumianego przez Założyciela jako instytut scentralizowany, to władza kolegialna kapituły wyraża bardziej bezpośrednio jedność zakonu, rozumianego przez samego Założyciela jako wspólnota braterska.

W sposób właściwy ujmuje wspólną cechę wszystkich kapituł franciszkańskich K. Essen „Jest rzeczą pewną, że kapituły Zakonu Minoryckiego przynajmniej w swych początkach miały
o wiele głębsze znaczenie niż w innych zakonach monastycznych. Bardziej niż organami administracyjnymi, były one spotkaniami służącymi życiu wspólnemu" (K. Esser, Origini e valori, 110).

2.2. Konfiguracja partykularna kapituły generalnej

Kapituła generalna od samego początku przybrała specyficzny kształt, dlatego przedstawi w zakonie organ władzy najwyższej i wspierającej jego żywotność duchową i apostolską,
a także struktury formacyjne, legislacyjne i organizacyjne.

Jej władza jest uznawana i wypełniana już od początku w ścisłej relacji z zadaniami i kompetencjami władzy osobistej Założyciela i innych ministrów generalnych, jego następców. W pierwszym okresie, który trwa do 1239, władza kapituły generalnej jest w pewnym sensie komplementarna i pomocnicza względem władzy ministra generalnego, która wydaje się przeważać; dlatego też jest zwoływana przez ministra po to, aby dzielić z nim odpowiedzialność posługi w odniesieniu do całego zakonu (LM 12). Jest to raczej przewaga władzy, którą należy przypisać bezdyskusyjnemu prestiżowi, jakim cieszył się Założyciel, niż luka w ciągle jeszcze udoskonalającej się legislacji. W rzeczywistości już w tym czasie kapituła generalna wypełniała mocą swojej władzy funkcje pastoralne, legislacyjne i wyborcze.

IReg, kiedy zaleca kapitułę wspólnoty co trzy lata, nie mówi o jej specyficznych kompetencjach, ale zakłada, że kapituła prowincjalna zbiera się w celu omawiania spraw dotyczących Boga, daje jasno do zrozumienia, że taki cel ma przede wszystkim kapituła generalna; tak więc jej pierwszy praktyczny cel stanowi wypełnianie funkcji duszpasterskiej względem wszystkich braci. To, że funkcja duszpasterska, według nauczania Świętego, ma być uważana za najważniejszą na każdej kapitule generalnej, wynika z mowy, którą wygłosił na kapitule w 1221 i która ukazuje pierwszą troskę jego obecności na wszystkich kapitułach poprzednich i następnych. W tej właśnie mowie, opartej na psalmie 143: „Błogosławiony Pan, Opoka moja, On moje ręce zaprawia do walki", św. Franciszek objawia swoją najżywszą troskę, aby zachęcać braci do pielęgnowania cnót i czynić z nich przykładnych świadków życia chrześcijańskiego. Podobny zamysł duszpasterski jest widoczny w liście skierowanym do kapituły generalnej, prawdopodobnie w latach 1222-1223, w którym Święty, stając duchowo pośród kapituły, poucza braci o źródłach życia duchowego: ofierze eucharystycznej (-> Eucharystia), słowie Bożym, spowiedzi-nawróceniu, -» liturgii Boskiego oficjum, a także o zachowaniu ślubowanej reguły. A nawet zachowanie -> reguły musi do tego stopnia być obecne w zamyśle duszpasterskim kapituły, że św. Franciszek w Testamencie zatroszczy się o to, by polecić braciom, „aby na wszystkich kapitułach, czytając regułę, czytali także te słowa" (T37).

Funkcję legislacyjną pełni już pierwotna kapituła odbywana corocznie, gdy bracia gromadzą się w celu promulgowania świętych praw, przedkładanych potem papieżowi do aprobaty. Można więc słusznie utrzymywać, że na tych kapitułach generalnych były uchwalane normy, które później zostały skodyfikowane w Regułach z 1221 i 1223. Jeśli chodzi o funkcję wyborczą, to 2Reg 8,3-5 przypisuje kapitule generalnej kompetencje wyboru następcy generała, który zmarł lub został odwołany. Ponadto, począwszy od 1217, w którym ustanowiono prowincje, kapituła generalna przejęła także kompetencje wyboru ministrów prowincjalnych.

Na kapitule generalnej w 1239 władza kapituły nabiera większej autonomii w stosunku do władzy ministra generalnego. Na tej kapitule zostaje potwierdzona większa współodpowiedzialność ministrów prowincjalnych w zarządzie zakonu, zwłaszcza co do troski o zachowanie reguły; są zredagowane i zatwierdzone pierwsze konstytucje zakonu; kapitule generalnej zostaje przyznana władza potwierdzania lub zmiany ministra generalnego.

W 1260 konstytucje narbońskie definitywnie sankcjonują najwyższą władzę kapituły generalnej, „apud quod praecipua residet autoritas gubernandi". Najwyższa władza, która jak precyzyjniej wyjaśniają następne konstytucje, zgodnie z prawem powszechnym, jest wykonywana na drodze nadzwyczajnej i w relacji do władzy również najwyższej, którą wykonuje na drodze zwyczajnej minister generalny.

Ukształtowana w ten sposób kapituła generalna wypełnia funkcję troski o żywotność zakonu i jego obecność charyzmatyczną (-> łaska) w -» Kościele i w świecie, zarówno poprzez życie duchowe i apostolskie braci (-> ewangeliczność), jak i poprzez struktury formacyjne
i prawodawcze, organizacyjne i wyborcze. Funkcje te wykonuje w absolutnej wierności pierwotnemu duchowi wspólnoty i w nieustannym dostosowaniu się do wymogów czasu.

2.3. Konfiguracja partykularna kapituły prowincjalnej

Kształtowanie się kapituły prowincjalnej następuje analogicznie do kapituły generalnej, zarówno w początkach, jak i w rozwoju, w nieco innych proporcjach. Także władza kapituły prowincjalnej początkowo pozostaje uzależniona od ministra: zwołanie jeszcze fakultatywne, powierzone jest woli i ocenie samego ministra; minister jest tym, który podejmuje inicjatywę (tractaturus) co do dyskutowanych na kapitule kwestii; minister referuje przebieg i decyzje kapituły generalnej, w której uczestniczył. Stopniowo jednak także kapituła prowincjalna przejmuje kompetencje analogiczne do kapituły generalnej.

Jej funkcją zasadniczą pozostaje ta duchowa i duszpasterska. IReg 18 odnosi się wyraźnie i bezpośrednio do niej, kiedy proponuje ministrowi zwołującemu kapitułę prowincjalna „omawiać sprawy Boże". Jest to podstawowy przepis, który obrazuje troskę pasterską Franciszka w stosunku do wszystkich kapituł prowincjalnych. Według relacji św. Bonawentury, Założyciel, nie mogąc osobiście uczestniczyć w kapitułach prowincjalnych, „starał się być obecny na nich poprzez troskliwe wskazania, gorącą modlitwę i poprzez skuteczne błogosławieństwo". Mówi wręcz w lBon, że w 1224 dzięki Bożej pomocy objawił się braciom zebranym na kapitule w Arles, wśród których obecny był św. Antoni (św. Bonawentura, Opera omnia VIII,450). Troskę duszpasterską kapituł potwierdza znaczenie przywiązywane do przemówień na tematy duchowe, wygłaszanych przez ministrów i innych braci lub kompetentne osoby.

W tym samym czasie kapituła prowincjalna przejmuje funkcje legislacyjne, uchwalając, promulgując i wprowadzając w życie postanowienia poprzednich kapituł generalnych, oraz funkcje wyborcze, obsadzając urzędy podporządkowane ministrowi prowincjalnemu.
Po kapitule generalnej 1239 także kapituła prowincjalna nabiera większej autonomii, będącej odbiciem rozwoju osiągniętego w tym roku przez kapitułę generalną. Jest to szczególnie widoczne w przekazaniu kompetencji wyboru ministra prowincjalnego z kapituły generalnej na kapitułę prowincjalna; dokonuje się w ten sposób postulowana decentralizacja władzy, przekazanie pełnej odpowiedzialności na wspólnotę prowincjalna i wyjaśnienie władzy jej kapituły.

W konstytucjach z 1260, gdzie jest wyraźnie zawarta norma zobowiązująca do corocznego odbywania kapituły prowincjalnej, znajdujemy także dokładnie określone jej specyficzne funkcje, ożywiane przez liturgię i przez wprowadzające sermo frałribus in communi, a mające na względzie cele duszpasterskie. Funkcje te są określone następującymi terminami: ocenić zarząd ministra prowincjalnego i „definire et expedire cum ipso omnia quae ad Provinciae Capitulum pertinebunt", tzn. funkcje informacyjne i korekcyjne, wyborcze, legislacyjne, organizacyjne (Opera omnia VIII,462a).

Taka konfiguracja kapituły prowincjalnej pozostanie w konstytucjach i historii zakonu; to stanowi jej podstawową wartość jako struktury duchowej zarządu prowincji.

2.4. Konfiguracja partykularna kapituły domowej

Prześledzenie treści kapituły domowej w jej początkach i w dalszej ewolucji pozwala podzielić je na dwie kategorie, które czynią z niej ważną strukturę duchową i prawną w życiu wspólnotowym braci, w formacji zakonnej i uczestnictwie w zarządzie wspólnotą.
W każdej z tych dwóch funkcji własne zadania mają: przełożony, który kieruje, ożywia i koordynuje na mocy osobistej władzy pasterskiej, i inni bracia czujący się współodpowiedzialni za życie zakonne każdego i całej wspólnoty. Ponadto, w każdej funkcji istnieje działający zaczyn elementu duchowego, który wyraża głębokie znaczenie wspólnotowego aktu kapitulnego, i element prawny, który nigdy nie przeważając, swoją regulacją przyczynia się do wierności w praktyce kapituły domowej.

Kapituła domowa w funkcji formacji zakonnej. W bezpośredniej funkcji formacji za-konnej kapituły domowej należy wziąć pod uwagę: spotkanie braterskie, wyznanie win – poprawianie wspólnotowe, collatio albo rozmowę duchową.

Spotkanie braterskie. Samo w sobie i jako wspólne poszukiwanie rozwiązań praktycznych, zawsze sprzyja rozwojowi psychologii grupy; w szczególnym przypadku kapituły domowej, jak to przekazują źródła historyczne, spotkanie braterskie sprzyja rozwojowi psychologii nadprzyrodzonej grupy kościelnej, zakonnej i franciszkańskiej wspólnoty braterskiej. Sprzyja ponadto konsolidacji klimatu duchowego wspólnoty, w której trzeba stawiać czoła i realizować wszystkie cele praktyczne.

Wyznanie win – poprawianie wspólnotowe. Nawet pomijając obrzędy czy metody, które je regulowały, jeśli rozważa się je same w sobie, przedstawia dowartościowanie i dostosowanie do nowych czasów celebracji pokutnej, która sięga źródeł duchowości chrześcijańskiej. We wspólnym doświadczeniu Kościoła, a w szczególności życia zakonnego, pomaga ono wszystkim w rewizji życia i odnowie duchowej, które są nieustannie potrzebne. Sama jego celebracja, dzisiaj odnowiona przez Obrzędy pokutne opracowane według kryteriów soborowej odnowy liturgicznej, stanowi wzór odnowionej kapituły win.

Collatio. Rozumiana w sensie pierwotnym jako rozmowa duchowa, rodzinna i braterska albo rozumiana jako przemowa skierowana do wspólnoty na mocy posługi władzy, również posiada wartość formacyjną działania duchowego, które jest tradycyjne w życiu Kościoła, i w życiu zakonnym. Pierwsze działanie duchowe to lektura Pisma Świętego, gdyż każdy minister i sługa wspólnoty, za przykładem św. Franciszka, winien „udzielać wonnych słów mojego Pana" (2LW 2), i ponieważ, zawsze za przykładem św. Franciszka, „my, którzy jesteśmy specjalnie przeznaczeni do służby Bożej, powinniśmy nie tylko słuchać i czynić to, co mówi Bóg […], by opanowało nas poczucie wzniosłości naszego Stwórcy" (LZ 34). Drugie tradycyjne święte działanie to lektura reguły, której według tradycji monastycznej także św. Franciszek przypisuje najwyższe znaczenie i zdolność formacyjną. Na podstawie tych dwóch lektur rozwija się konwersacja duchowa kapituły domowej.

Kapituła domowa w funkcji udziału w zarządzie. Udział wspólnoty franciszkańskiej w zarządzie, nacechowany szczególnym wymiarem jej charyzmatu braterstwa, realizuje się w kapitułach generalnych i prowincjalnych oraz we właściwy sposób także w kapitułach domowych. Podczas gdy jeszcze przed jej zinstytucjonalizowaniem kapituła domowa wyrażała po prostu udział faktyczny i o charakterze wyłącznie moralnym w zarządzie wspólnoty, to po pierwszych konstytucjach zaczyna ona wyrażać owy udział także na poziomie prawnym, nadając mu kształt udziału ogólnego albo podstawowego udziału konsultacyjnego i kolegialnego.

Udział ogólny w zarządzie ze strony całej wspólnoty, oprócz tego, że jest najbardziej pierwotny wśród tych wyrażanych w kapitule domowej, jest także najbardziej podstawowy, gdyż w oparciu o niego niektóre przypadki są poddane pod głos doradczy lub decyzyjny wspólnoty. Jego zakres jest dokładnie wyrażony, gdy konstytucje przypisują kapitule domowej zadanie rozpatrywania wszystkich kwestii dotyczących wspólnoty dla jej dobra. W tym sensie znaczenie formacyjne kapituły jest dziś dowartościowane czy naśladowane przez instytuty zakonne w formie zgromadzeń lub zebrań wspólnotowych.

Udział doradczy wspólnoty w zarządzie czyni z kapituły domowej „radę prawną" przełożonego. Według różnych konstytucji może ona być jedynie radą prawną przełożonego albo radą oddzielną od tej bardziej zawężonej i reprezentującej całą wspólnotę. W takim stopniu udziału w zarządzie kapituła domowa ma wyrażać głos doradczy lub decydujący, który warunkuje lub wzmacnia osobistą władzę przełożonego wspólnoty. Lista kwestii poddanych pod taki głos, począwszy już od pierwszych konstytucji, rozszerzała się w czasie i zmieniała w zależności od konstytucji różnych rodzin zakonnych.

Udział kolegialny wspólnoty w zarządzie bierze także początek z rozwoju podstawo-wego udziału ogólnego. Doświadczenie życia wspólnotowego wyodrębniło przypadki szczególne, które wydają się potrzebować odpowiedzialności nie jednej tylko osoby, nawet mającej dobrych doradców, lecz pełnej odpowiedzialności całej wspólnoty. One właśnie wchodzą w zakres kapituły domowej rozumianej jako władza kolegialna. Ich liczba jest jednak ogólnie ograniczona do niektórych ważniejszych wyborów i innych nielicznych aktów prawnych, które mogą być określone przez konstytucje.

Z całej historii życia zakonnego wynika, że kapituły biorą swój początek i rozwijają się szczególnie w instytutach zakonnych charakteryzujących się formą życia intensywnie braterskiego, organizacyjnie scentralizowaną i silnie wspólnotową. Kapituły franciszkańskie są tego szczególnym przykładem, jako że wyrażają ducha wspólnoty braterskiej, który ożywia zakon na poziomie generalnym, prowincjalnym i lokalnym oraz sposób życia wspólnotowego właściwy każdemu z nich. Dlatego kapituły należą do dziedzictwa duchowego zakonu i winny być wiernie doceniane i praktykowane zgodnie z duchem, z którego inspiracji je ustanowiono.

AMBROGIO SANNA OFMConv
tłum. Ezdrasz F. Biesok OFM