Pieprzycki Lutosław OFMConv, Kierunki przemian w ustawodawstwie zakonnym w pierwszych latach po Soborze Watykanskim II

O. Lutosław Pieprzycki OFMConv

KIERUNKI PRZEMIAN W USTAWODAWSTWIE ZAKONNYM W PIERWSZYCH LATACH PO SOBORZE WATYKAŃSKIM II

Komisja życia zakonnego KWPZM, 1971 r.

Soborowe wezwanie do odnowy życia zakonnego w pierwszym rzędzie zmierza do tego, aby życie poświęcone Bogu przeniknął nowy duch, a po wtóre dopiero do tego, aby nowy duch znalazł wyraz w ustawodawstwie zakonnym. Nie należy utożsamiać odnowy soborowej z wypracowaniem nowych ustaw zakonnych.

W praktyce jednak odnowa i przystosowanie życia zakonnego do współczesnych warunków przebiega w ten sposób, że zakony zaczynają od rewizji swoich ustaw, rewizja rozwija szeroką dyskusję uświadamiającą członków zakonu z nauką soborową, z naturą i celem własnego Instytutu i wymaganiami czasu.

W apelu Kościoła św. do odnowy i przystosowania życia zakonnego jest wskazany ogólny kierunek. Odnowa i przystosowanie ma się dokonywać w myśl wytycznych, zawartych w dokumentach soborowych – głównie V i VI R. konstytucji Lumen gentium, dekretu Perfectae caritatis, dekretów, w których wyraźnie jest mowa o zakonnikach, jak dekret Ad gentes – o działalności misyjnej Kościoła, dekret Christus Dominus – o pasterskich zadaniach biskupów. Normy wykonawcze w motu proprio Ecclesiae sanctae podkreślają nadto konieczność głębszego wniknięcia we wszystkie dokumenty soborowe.

W referacie opartym na dokumentach soborowych pragnę rozważyć to, co się już zmieniło w prawie stanów doskonałości i w jakim kierunku idą te zmiany.

1. Cel zmian

Sobór nie mówi o konieczności reformy, ale o odnowie.

Reforma oznaczałaby, że w współczesnym życiu zakonnym są błędy lub braki, którym należałoby jak najszybciej zapobiec.

Odnowa nie wyraża sądu o przeszłym, aktualnym życiu zakonnym, ani o jego zestarzeniu się.

Teksty soborowe sugerują raczej wielkie uznanie dla życia zakonnego, jakie powstało i rozwinęło się po dzisiejsze czasy w Kościele.

W historycznej ewolucji Kościoła obserwuje się prawo ciągłej odnowy, ponieważ życie chrześcijańskie tchnie zawsze świeżością: „którzy są w Chrystusie – stali się nowym stworzeniem” /2 Kor 5,17/.

W naszej epoce na skutek zmian zachodzących w mentalności ludzkiej, warunków bytowych – odnowa staje się sprawą pilniejszą, aniżeli w innych czasach, kiedy przeobrażenia postępowały wolniej i nie w takiej skali.

Cel zasadniczy odnowy wskazują tytularne słowa dekretu o zakonnikach – Perfectae caritatis – aby u tych, którzy poświęcili się Bogu przez praktykę rad ewangelicznych – wzrastała miłość aż do ostatecznych granic, w kierunku: Boga i bliźniego.

Do tego celu zasadniczego dopomoże:

1. Głębsze spojrzenie na życie zakonne, które musi znaleźć swój wyraz w ustawodawstwie zakonnym

Sobór pogłębił naukę o życiu zakonnym, o jego istocie, o właściwych temu życiu elementach – praktykowaniu rad ewangelicznych, o życiu wspólnym itp. ale najważniejszy jest aspekt eklezjologiczny życia zakonnego, wyłożony w Konstytucji Lumen gentium.

Konstytucja soborowa „Lumen gentium” o Kościele określiła cel i sens życia zakonnego na tle i w powiązaniu z tajemnicą Kościoła i jego posłannictwem. Istnieje specjalna łączność życia zakonnego z tajemnicą Kościoła. Z powodu tej łączności powinny zakony brać udział w życiu Kościoła i zgodnie z własnym charakterem przyswajać sobie oraz w miarę sił popierać jego inicjatywy i zamierzenia w takich dziedzinach, jak: biblijna, liturgiczna, dogmatyczna, duszpasterska, ekumeniczna, misyjna i społeczna /por. dekr. Perfectae caritatis/ n. 2 c/.

To głębsze spojrzenie na życie zakonne domaga się zmian w ustawodawstwie

2. Następnym celem zmian prawa zakonnego to dostosowanie życia zakonnego do warunków dzisiejszego życia.

Prawo zakonne musi wziąć pod uwagę przemiany we współczesnym świecie. Accomodatio – po myśli Soboru ma jednak inne znaczenie, aniżeli nadają mu niektórzy ludzie. Nie chodzi o zburzenie tego co istnieje, zaczynanie od zera, o zeświecczenie życia zakonnego przez dopasowanie do form światowego życia /por. B. Delplanque, La renovation de la vie religiose dans l’Eglise et monde moderne/.

Wśród kryteriów praktycznego przystosowania wymienia się następujące:

1. Stan fizyczny i psychiczny samych zakonników – znaczy unikać tego, co zagraża zdrowiu i równowadze moralnej zakonników.
2. Wymagania współczesnej kultury – danie możności rozwoju umysłowego i kulturalnego wszystkim zakonnikom.
3. Warunki socjalne i ekonomiczne – aby zakony nie były przedstawicielami przestarzałej generacji, staroświecczyzny. /Dostosowanie nieodzowne w krajach misyjnych, aby życie misjonarzy nie było znakiem obcej kultury/.

Według Konstytucji o Kościele /n. 44/ życie zakonne jest znakiem, który może i powinien pociągnąć skutecznie wszystkich członków Kościoła do ochoczego wypełniania powinności powołania chrześcijańskiego. Jest również znakiem dla niewierzących, oczywiście w inny sposób.

Żeby ten znak był czytelny i zrozumiały dla dzisiejszego człowieka, muszą się nieco odnowić struktury i normy prawne, obowiązujące w zakonach.

3. Wreszcie trzeba zaznaczyć, że zakony mają specjalny udział w zbawczej misji Kościoła /Konstytucja o Kościele n. 44 i 45/.

Mają prowadzić na ziemi Chrystusowe dzieło zbawienia dusz. Przez to Kościół rozwija się i wzrasta poprzez wieki do pełni eschatologicznej. Bardzo silnie podkreśla konstytucja o Kościele /n. 44/ obowiązek pracy apostolskiej „bądź modlitwą, bądź gorliwym działaniem celem zakorzenienia i umocnienia w duszach Królestwa Bożego i rozszerzenia go na wszystkie kraje”.

Praca apostolska zakonów nie może być obecnie w pełni skuteczna, jeżeli zakony nie użyją nowych środków i metod – co znowu pociąga za sobą cały szereg zmian w ustawodawstwie zakonnym.

2. Ogólny charakter zmian

1. Wytyczne i pewne konkretne sformułowania podane w dokumentach soborowych posiadają charakter stały, niewątpliwie jako takie wejdą do nowego Kodeksu prawa kanonicznego. Natomiast przepisy dość szczegółowe, np. odnoszące się do duszpasterstwa, upoważnień nadanych Przełożonym itp. są wydane raczej tytułem próby i będą dostosowane do innych postanowień nowego Kodeksu.
2. Dotychczasowe zmiany prawa zakonnego pragną lepiej pokonać sens życia zakonnego, a więc znaczenie i treść rad ewangelicznych, powrót do podstawowych źródeł duchowości i prawa zakonnego. /Normy Kong. dla Zakonników z 1901 r. zabraniały w tekście ustaw ascetycznych wskazań i cytatów/.
3. Podkreśla się odrębność poszczególnych zakonów, widzimy też poszanowanie dla natchnień poszczególnych Założycieli rodzin zakonnych, słowem docenia się różnorodność form życia zakonnego. Nie dąży się do sprowadzenia życia zakonnego do jednego wzoru, jak to przed Soborem niektórzy myśleli.
4. Odrzuca się rzeczy przestarzałe, to co narosło w prawie zakonnym przez uwarunkowanie historyczne, czyli dominuje myśl dostosowania się do obecnych warunków w tym co jest możliwe bez szkody dla autentycznego życia według rad ewangelicznych. Jako przestarzałe uważa się to, „co nie stanowi istoty i celu Instytutu, a utraciwszy swe znaczenie i moc, nie ułatwia już w istocie życia zakonnego” /Normy wykonawcze do dekr. „Perf. carit.” n. 17/.
5. W przeprowadzeniu dalszych zmian w prawie zakonnym jest pozostawiona poszczególnym zakonom znaczna swoboda i inicjatywa. Jest to obecnie jedyny dział prawa kanonicznego, gdzie wprowadza się zmiany dość znaczne tytułem próby, okazuje się zakonom wielkie zaufanie. Dzięki temu nowy Kodeks będzie mógł wprowadzić do prawa zakonnego przepisy, które bardziej odpowiadają współczesnym potrzebom życia zakonnego.

3. Przegląd zagadnień szczegółowych – przykłady zmian

Dokładniejsze pojęcie o kierunku zmian w prawie zakonnym można sobie wyrobić po zbadaniu szczegółowych zagadnień, które już zostały uregulowane nowymi przepisami.

1. Reguła, konstytucje, zwyczajniki, dyrektoria

Normy wykonawcze do dekretu Perfectae caritatis określiły /n. 12-14/, że obecnie każdy zakon ma posiadać dwa zbiory prawa partykularnego: konstytucje /regułę/ i zwyczajnik. Konstytucje /reguła/ mają, zawierać ustawy ogólne zakonu i obejmować dwa elementy:

1. Zasady ewangeliczne i teologiczne o życiu zakonnym i jego związku z Kościołem, oraz właściwe i dokładne słowa, które uwydatniają i zachowują ducha i charakterystyczne intencje Założycieli, oraz zdrowe tradycje, co wszystko razem tworzy dziedzictwo każdego Instytutu;
2. Zasady prawne, konieczne do jasnego określenia charakteru, celu i środków Instytutu, których to zasad nie należy zbytnio mnożyć, ale zawsze należy je wyrazić w sposób odpowiedni.

Konieczne jest ścisłe zespolenie obu elementów. Mianowicie duchowego i prawnego, aby główne kodeksy Instytutów miały trwałą podstawę i by je przenikał prawdziwy duch i zasada życiowa; należy zatem wystrzegać się tworzenia tekstu bądź tylko prawnego, bądź czysto zachęcającego.

Natomiast z podstawowego kodeksu Instytutów należy usunąć wszystko co podlega zmianom według zwyczajów jakiegoś wieku, albo odpowiada zwyczajom czysto miejscowym lub szczególnym okolicznościom. Takie przepisy trzeba zebrać w osobnym kodeksie zwanym księgą zwyczajów lub dyrektorium.

2. Śluby zakonne

Głębsze ujęcie profesji zakonnej i poszczególnych ślubów w rozdziale VI konstytucji o Kościele i w dekrecie Perfectae caritatis na pewno będzie miało niemały wpływ na prawne sformułowanie tych spraw w konstytucjach zakonnych.

Zostało podkreślone, że rady ewangeliczne są darem Bożym, są pochodzenia Bożego, a Kościół pragnie, aby je praktykowano. Życie zakonne opiera się na opoce słowa Bożego. Dalej, że złożenie profesji zakonnej, to konsekracja, oddanie się Bogu. Zwrócono też uwagę na związek jaki zachodzi między profesją zakonną a liturgią. Kościół autorytatywnie przyjmuje śluby, wyprasza łaski przez modlitwę publiczną, łączy ofiarę profesa z ofiarą Mszy św. To wszystko w jakiś sposób musi być ujęte w konstytucjach /ale jeszcze nie mamy konkretnych przykładów, jak to ma w praktyce wyglądać./

Natomiast dokładniejsze są wskazaniu odnoszące się do ślubu ubóstwa, które zaraz powinno się wprowadzić w życie /Perfectae caritatis, n.13/. Ubóstwo powinno się praktykować nawet w nowych formach. „Nie wystarczy być uzależnionym od przełożonych w używaniu dóbr, ale trzeba, żeby zakonnicy i w rzeczywistości i w duchu byli ubodzy”. Dalej wskazuje dekret Perfectae caritatis, aby zakonnicy uważali się za podległych powszechnemu prawu pracy, tym sposobem zdobywali środki utrzymania i do prowadzenia swoich dzieł i aby odrzucili wszelką nadmierną troskę a więcej ufali Opatrzności Bożej.

„Prowincje i domy instytutów powinny jednak drugim użyczać swoich dóbr doczesnych tuk, aby te, które są lepiej zaopatrzone, pomagały tym, które cierpią niedostatek”.

Mają też zakony, jako społeczności, unikać wszelkiego pozoru zbytku, nieumiarkowanego zysku i gromadzenia majątku.

Te wskazania soborowe domagają się wprowadzenia do konstytucji zakonnych odpowiednich uzupełnień i zmian.

Posłuszeństwo zakonne zostało również lepiej wyjaśnione w dekrecie Perfectae caritatis /n. 14/. Ale słusznie zwraca uwagę kard. Antoniutti /przemówienie 12.III.1967 r. na Kongresie Międzynarodowej Unii Przełożonych Generalnych/, że posłuszeństwo zakonne nie sprowadza się tylko do takiego posłuszeństwa, którego wymaga dobro wspólne. Z istoty swej dotyczy ono osoby postawionej pod władzą przełożonego i ujmowane jest na wzór całkowitego posłuszeństwa Chrystusa Ojcu Niebieskiemu. Obowiązkiem przełożonych jest rozkazywanie, kierowanie i czuwanie. Nie powinno się nadużywać słowa „dialog” w ten sposób, by podwładni czuli się upoważnieni do dyskutowania z przełożonymi na równym poziomie. Podwładnych trzeba wezwać do współpracy dla dobra Instytutu i między nimi a przełożonymi powinna wytworzyć się więź duchowej wspólnoty, jak w rodzinie złączonej w imię Pana. Sobór zaleca by przełożeni w szerszym zakresie radzili się podwładnych i liczyli się z ich koncepcjami oraz doświadczeniem, lecz jednak w granicach wyznaczonych przez właściwe pojęcie władzy i słuszne ujęcie posłuszeństwa zakonnego.

Przepisy dekretu Perfectae caritatis i wyjaśnienia kard. Antoniuttiego wskazują drogę, w jakim powinno iść prawodawstwo zakonne: ułożyć zarząd w zakonie w sposób bardziej kolegialny, dać udział wszystkim członkom /już na stałe związanym z zakonem/ w ważniejszych decyzjach, jak wybory przełożonych, przyjmowanie do zakonu, ważniejsze zobowiązania materialne itp. Przepisy zakonne mają w szczegółach połączyć harmonijnie autorytet przełożonych, wpływ podwładnych na wspólne sprawy i troskę ogółu zakonników o dobra duchowe, apostolstwo i dobro materialne wspólnoty zakonnej.

3. Życie wspólne

Jest bardzo podkreślone w dekrecie Perfectae caritatis /n. 15 i 10/; bo daje świadectwo przyjścia Chrystusa i jest źródłem wielkiej siły apostolskiej.

Przepisy dekretu i uzupełniające dekret normy wykonawcze /n. 25-29/ wskazują drogę do wprowadzenia większej jedności w zakonach i klasztorach, gdzie dotychczas istniały dwie kategorie zakonników. Nawet w zakonach kleryckich gdzie istnieje kategoria braci zakonnych, można wprowadzić większą jedność, by „przyjmować według konstytucji duchownych i laików na równych warunkach, z równymi prawami i obowiązkami, wyjąwszy te, które wypływają z wyższych święceń” /dekr. Per. car. n. 15/.

Dalsze kwestie, co do których obserwujemy zmiany wprowadzone przez dokumenty soborowe i posoborowe to:

4. Modlitwa – umartwienie
5. Apostolstwo
6. Ubiór zakonny
7. Klauzura mniszek
8. Zdobywanie powołań
9. Wychowanie zakonne
10. Powiększenie władzy przełożonych przez nadanie specjalnych upoważnień /facultates/
11. Łączność między zakonami
12. Zakładanie i znoszenie zakonów
13. Stosunek do biskupa diecezjalnego.

Omówię przykładowo niektóre z wymienionych kwestii, aby wykazać w tych sprawach szczegółowych tendencje i kierunek rozwoju prawa zakonnego.

Modlitwa

1. Postawienie w centrum życia duchowego Niajśw. Ofiary
2. Modlitwa ustna. Boskie oficjum Braci i sióstr zakonnych. Zamiast pacierzy brackich, lub Officium Parvum, aby lepiej i głąbiej mogli uczestniczyć w Liturgii św. mogę, w całości lub części odmawiać Officium Divinum Kościoła św.
3. Rozmyślanie. Dla owocniejszego korzystania z tajemnicy Eucharystii i publicznych modlitw Kościoła, należy ograniczyć modlitwy ustne, dając pierwszeństwo modlitwie myślnej.

Umartwienie

Należy w życiu zakonnym podnieść znaczenie pokuty i umartwienia, zachowując odpowiednie duchowi zakonu ćwiczenia pokutne.

Apostolstwo

Zachowanie, przystosowanie i zaniechanie własnych dzieł Instytutu rozwijających jego apostolstwo.

1. Każdy Instytut ma prawo zachować właściwe swemu duchowi dzieła apostolstwa.
2. Zmiana lub zaniechanie własnych dzieł, zależy od potrzeb Kościoła lub Diecezji. Instytuty są zaproszone do najszerszej współpracy w obowiązkach pasterskich Kościoła i Diecezji.
3. Obala się swoisty dla życia zakonnego „Immobilizm”, zachęca się natomiast do zastosowania nowych środków i nowych metod apostolskich.

Wychowanie zakonne

1. Dekret podkreśla znaczenie wychowania dla odnowy i przystosowania. Od niego zależy przyszłość życia zakonnego.
2. J. Gallot S. J. wyraża opinią, że postanowienia Soboru Watykańskiego II dla zakonników nie kapłanów będą miały takie znaczenie, jak decyzje Soboru Trydenckiego dla kształcenia i wychowaniu kleru.
3. Formacji nie można ograniczać do czasu nowicjatu, ale przedłużyć. „Przez cały ciąg życia zakonnego, zakonnicy powinni wzbogacać swoją kulturę – duchową, naukową i techniczną, zależnie od możliwości i zdolności przełożeni dopomogą przez odpowiedni czas na studia.
4. Formacja powinna mieć cztery cechy:

1. formacja zakonna – przez pogłębianie życia chrześcijańskiego,
2. formacja apostolska – przez przyswajanie aktualnych metod apostolatu,
3. formacja doktrynalna – przez studia teologii, Pisma św. i nauk chrześcijańskich,
4. formacja techniczna – przez opanowanie teoretyczne i praktyczne zawodu użytecznego dla życia społeczności zakonnej.

5. Aby formacja ta była zorganizowana i solidna powinna się odbywać w domach przystosowanych. Jeżeli jaki zakon nie może sam zorganizować odpowiednich warunków, powinien to uczynić wespół z innymi zakonami.
6. Formacja ta nie może być pełna, jeżeli odbywać się będzie w środowisku odizolowanym. Należałoby mieć na uwadze, aby kandydaci byli przystosowani do warunków świata ich otaczającego. Powinni mieć orientację w obyczajach, w sposobie myślenia i odczucia potrzeb socjalnych.
7. Należy w formacji skoordynować wszystkie elementy, które składają się na wychowanie i wykształcenie aby osiągnąć integralność personalną. Tym samym Sobór stwierdza, że przeszkodą w integralnym wychowaniu leży w rozproszeniu i wielotorowości nauczanych przedmiotów. Tę integralność osiągnie się przez wypracowanie generalnego planu formacji zakonnej z uwzględnieniem indywidualności każdego zakonnika.
8. Dla osiągnięcia tego celu przełożeni muszą przygotować kadrę kierowników, mistrzów duchownych i wykładowców.

Zakończenie

Obecność Matki Bożej w przyszłym rozwoju życia zakonnego

Dekret „Perfectae caritatis” kończy optymistyczną wizją że „życie zakonne rozwijać się będzie z każdym dniem i przynosić zbawienne owoce”.

Rozkwit ten zakony zawdzięczać będą pomocy Najświętszej Dziewicy. W zakończeniu dekretu Sobór podkreśla tę błogosławioną pomoc w słowach „za przyczyną Najsłodszej Bogarodzicy Dziewicy Maryi, której życie jest wzorem dla wszystkich”.

Obecność Maryi w Kościele zapewnia i życiu zakonnemu Jej szczególne pośrednictwo u Boga a jednocześnie Maryja stanowi wzniosły przykład życia poświęconego Bogu. Każdy zakon ceni sobie i odpłaca czcią i miłością za pomoc niebiańską, której użycza mu Niepokalana Dziewica Maryja.

Uwaga:

Zasadnicze myśli referatu są zaczerpnięte ze skryptu, który przygotował do druku O. Joachim Roman Bar, pod tytułem „Prawo zakonne po Soborze Watykańskim II”.

---

Archiwum KWPZM