Ekspozycja „’Arsenał’ sztuki europejskiej. Malarstwo – Rzeźba – Wota. Znane i nieznane zabytki sztuki z klasztoru jasnogórskiego XV – XX w." została uroczyście otwarta we wtorek, 14 września, w święto Podwyższenia Krzyża Świętego, w Arsenale jasnogórskim.
„Ekspozycja, jest poszerzeniem skarbca wotywnego Najświętszej Marii Panny – mówi o. Jan Golonka – Już wiele lat chodziłem z takim pomysłem, zrobienia czegoś innego. Znałem w zborach Jasnej Góry rzeczy, które nie były pokazywane, znane, ale i nieznane, rzeczy bardzo ważne z zakresu rzeźby, malarstwa, złotnictwa, wiele bardzo cennych dzieł. W klasztorze to się znajdowało w gabinetach, w pokojach gościnnych i mnie to bardzo kusiło, żeby te rzeczy można było pokazać w takim wyselekcjonowanym, wysmakowanym klimacie".
Uroczystego otwarcia ekspozycji dokonał generał Zakonu Paulinów, o. Izydor Matuszewski. Obecni byli także: o. Dariusz Cichor, definitor generalny Zakonu paulinów, o. Sebastian Matecki, podprzeor Jasnej Góry, o. Stanisław Tomoń, rzecznik prasowy Jasnej Góry, o. Ignacy Rękawek, kustosz Jasnej Góry, o. Nikodem Kilnar, krajowy duszpasterz muzyków kościelnych, o. Marek Harańczyk, autor albumu o witrażach paulińskich a także m.in. Marek Soczyk z Jasnogórskiej Fundacji "Pro Patria", Janusz Jadczyk, dyrektor Muzeum w Częstochowie, oraz Aleksander Markowski, autor prezentowanego na ekspozycji monumentalnego obrazu „W środku nocy".
Wystawa łączy ze sobą tematykę religijną w dwóch osiach, czyli osi Ukrzyżowania, przecinającą w poprzek wystawę i osi Maryjnej, wzdłuż największej części arsenału. „Akcent, który chcieliśmy pokazać jest związany z problemem, który dzisiaj urasta do rangi państwowej, problem krzyża – mówi o Golonka – To jest takie podrażnienie serca, uczucia religijnego". Podtytuł wystawy brzmi: „A pod krzyżem stała Matka Jego."
Linię Krzyża wyznacza dużych rozmiarów rzeźba „Chrystusa Ukrzyżowanego" z XV w., wraz z obrazami przedstawiającymi sceny ukrzyżowania. Poniżej znajduje się gablota z różnymi eksponatami nawiązującymi do ukrzyżowania, wykonane w bardzo różnych materiałach m.in. barokowy krucyfiks z kości słoniowej, by pokazać bogactwo materiałów i typów, w których temat Chrystusa Ukrzyżowanego był realizowany w sztuce.
Na linię Maryjną składają się najwyższej klasy dzieła sztuki, rosyjskie, włoskie i niemieckie ikony, hiszpańskie i polskie obrazy Madonny z Dzieciątkiem, głównie z XVII w., w tym „Madonna z Dzieciątkiem" Pietera Brueghela młodszego. Część wystawy stanowią obrazy z widokami Jasnej Góry i kopie Obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej m.in. kopia obrazu Matki Bożej w sukni perłowej, która została skradziona w 1910 roku, obraz Juliana Fałata „Pielgrzymi u podnóża Jasnej Góry", który powstał w okresie zrywu narodowościowego 1919-1920 r. Są tu także obrazy przedstawiające wnętrze Kaplicy Matki Bożej m.in. z 1904 roku, który pokazuje ołtarz w tym czasie, bardzo różniący się od obecnego.
Wystawę kończy wątek patriotyczny. Jest tu Godło Polski autorstwa Jana Matejki, portrety królewskie i sceny historyczne. „Jest tu szokujący obraz Jana Matejki – opowiada o. Jan Golonka – Który przedstawia scenę trzech diabłów, szatanów czy stworów. To był okres czasu, kiedy Polska była w niewoli i artysta tak pokazał trzech rozbiorców Polski. Jest tu też taka perełka, wotum ks. prałata Henryka Jankowskiego, gdzie na pięciolinii pokazany jest zapis tekstu i melodii hymnu narodowego. Czuć tu klimat zrywu narodowego „Solidarności" i klimat tej przebogatej spuścizny wotywnej Jasnej Góry, gdzie mamy i te historyczne pamiątki, ale i te najnowsze z okresu Stanu Wojennego, martyrologii polskiej, zabójstwa ks. Jerzego Popiełuszki. Tu wszystko się gromadzi wokół ołtarza Ojczyzny".
„Jak tu pielgrzymi przyjdą to wejdą w ten klimat, poznają te piękne wota narodowe, ryngrafy, kapliczki. Tu pośrodku jest szereg gablot z wotami, wyrobami złotniczymi, jest m.in. ołtarzyk zapewne jakiegoś kapelana w czasie II wojny światowej, bardzo poniszczony, zabrudzony z wyhaftowanym napisem ‘Matko Boska Korony Polskiej, módl się za nami’. Jest gablota bardzo ważna, mianowicie serduszka jasnogórskie, które się świecą w całej Kaplicy, tu jest też prezentacja sygnetów herbowych, rodowych, wielkich rodów polskich. To jest taka kropka nad ‘i’ tej historii, tego dziedzictwa, które tutaj się gromadziło w tych minionych wiekach, w pielgrzymkach królów, magnatów, szlachty polskiej i ludu. I to niech pozostaje, niech przywołuje tę historię, która się centralizuje przy Cudownym Obrazie Matki Bożej" – mówi o. Jan Golonka.
„Ta wystawa jest rzeczywiście odkryciem także dla nas samych – twierdzi historyk sztuki z Krakowa Jerzy Żmudziński – Ona się bierze z takiego uzasadnionego przekonania, że klasztor jasnogórski jest niesłychanie bogatym zbiorem dzieł sztuki, tak bogatym, że właściwie bez końca mażemy urządzać wystawy sięgając do tych zasobów. To będzie chyba zaskoczenie i dla zwiedzających i dla specjalistów. Mało, kto się spodziewał, że na korytarzach klasztoru wisi tak duża ilość, tak dobrych obrazów malarzy europejskich, które się dostały na Jasną Górę w różnym okresie, ale już przeważnie w XX w. jako dary wotywne różnych osób prywatnych. Teraz pojawiła się taka okazja, żeby je zestawić w jednym miejscu, zaprezentować zarówno pielgrzymkom jak i historykom sztuki, którzy się będą teraz tymi obrazami zajmować. Świadomie próbowaliśmy najdłuższą ścianę Arsenału urządzić troszkę tak, jak to bywa w galeriach malarstwa europejskiego na świecie, wiszą obok siebie obrazy różnych mistrzów, różnych szkół, pogrupowane, w takie układy jak to można widzieć w wielkich galeriach świata".
„Ekspozycję zorganizowaliśmy w Arsenale Jasnogórskim, który był budynkiem gromadzącym oporządzenie dla twierdzy, armaty, kule, zbroje – mówi o. Jan Golonka – Dziś staje się Arsenałem, o innym absolutnie wydźwięku. Dlatego nazwaliśmy tę wystawę ‘Arsenał sztuki europejskiej’".
„Główne skupienie było na tym, żeby to była ekspozycja stała – mówi Marek Soczyk – Żeby ten Arsenał zaistniał nie przez jednorazowe czy sezonowe wystawy. Tematyka, która tu teraz w Arsenale się znalazła nie dubluje się z pozostałymi obiektami jasnogórskimi, udostępnionymi do zwiedzania, a wręcz uzupełnia się nawzajem. Mamy w tej chwili nareszcie taki kompleksowy jasnogórski cykl, poczynając od Skarbca, poprzez Arsenał i przechodząc dalej do Muzeum 600-lecia i Bastionu św. Rocha.. W każdym z tych obiektów jest tematyka zupełnie odrębna, tego malarstwa typowo jasnogórskiego, takiego stałego tutaj nie było, a teraz mamy tu wiele bezcennych obrazów, które były nieznane i warto to było nareszcie udostępnić i pokazać".
o. Stanisław Tomoń
BPJG / sm
Chrześcijaństwo jest religią słowa i obrazu! Dobitnym przykładem jest Jasnogórskie Sanktuarium, gdzie obficie przekazywane jest słowo czytane i mówione. W murach tego Sanktuarium zgromadzono tak wielką ilość kulturowego dziedzictwa! Słowo i obraz pozwalają na zapoznanie się z ideami i gustami artystycznymi od XV do XX w. Teologicznie obrazowi przyznaje się rolę, jaką posiada słowo. Do tych i tym podobnych myśli, refleksji zapraszamy pielgrzymów nawiedzających otwieraną ekspozycję.
Ekspozycja nosi tytuł „ARSENAŁ" SZTUKI EUROPEJSKIEJ. Malarstwo – Rzeźba – Wota. Znane i nieznane zabytki sztuki z klasztoru jasnogórskiego XV – XX w. Tytuł ekspozycji jest zderzeniem znaczenia słowa „Arsenał" i znaczenia słowa „sztuka". Arsenał należy do architektonicznego zespołu budynków klasztorno-kościelnych, przeznaczony do przechowywania w twierdzy materiałów obronnych (armat, prochu, kul, sprzętu do gaszenia ognia itp.). W 2010 roku opróżniono wnętrze Arsenału z dotychczasowej funkcji. Wówczas przedstawiono Władzom Klasztoru ideę nowej aranżacji, która służyłaby pielgrzymom jako wychowanie przez Sacrum. „Kropkę nad i" w podjęciu ideowego założenia „Arsenału sztuki europejskiej" postawiła sprawa ożywionej dyskusji wokół krzyża sprzed Pałacu Prezydenckiego, upamiętniającego ofiary katastrofy lotniczej w Smoleńsku.
Działań wspólnie z Kuratorem zbiorów sztuki O. Janem Golonką podjął się zespół Jasnogórskiej Fundacji Pro Patria: Marek Soczyk, Jerzy Żmudziński, Piotr Tondyra, Jacek Bonarski oraz współpracująca Anna Sypel. Prace konserwatorskie prowadziła Grażyna Lazarowicz.
Spójrzmy na układ wątków układu merytorycznego w przestrzeni wnętrza. W założeniu ideowym i plastycznym niniejszej ekspozycji mamy dwie, przecinające się w formie krzyża linie, obrazujące słowa Pisma Świętego „A pod krzyżem stała Matka Jego". W „Osi krzyża" przebiegającego salę po krótszym boku zostały eksponowane najwyższej klasy dzieła sztuki rzeźbiarskiej i malarskiej. Widzimy gotycki jeszcze krucyfiks szkoły małopolskiej, a na przeciwległej ścianie wizerunek „Ukrzyżowania" z XVI w., obraz epitafijny z adorantami i herbami, powstały na Dolnym Śląsku.
Dłuższą linię układu ideowego ekspozycji, ciągnącą się od wschodniej do zachodniej części Sali, tworzą centralnie umieszczony obraz „W środku nocy" częstochowskiego artysty malarza Aleksandra Markowskiego, a naprzeciw grupa obrazów z wizerunkami Matki Bożej Jasnogórskiej. Ta „Maryjna oś" rozpoczyna drugą część malarskiej narracji „A pod krzyżem stała Matka Jego".
Wyznacznikiem wyjątkowych dziejów Jasnej Góry jest sam święty obraz Matki Bożej. Jak z komputera, tak z Cudownego obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej możemy odczytywać dzieje Polski kształtujące się w sercu Matki.
Logika nakazuje nam przywołać całe wieki żywych Talentów, które do „Sacrum" miejsca dołączyli piękno swoich dzieł, ich „Ars".
Wielki teolog, poeta, historyk sztuki, uczestnik komisji konserwatorskiej Cudownego Obrazu, ks. Janusz Pasierb napisał:
"… kiedy patrzę na Ciebie w błękitnych blaskach, zimno płonących brylantów
– jak ciepła jest Twoja brunatna twarz i dłonie
– jesteś ciemna i piękna…
Po wyjęciu z ołtarza widać w bocznym świetle wgłębienia i bruzdy
-jesteś ziemią kaleczoną przez wojny poznaczoną przez czas
– tarczą, która wzięła na siebie ciosy
– oglądana z góry i z bliska przypominasz zarys Ojczyzny…"
Stąd na ekspozycji pokazujemy różne kopie, przedstawienia Matki Bożej Jasnogórskiej.
Dalszym elementem narracji, jaką prezentuje nasza ekspozycja jest pokazanie Rezydencji Maryi – Kaplicy Matki Bożej oraz widoków klasztoru jasnogórskiego z charakterystyczną dla zespołu 106 metrową wieżą.
Znaczącym akcentem wnętrza jest seria obrazów europejskiej klasy, m.in. XVI-to i XVII-wieczne Madonny z Dzieciątkiem szkoły hiszpańskiej, holenderskiej, niemieckiej i włoskiej. Wokół przedstawienia „Ukrzyżowanego" znajdują się postacie czterech Ewangelistów i Chrystus SaWator Mundi szkoły hiszpańskiej. W końcowej części tej ściany znalazły się ikony rosyjskie, m.in. z carskiej pracowni malarskiej A. Jepaniecznikowa z Moskwy z 1899 roku.
Kolejną część ekspozycji wypełnia wątek religijno-patriotyczny rozpoczynający się od zapisu nutowego i słów pieśni „Ojczyzno ma", tak często śpiewanej podczas Mszy św. za Ojczyznę, odprawianych przez Błogosławionego ks. Jerzego Popiełuszkę. Autorom ekspozycji zależało na możliwości odczytania z tej części niezaprzeczalnego faktu, że życie kulturalne, dziedzictwo kulturowe ludzkości odegrało i odgrywa w przetrwaniu i zachowaniu człowieczeństwa. To dziedzictwo było też formą ruchu oporu i wyrabiało hart ducha oraz optymizm życia. Bardzo dobitnym przykładem tej części jest obraz Jana Matejki „Diabły". Przedstawia on projekt polichromii do Kościoła Mariackiego w Krakowie. Jest to akwarela namalowana na papierze, a wyobrażająca trzy diabły symbolizujące trzech rozbiorców Polski: Rosję, Austrię, Prusy.
Dopełnieniem ekspozycji „Arsenału sztuki europejskiej" jest szereg gablot w środku sali. Zaprezentowane zostały w nich wota – znaki kultu Matki Bożej Jasnogórskiej, ofiarowane zarówno przez bardzo znamienite osobistości, jak również zwykłych pielgrzymów. Wśród tych wotów są m.in.: miniatury ze spuścizny Prezydenta RP Ignacego Mościckiego, wota ŚP. ks. prałata Henryka Jankowskiego, żołnierzy walczących na frontach I i II wojny zarówno w kraju jak i poza jego granicami. W gablotach widzimy także wyroby złotnicze: ryngrafy, medaliony, plakiety i obrazy wotywne, sygnety herbowe oraz serduszka.
Tą wystawą chcieliśmy przywołać pytanie: Czym jest kultura? oraz odpowiedź Jana Pawła II:
„Kultura jest wyrazem człowieka. Jest potwierdzeniem człowieczeństwa. Człowiek ją tworzy i człowiek przez nią tworzy siebie! Tworzy siebie wewnętrznym wysiłkiem ducha: myśli, woli, serca… Wiara, która nie staje się kulturą, jest wiarą nie w pełni przyjętą, nie w całości przemyślaną, nie przeżytą wiernie".
O. Jan Golonka, OSPPE
Kurator ekspozycji
