Szewczul Bożena WNO
ASCETYCZNA PRAKTYKA KAPITUŁY WIN W INSTYTUTACH ZAKONNYCH
Studia Redemptorystowskie 10/2012
Wprowadzenie
Praktyka ascetyczna zwana kapitułą win, składająca się zasadniczo z napomnienia braterskiego i wyznania win przed wspólnotą, ma swój początek w życiu monastycznym. Z biegiem czasu przyjęła się także w nowych instytutach zakonnych. W okresie odnowy posoborowej została wycofana z życia większości instytutów, zostawiając po sobie pustkę. Powstaje więc pytanie, czy zakonnikom istotnie kapituła win jest potrzebna, czy możliwy jest jej powrót w nowym kształcie, czy też jakaś inna praktyka mogłaby ją zastąpić.
- Pojęcie
Samo słowo capitulum stosowano w prawie kościelnym w różnych znaczeniach, np. jako synonim canone celem wskazania norm wydawanych przez sobory Kościoła. Jednak najszersze zastosowanie znalazło ono w dziedzinie prawa zakonnego i odnosiło się najczęściej do zebrań mnichów i zakonników.
-
- Definicja słowna
Wyraz capitulum pochodzi od słowa caput i oznacza głowę, szczyt, coś znajdującego się najwyżej, początek, źródło, całą księgę, zwój księgi, rozdział w książce. Stosowane jest także w celu określenia fragmentu Reguły św. Benedykta. W rezultacie dało ono początek pojęciu capitulum, czyli kapituły.
-
- Definicja rzeczowa
Terminu capitulum używano nie tylko do oznaczenia fragmentu Reguły św. Benedykta, ale także do nazwania pomieszczenia, gdzie był on odczytywany mnichom, jak również do samego ich zebrania. Już w początkach życia cenobickiego odnosił się on również do zgromadzenia reprezentantów różnych klasztorów, którzy spotykali się w celu rozpatrywania wspólnych spraw, jak też pogłębienia miłości braterskiej. Św. Benedykt zalecał swym współbraciom, aby każdego dnia rano po recytacji Pierwszej Godziny zbierali się, by posłuchać capitulum – fragmentu Reguły. Następnie termin ten rozszerzono na tzw. officium divinum, kiedy to opat po odczytaniu Reguły zwracał się do zebranych, wyznaczając im prace na dany dzień.
Natomiast poprzez kapitułę win (capitulum culpae) rozumiano zebranie mnichów, członków danej wspólnoty zakonnej, w celu publicznego oskarżenia się co do zewnętrznych uchybień, zwłaszcza przeciw regule zakonnej. Po skończonym oskarżeniu mnisi otrzymywali od przełożonego określoną pokutę.
- Istotne elementy kapituły win
Aby przybliżyć istotę kapituły win i jej historię, trzeba sięgnąć do początków życia monastycznego cenobickiego (życia wspólnego), kiedy to pojawiły się dwie praktyki ascetyczne, tj. publiczne oskarżenie mnichów wobec wspólnoty oraz wypełnienie przykazania braterskiego napomnienia. Te ćwiczenia pokutne stanowiły kontynuację praktyk istniejących już w pierwszych gminach chrześcijańskich, a zalecanych np. w Ewangelii św. Mateusza, która przypomina o braterskim upomnieniu, a także w Liście św. Jakuba Apostoła, nawołującego do wyznawania sobie nawzajem grzechów, wzajemnej modlitwy w celu otrzymania zwłaszcza zdrowia duszy. Praktyka kościelna stosowana przez wszystkich chrześcijan stopniowo ograniczyła się do życia monastycznego. Oba jej elementy, początkowo oddzielone od siebie, połączono następnie w jedną dyscyplinę zwaną kapitułą win.
-
- Publiczne oskarżenie się wobec wspólnoty
Spontaniczne oskarżenie się mnicha wobec przełożonego lub całej wspólnoty odnosiło się do popełnionych przez niego przewinień zewnętrznych dotyczących naruszenia życia wspólnotowego. Wiązały się one z niepodporządkowaniem się wymogom życia zawartym w regule, przyjętym zwyczajom lub z niestarannością w ich wypełnianiu. Oskarżano się o brak obserwancji, zaniedbania co do punktualnego przychodzenia na modlitwy i inne ćwiczenia zakonne, brak troski o dobra materialne klasztoru, niewłaściwe zachowanie przy stole lub podczas odmawiania liturgii godzin, zaniedbania co do przykazania miłości bliźniego. Oskarżenie publiczne o uchybienia względem przepisów reguły wynikało z prostej zasady, że reguły, a następnie konstytucje nie obowiązywały pod grzechem. Tu tkwi sens i przyczyna odbywania kapituł win. W takiej sytuacji niedoskonałości wynikające z przekroczenia tych przepisów nie należały więc do materii spowiedzi, ale naruszały dobro wspólnoty, dlatego wyznawano je publicznie w celu otrzymania pokuty, uzdrowienia wspólnoty i utrzymywania się w gorliwości. Kolejne pokolenia mnichów i zakonników zdawały sobie sprawę z dużej roli przepisów reguł oraz konstytucji i rozumiały potrzebę odbywania kapituły win.
Konstytucje zakonu jezuitów zawierają specjalny rozdział pt. Konstytucje nie obowiązują pod grzechem. Wyjaśnia się w nim, że pragnieniem Towarzystwa jest, aby przepisy konstytucji były w pełni zachowywane, jednak nie chce ono, by ich nieprzestrzeganie sprowadzało na zakonników grzech, dlatego postanawia się, aby konstytucje, deklaracje i regulaminy nie nakładały zobowiązania pod grzechem ciężkim czy powszednim, chyba że nakaże tak przełożony na mocy posłuszeństwa. Pod grzechem obowiązują tylko trzy istotne śluby oraz ślub posłuszeństwa papieżowi odnośnie do misji.
Podobną treść zamieszczały konstytucje zgromadzeń zakonnych o ślubach prostych. Wynikało to z przypomnienia wydanych dla nich w 1901 roku Norm, które głosiły, że konstytucje same przez się nie obowiązują pod grzechem, jednak siostra nie może się wymówić od winy, gdy z pogardy lub ze zgorszeniem dla innych przekracza przepisy konstytucji w zakresie ślubów, przykazań Bożych i kościelnych. Zgromadzenia o ślubach prostych wiernie stosowały się do nakazu Norm, zamieszczając prawie dosłownie zawarty w nich przepis co do obowiązywalności konstytucji.
-
- Wypełnienie przykazania miłości braterskiej
Pokuta otrzymana wobec całej wspólnoty po wyznaniu win była zadośćuczynieniem spowodowanym uchybieniami mnichów w wypełnieniu przepisów reguły. Popełnione winy naruszały bowiem jedność wspólnoty i miłość braterską. Stanowiła ona akt miłości zakonników, którzy żyjąc razem, czuli się odpowiedzialni za dobro duchowe całej wspólnoty oraz każdego członka z osobna. Uchybienie jednego współbrata nie jest sprawą prywatną winnego, lecz ciąży na całej wspólnocie.
- Praktyka kapituły win w historii życia zakonnego
Do praktyki kapituły win odwołuje się już św. Pachomiusz, twórca życia cenobickiego, w swych Praecepta et leges. Z ich treści wynika, że kto pragnie żyć nienagannie w klasztorze, powinien zachowywać wobec Boga wszystkie nakazy. Jeżeli natomiast ktoś zgrzeszyłby, ojcowie klasztoru mogą go nakłonić do poprawy. Przy czym tylko przełożony i jego zastępca mogli nakładać na mnichów pokutę za poszczególne grzechy na zgromadzeniach modlitewnych lub na innych zgromadzeniach w obecności wszystkich braci.
Św. Bazyli kładzie duży nacisk na praktykę napomnienia braterskiego, będącego częścią składową kapituły win i stanowiącą dla zakonodawcy gwarancję autentycznego życia braterskiego. W nawiązaniu do perykopy z Ewangelii św. Mateusza o upomnieniu braterskim św. Bazyli pisze, że grzech jest wielkim ciężarem ściągającym dusze do głębin piekła. Gdy staramy się nakłonić grzeszników do nawrócenia, oznacza to, że nosimy nawzajem swoje brzemiona, biorąc grzechy drugich i usuwając je.
Także w Regule św. Benedykta zawarte jest wymaganie zadośćuczynienia wobec przełożonego i wspólnoty za popełnione uchybienia. W rozdziale 46 czytamy, że jeżeli mnich podczas pracy w kuchni, spiżarni, piekarni, w ogrodzie itd. coś stłucze albo zgubi, albo wyrządzi inną szkodę, powinien przyjść i przyznać się z własnej woli. Jeżeli bowiem wiadomość o uchybieniu przyniesie ktoś inny, winowajcę spotka surowsza kara. We wspomnianym rozdziale Reguły istnieje wyraźne rozróżnienie na winy zewnętrzne, wymagające wyznania wobec przełożonego i wspólnoty, oraz grzechy ukryte w duszy, które należało wyjawiać tylko opatowi lub ojcu duchowemu, a ci nie mogli ich rozgłaszać i ujawniać wobec wspólnoty.
Praktyka odbywania kapituł win zapoczątkowana przez ojców cenobityzmu została następnie przejęta przez kolejne reguły zakonne. Także sobory powszechne zawracały uwagę na sposób stosowania tej praktyki, zalecając, aby oprócz czytania reguły w czasie kapituły win była ona jeszcze dodatkowo wyjaśniana w sposób prosty i przystępny zwłaszcza młodszym zakonnikom. Została też ona wyraźnie zdefiniowana, chociaż co do częstotliwości i miejsca jej odbywania istniały różnice. Zdarzało się, że praktykowano ją dwa razy w tygodniu.
Także zgromadzenia o ślubach prostych, których członkowie zostali uznani za zakonników konstytucją Conditae a Cristo z 1900 roku, praktykowały kapituły win, które dodatkowo regulowały Normy z 1901 roku wydane przez Kongregację Biskupów i Zakonników dla tychże zgromadzeń. Zalecano w nich, aby kapituły win odbywały się nie częściej niż raz w tygodniu i nie rzadziej niż raz w miesiącu. Oskarżenie się z win powinno zaś ograniczać się tylko do zewnętrznych przekroczeń konstytucji, a pokuty nakładane w czasie kapituł powinny być umiarkowane w duchu roztropności.
W prawie własnym poszczególnych zgromadzeń zakonnych można znaleźć przepisy wiernie odzwierciedlające postanowienia Kongregacji Biskupów i Zakonników zawarte w Normach. W niektórych instytutach obowiązują one do dziś z pewnymi poprawkami, w innych natomiast zostały zniesione w okresie posoborowych przemian i odnowy życia zakonnego albo znacznie wcześniej. Większość zgromadzeń jednak starała się zachować dobro duchowe wynikające z upomnienia braterskiego w inny sposób, m.in. przez wymóg rachunku sumienia, rozeznania czy rewizji życia itp.. Zmiany w praktyce kapituły szły w kierunku jej uproszczenia i złagodzenia nazbyt ceremonialnego rytuału, unikając skupienia uwagi na drobiazgach obserwancji zakonnej i naruszeniach reguły w jej zewnętrznym wymiarze. Takie podejście pociągało bowiem za sobą niebezpieczeństwo wypaczenia prawdziwego znaczenia grzechu, zatracenia wrażliwości na równie poważne braki względem jedności wspólnoty braterskiej.
- Cel i znaczenie duchowe kapituły win
Jak zostało już wyżej wspomniane, praktyka kapituły win stanowiła zabezpieczenie przed rozluźnieniem życia wspólnoty oraz miała rozbudzać sumienia jej członków. Służyła ona wiernemu zachowaniu tzw. obserwancji zakonnej, uważanej za fundament życia zakonnego, a ostatecznie utrzymaniu zgromadzenia zakonnego takim, jakie organizowała je reguła.
Dla cenobity, który łączył się z braćmi w życiu ascetycznym i którego cała egzystencja nastawiona była na szukanie Boga, kapituła win stanowiła pomoc w osobistym trudzie podjęcia nawrócenia, a dla wspólnoty była sposobem budowania wzajemnej miłości oraz dostarczała środków zaradczych w przypadku zaistnienia konfliktów, które mogą pojawiać się we wspólnocie. Zadaniem kapituły win było więc – jak podaje o. J. R. Bar – ćwiczenie się w pokorze, miłości bliźniego i panowaniu nad sobą.
Kapituła win a rewizja życia
- W niektórych wspólnotach po Vaticanum II, stosując się do zalecenia zawartego m.in. w motu proprio Ecclesiae Sanctae, tj. przepisach wykonawczych do soborowego dekretu Perfectae caritatis nakazującego zrewidowanie dotychczasowych praktyk pokutnych, biorąc pod uwagę tradycję Wschodu i Zachodu oraz dzisiejsze warunki, zrezygnowano z praktyki kapituły win, zastępując ją w większości przypadków tzw. rewizją życia, uważaną przez niektórych za skuteczny środek do dobrego funkcjonowania wspólnoty. W zgromadzeniach tych rewizja życia polega na spotkaniu braterskim, w czasie którego zakonnicy badają własne życie, zachowanie, a także czyny całej wspólnoty, i osądzają je w świetle słowa Bożego zaczerpniętego z Biblii lub interpretowanego w konstytucjach, z którego biorą swój początek zasady i kryteria właściwego postępowania. Zostawia się tu również miejsce na spostrzeżenia kulturalne i społeczne. Takie zestawienie pozwala na ustalenie, co mają czynić poszczególni zakonnicy i cała wspólnota na przyszłość, aby realizować plan Boży w danym czasie.
W artykułach dotyczących kapituły win opublikowanych po Vaticanum II pisze się natomiast o dezaktualizacji tej praktyki wynikającej chociażby z innego spojrzenia na wspólnotę i realizację ślubu posłuszeństwa. Wcześniej prawda objawiała się podwładnym przez polecenia przełożonego, obecnie dużą wagę przywiązuje się do objawienia woli Boga poprzez każdego członka wspólnoty, jego czynny udział w życiu zgromadzenia. Natomiast rola przełożonego sprowadza się w większości przypadków do animowania wspólnoty. Dezaktualizacja praktyki kapituły win przejawiała się także w zbytnim formalizmie, gdyż często ograniczała się ona do mechanicznego wyliczenia stereotypowych przewinień zakonników, które zostały już wcześniej ujęte w formie katalogu, podczas gdy nie zwracano uwagi na poważniejsze grzechy. Rażąca wydawała się także drobiazgowość ceremonii. Poza tym praktyka ta – jak pisali niektórzy autorzy – okazała się niedostosowana do nowych, w porównaniu z czasem monastycyzmu, relacji międzyosobowych. Człowiek stał się bardziej wrażliwy na każdą ingerencję innych osób w jego relacje z Bogiem i ludźmi. Mamy więcej szacunku dla tajemnicy każdego, z kim żyjemy.
Znawca życia zakonnego Elio Gambari podaje, że obie te praktyki ascetyczne różnią się zasadniczo między sobą i nie należy jednej zastępować drugą. Sugeruje on dowartościowanie przekazanej przez mnichów kapituły win poprzez włączenie jej w rewizję życia lub inną formę celebracji pokutnej wspólnoty zakonnej. Niektórzy autorzy żałują, że wraz z usunięciem kapituły win zanikło również istotne dla życia zakonnego napomnienie braterskie jako środek wzajemnego wzrostu we wspólnocie, życia w otwartości i prawdzie.
Zakończenie
Obecnie można spotkać w literaturze opinie sugerujące jednak powrót do kapituły win albo przynajmniej potrzebę włączenia zasadniczych jej elementów do innych zakonnych praktyk pokutnych, bowiem to, że zakonnicy powinni przykładać się bardziej niż inni wierni do uczynków pokuty i umartwienia, nie ulega wątpliwości. KPK/1983 wspomina o pokucie w ramach obowiązków zakonników, a w początkach życia monastycznego klasztory nazywano asceteriami, od dominującej w nich ascezy. Wydaje się więc, że po jej uaktualnieniu, dostosowaniu do warunków czasu i mentalności współczesnych zakonników może ona nadal służyć życiu zakonnemu. Stąd np. w 6 numerze włoskiego czasopisma „Vita Consacrata” zamieszczono schemat liturgii pokutnej pt. Wyznanie win i prośba o przebaczenie praktykowanej w Zakonie Braci Mniejszych, jako propozycję, która może być przyjęta także w innych instytutach zakonnych. W 1981 roku w czasopiśmie wychodzącym bezpośrednio z Kongregacji Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego „Informationes SCRIS” zamieszczono rady służące opracowaniu programu dla „Rewizji życia” (Suggerimenti per una „Revisione di vita”). Nawiązano w nich do praktyki kapituł win wciąż istniejących w niektórych instytutach zakonnych. W końcowej części artykułu stwierdzono, że w zależności od tego, w jakiej mierze wspólnota potrafi podjąć i zaangażować się w pokutne nawrócenie, w takiej mierze nie tylko odnowi się praktyka kapituły win, ale będzie ona również środkiem radykalnej odnowy duchowej instytutu zakonnego. Poza tym w niektórych przypadkach utrzymania kapituły win dużą rolę odgrywa myśl założycieli, którzy w pozostawionych pismach zalecali zachowanie tej praktyki. Przykładem może być o. Honorat Koźmiński, który pisał, że kapituły win są najważniejszym ćwiczeniem zakonnym i nigdy z żadnej przyczyny nie mogą być opuszczane.
Summary
Ascetic practice of chapter of faults in religious institutes
An ascetic practice called chapter of faults, which consists essentially of fraternal admonition and confession by a religious of his/her faults in front of the community, has its origin in the monastic life. Then this practice was adopted by the new religious institutes. This constituted a continuation of existing practices in the early Christian communities and was recommended, for example, by St Matthews Gospel (Mt 18,15-17) who writes about fraternal admonition and also by the letter of St. James which recommends the confessing of sins to one another and praying for one another in order to obtain the health of the soul (Jam 5,16). During the period of renewal following Vatican II the chapter of faults was withdrawn from the life of most religious institutes thus creating a certain void. The question then arises whether it is useful and possible to reintroduce it in a renewed form, or whether some other penitential practice could replace it. However, some modern writers suggest a return to the chapter of faults, or at least, the need to incorporate its essential elements in other religious penitential practices.
Bożena Szewczul WNO – dr hab., prof. UKSW, członkini Zgromadzenia Sióstr Wynagrodzicielek Najświętszego Oblicza, ur. w 1966 roku w Janowie. W latach 1989-1994 odbyła studia z prawa kanonicznego w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie (obecnie Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego) i w 1994 roku została tam zatrudniona jako asystent na Wydziale Prawa Kanonicznego przy Katedrze Prawa Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego. Następnie w 2000 roku obroniła pracę doktorską, a w 2009 pracę habilitacyjną. W latach 2000-2012 pełniła funkcję radnej generalnej w Zgromadzeniu Sióstr Wynagrodzicielek. Aktualnie kierownik Katedry Prawa Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego na Wydziale Prawa Kanonicznego UKSW, zastępca redaktora naczelnego kwartalnika „Prawo Kanoniczne” członkini Stowarzyszenia Kanonistów Polskich i Consociatio Internationalis Studio Iuris Canonici Promovendo.
Studia Redemptorystowskie 10/2012, s. 476-485
