Peter Hans Kolvenbach SJ
Generał Zakonu Jezuitów
RELACJE MIĘDZY BISKUPAMI I PRZEŁOŻONYMI GENERALNYMI
Otworzyć dom, zamknąć dom. W ten sposób prawo kanoniczne wydaje się proste i przejrzyste. Ale każda decyzja w tej materii wymaga kontaktów między Biskupem a zainteresowanym Przełożonym Wyższym/Generalnym. Według prawa Biskup musi autoryzować każde otwarcie [domu] i według prawa nie może zabronić zamknięcia [domu] (trzeba tylko, by Przełożony skonsultował się z Biskupem). Ta pozornie jasna zasada kryje w sobie złożoność, którą dobrze będzie ukazać, zanim przedstawi się zagadnienia kanoniczne.
Przede wszystkim trzeba zdać sobie sprawę, że Biskup nie posiada takiej samej swobody, z jaką zarządza Przełożony Wyższy/Generalny. Z punktu widzenia duszpasterskiego Biskup musi zatroszczyć się o całe terytorium, które Pan mu powierzył. Przeciwnie, Przełożony Wyższy/Generalny, rozeznaje w wolności Ducha priorytety apostolskie, których Pan domaga się od niego, byle tylko pozostał wierny, w sposób twórczy, charyzmatowi założycielskiemu swego instytutu zakonnego. Instytut zakonny może odczuwać jako naglącą potrzebę apostolską np. opuszczenie jakiegoś regionu na północy, ażeby pracować na południu: Biskup nie ma tej wolności, ponieważ musi zapewnić obecność Kościoła w swojej diecezji. Instytut zakonny, pod natchnieniem Ducha Świętego, może pozostawić jakieś dzieło wychowawcze lub szpitalne, ażeby poświęcić się młodzieży opuszczonej z ulicy. Biskup ma mniejszą swobodę ruchu: musi np. dać absolutny priorytet parafii. Mimo, że Biskup i Przełożony Wyższy/Generalny czerpią z tej samej Ewangelii i z tej samej miłości dla Kościoła, to jednak otwieranie lub zamykanie [dzieł] mogą mieć dla jednego jak i dla drugiego inne znaczenie i inną wagę.
Często także Biskup ma program działalności apostolskiej opracowany bądź przez synod diecezjalny bądź po prostu wymuszony przez daną sytuację kościelną, w której znajduje się jego diecezja. Ze swojej strony, instytut zakonny posiada własną tradycję, specyficzną duchowość i posługi sobie właściwe. Ta różnorodność inspirowana przez Ducha Świętego może łatwo stać się źródłem trudności, nieporozumień i nawet konfrontacji. Tak może dojść do sytuacji, w której np. instytut zakonny czuje się powołany do dialogu międzyreligijnego z islamem, natomiast Biskup, obawiając się reakcji grup integrystów i chcąc zachować spokój wyznaniowy, nie pozwala na otwarcie centrum dialogu w swojej diecezji. Może też być i tak, że jakiś instytut zakonny pragnie rozpocząć pracę w ubogiej dzielnicy, natomiast Biskup, wierny własnemu programowi duszpasterskiemu, pragnie dać pierwszeństwo parafiom i szkołom. Biskup może także uważać za niewłaściwe otwarcie pewnej liczby szkół przez osoby konsekrowane, ażeby w ten sposób zapobiec rywalizacji ze szkołami diecezjalnymi. Dzisiaj Kościół jest Kościołem Biskupów i mimo, że adhortacja apostolska posynodalna Vita consecrata domaga się przestrzeni wolności dla życia konsekrowanego (48), otwieranie i zamykanie [domów] może łatwo wejść w kolizję z projektem apostolskim diecezji.
Na końcu powinno się wspomnieć o trzecim aspekcie. O ile życie konsekrowane żyje pod działaniem Ducha Świętego, według duchowości rozeznawania (discernimento), to trzeba oczekiwać niespodzianek i wstrząsów, które mogą dotknąć boleśnie diecezję. Biskup może doświadczyć i tego, że nie może liczyć na życie konsekrowane tak, jak może liczyć na swój kler. Wielu z Biskupów nie zapomniało dnia, w którym zakonnicy opuścili w diecezji szkoły podstawowe ażeby pójść zamieszkać i pracować wśród najbiedniejszych.
Do tych poruszeń Ducha mogą dojść także i inne czynniki, które sprawiają, że dla Biskupa życie konsekrowane staje się kruchym i niepewnym. Do problemów wynikających z profetycznego charakteru życia konsekrowanego dochodzi brak powołań, starzenie się zakonów, brak możliwości zagwarantowania tożsamości katolickiej danej instytucji. W tym kontekście mobilności apostolskiej i niepewności jutra, problem otwierania lub zamykania [dzieł] nabrał nowej wagi i będzie w przyszłości narastał. Stąd też aktualność obecnej konsultacji z Dykasterium, które sprawuje swoją jurysdykcję w tym sektorze.
Te proste spostrzeżenia, które przedstawiłem pozwolą nam lepiej zrozumieć sens i rację bytu przepisów kanonicznych regulujących relacje między Biskupami i Przełożonymi Wyższymi/Generalnymi w sprawach otwierania i zamykania dzieł apostolskich instytutów zakonnych na terenie diecezji.
I. Kilka podstawowych uwag dotyczących Biskupów:
1. Ogólne kompetencje Biskupa diecezjalnego w diecezji
a) „Biskupowi diecezjalnemu w powierzonej mu diecezji przysługuje wszelka władza zwyczajna, własna i bezpośrednia, jaka jest wymagana do jego pasterskiego urzędu, z wyłączeniem tych spraw, które na mocy prawa lub dekretu Papieża są zarezerwowane najwyższej lub innej władzy kościelnej” (Kan. 381 – § 1).
b) „Obowiązkiem biskupa diecezjalnego jest rządzić powierzonym mu Kościołem partykularnym z władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, zgodnie z przepisami prawa” (Kan. 391 – § 1).
c) „Ponieważ biskup winien mieć staranie o jedność całego Kościoła, jest obowiązany dbać o utrzymanie karności wspólnej całemu Kościołowi i dlatego winien domagać się przestrzegania wszystkich przepisów kościelnych” (Kan. 392 – § 1).
2. Specyficzne kompetencje Biskupa odnoszące się szczególnie do apostolstwa w diecezji
„Biskup powinien popierać różne formy apostolstwa w diecezji oraz czuwać nad tym, by w całej diecezji lub w obrębie jej poszczególnych okręgów były pod jego kierownictwem koordynowane wszystkie dzieła apostolskie, z zachowaniem jednak właściwego charakteru każdego z nich” (Kan. 394 – § 1).
II. Kilka podstawowych uwag dotyczących instytutów zakonnych:
1. W ogólności
„Poszczególnym instytutom przyznaje się słuszną autonomię życia, zwłaszcza w zakresie zarządzania, dzięki której niech posiadają w Kościele własną dyscyplinę, a także zachowują własne dziedzictwo, o którym mowa w kan. 578.
Ordynariusze miejsca winni tę autonomię zachowywać i jej strzec” (Kan. 586 § 1; 2).
2. W odniesieniu do ich apostolatu
a) „W instytutach oddanych dziełom apostolskim, działalność apostolska należy do samej ich natury. Dlatego całe życie członków powinno być przepojone duchem apostolskim, a cała działalność apostolska ma być nacechowana duchem zakonnym” (Kan. 675 – § 1).
b) „Przełożeni i członkowie winni zachowywać wiernie misje i dzieła właściwe instytutowi. Uwzględniając jednak potrzeby miejsca i czasu, powinni przystosować je roztropnie, przy użyciu także nowych i stosownych środków” (Kan. 677 – § 1).
c) „Działalność apostolska, wykonywana w imieniu i z polecenia Kościoła, winna być prowadzona w jego wspólnocie” (Kan. 675 § 3).
III. Konsekwencje z tego płynące
1. Konsekwencje o charakterze ogólnym
a) „W sprawach, które dotyczą duszpasterstwa, publicznego wykonywania kultu Bożego oraz innych dzieł apostolskich, zakonnicy podlegają władzy biskupów, którym winni okazać uległe posłuszeństwo i szacunek” (Kan. 678 – § 1).
b) „W wykonywaniu zewnętrznego apostolatu zakonnicy podlegają także własnym przełożonym oraz winni pozostawać wierni dyscyplinie instytutu. W razie potrzeby sami biskupi powinni pilnować zachowania tego obowiązku” (Kan. 678 – § 2).
c) „W zakresie zlecania dzieł apostolskich zakonnikom, biskupi diecezjalni i przełożeni zakonni powinni działać we wzajemnym porozumieniu” (Kan. 678 – § 3.
2. Konsekwencje szczegółowe dotyczące otwierania i zamykania dzieł apostolskich
a) Dla dzieł związanych z domem kanonicznie erygowanym:
- „Domy instytutu zakonnego są erygowane przez władzę kompetentną zgodnie z konstytucjami, po uzyskaniu wcześniej pisemnej zgody biskupa diecezjalnego” (Kan. 609 – § 1).
- „Dokonując erekcji domu trzeba mieć na uwadze pożytek Kościoła oraz instytutu, jak również zadbać o to, co jest potrzebne do właściwego podjęcia przez członków życia zakonnego zgodnie z celami i duchem instytutu” (Kan. 610 – § 1).
- Zezwolenie biskupa diecezjalnego na założenie domu zakonnego jakiegoś instytutu zawiera w sobie prawo do:
– prowadzenia życia zgodnie z charakterem i własnymi celami instytutu;
– wykonywania, zgodnie z przepisami prawa, własnych dzieł z uwzględnieniem warunków dołączonych do zezwolenia;
– posiadania kościoła, gdy idzie o instytuty kleryckie, z zachowaniem przepisu kan. 1215, § 3, oraz wykonywania świętych posług zgodnie z przepisami prawa” (Kan. 611).
- ·„Wymagana jest zgoda biskupa diecezjalnego na przeznaczenie domu zakonnego na dzieła apostolskie inne od tych, dla których był ustanowiony. Nie jest ona jednak potrzebna, gdy chodzi o zmiany, które przy zachowaniu przepisów fundacyjnych odnoszą się tylko do wewnętrznego zarządu i dyscypliny” ( Kan. 612).
- ·„Dom zakonny prawnie erygowany może być zniesiony przez najwyższego przełożonego zgodnie z przepisami konstytucji, po zasięgnięciu rady biskupa diecezjalnego. O majątku znoszonego domu winno zadecydować własne prawo instytutu, z zachowaniem jednak woli fundatorów lub ofiarodawców, jak również praw słusznie nabytych” (Kan. 616 – § 1).
b) Dla dzieł własnych instytutu, nie związanych z domem kanonicznie erygowanym:
Obecny Kodeks Prawa Kanonicznego nie zawiera żadnej wskazówki, która dotyczyłaby w sposób szczególny tego punktu, natomiast poprzedni Kodeks postanawiał: „Żeby zbudować lub otworzyć szkołę, internat lub inny budynek o podobnym charakterze, oddzielonym od danego domu, także niezależnego, jest konieczne i wystarczające pozwolenie na piśmie od Biskupa ordynariusza (Kan. 497-§ 3). Ta norma szczegółowa była konieczna, ponieważ do formalnej erekcji jakiegoś domu było potrzebne zezwolenie Stolicy Świętej i pisemna zgoda Ordynariusza danego miejsca. Ponieważ sprawa, o której mowa [erekcja domów zakonnych], została przedstawiona w sposób całościowy w nowym Kodeksie, można by było postawić pytanie, czy ta dyspozycja starego Kodeksu została zniesiona. Trzeba stwierdzić, że jako taka, ta dyspozycja formalna powinna być uważana za zniesioną. Jednakże, zdaniem poważnych autorów (np. Calabrese, Gambari) mimo, że nie jest do pomyślenia, aby w jakiejś diecezji zakładano nowe ośrodki duszpasterskie bez udziału Biskupa, który jest pierwszym odpowiedzialnym za nie (chyba, że te dzieła są poszerzeniem już istniejących), nic nie stoi na przeszkodzie (nulla osta), aby za zgodą zainteresowanego Biskupa i przestrzegając praw, które powinny być zachowane, instytuty zakonne mogły zakładać i prowadzić w danej diecezji własne dzieła apostolskie, oddzielone od domu kanonicznie erygowanego, a nawet nie związane z nim.
c) Co do dzieł powierzonych przez Biskupa diecezjalnego instytutom zakonnym:
„Dzieła powierzane zakonnikom przez biskupa diecezjalnego podlegają jego władzy i kierownictwu, z zachowaniem prawa przełożonych, zgodnie z kan. 678, §§ 2 i 3.
W takich przypadkach biskup diecezjalny i kompetentny przełożony winni zawrzeć pisemną umowę, w której, obok innych spraw, należy wyraźnie i dokładnie określić to, co się odnosi do przedmiotu wykonywanego dzieła, przydzielania do niego zakonników i spraw materialnych” (Kan. 681).
IV. Obraz wynikający z tych dyspozycji sam w sobie jest wystarczająco jasny i można by go tak podsumować:
Þ W instytutach zakonnych oddanych apostolstwu – tak, jak to zostało określone w zatwierdzeniu instytutu – należy ono (apostolstwo) do jego natury i tak samo jak sam instytut, zgodnie ze swą specyfiką, jest darem Boga danym Kościołowi dla jego budowania,
Þ W ten sposób apostolat „własny” instytutów może wzbogacić misję ewangelizacyjną i uświęcającą Kościoła, także poprzez kanały i działalność nie przewidzianą przez struktury „zwyczajne” danego Kościoła lokalnego. Dlatego też zaleca się Przełożonym i członkom instytutów ażeby pozostali wierni swej misji i własnym dziełom.
Þ Po uprzednim rozpatrzeniu i zatwierdzeniu przez kompetentne władze charyzmatu apostolskiego każdego instytutu, jego aktualizowanie na terenie danego Kościoła lokalnego jest uzależnione od zgody władzy, która kieruje tym Kościołem, zwykle od Biskupa diecezjalnego, do którego z urzędu należy koordynacja całego duszpasterstwa w diecezji.
Þ Biskup diecezjalny jest całkowicie wolny w udzielaniu lub odmowie swojej aprobaty zarówno gdy chodzi o kanoniczne erygowanie domu zakonnego, w którym lub w oparciu o który będzie się rozwijało duszpasterstwo własne zakonników, jak też, aby powstały dzieła apostolskie nie związane z domem zakonnym kanonicznie erygowanym.
Þ W daniu takiego pozwolenia Biskup diecezjalny może postawić pewne warunki dotyczące prowadzenia apostolstwa zakonników, ale z natury rzeczy te warunki nie powinny być takie, aby w praktyce zneutralizować dane pozwolenie lub stłumić charakter własny duszpasterstwa zakonników, o których chodzi. Gdyby tak się wydarzyło, to także i zakonnicy mogą w sposób wolny przyjąć lub nie przyjąć pozwolenia dane im przez Biskupa diecezjalnego.
Þ Zgoda dana przez Biskupa diecezjalnego na kanoniczne erygowanie domu instytutu zakonnego oddanego apostolstwu w jego diecezji, daje temu instytutowi prawo do prowadzenia dzieł własnych, w ramach warunków określonych przez Biskupa i przyjętych przez zakonników.
Þ Fakt, że dla eregowania domu zakonnego na terytorium jakiejś diecezji powinno się brać pod uwagę „potrzebę Kościoła i instytutu” prowadzi do refleksji, że zarówno propozycja i/albo prośba instytutu zakonnego, aby zamieszkać w danej diecezji dla realizowania własnego apostolatu, jak również pozwolenie (lub brak takiego pozowlenia) Biskupa diecezjalnego powinno realizować się w odniesieniu – tzn. w intencjach i w przekonaniu – do tej podwójnej korzyści i zysku. Jasne, że w rozumieniu idealnym „zysk” lub „korzyść” nie powinny być rozumiane jako „utylitaryzm”, ani z jednej ani z drugiej strony, biorąc pod uwagę po prostu fakt, że należy zapełnić puste miejsca pracy apostolskiej lub jakiś vacat pastoralny, lub też, aby zaangażować apostołów i pasterzy nie mających pracy. Powinno to być raczej pozytywne spojrzenie a nie tylko tolerancyjne przyjęcie z obydwu stron, specyficznego daru apostolskiego, który dany instytut może zaofiarować dla budowania Kościoła i dla umocnienia tożsamości charyzmatycznej tegoż, dla jego realizacji w danym Kościele lokalnym.
Þ Widać w ten sposób, że ta pierwsza wspólna decyzja, mimo różnorakich odcieni ze strony każdego zainteresowanego, ażeby otworzyć dzieła apostolskie danego instytutu w Kościele lokalnym jest szczególnym wyrazem wspólnoty eklezjalnej, która powinna inspirować i podtrzymywać cały apostolat zakonników; komunia, która z jednej strony oznacza poddanie się zakonników Biskupowi w wykonywaniu zewnętrznym apostolatu, z drugiej czujność, aby zagwarantować i obronić charakter własny instytutów, do których należą i ich charakter własny apostolstwa, zatwierdzonego przez Kościół.
Þ Ta komunia ma swoją przestrzeń kiełkowania, wzrostu i owocowania w dialogu pastoralnym, szczerym i inspirowanym jedynie dobrem Kościoła – „collatis consiliis” – dialogu między Biskupami diecezjalnymi a Przełożonymi Wyższymi/Generalnymi. W tym dialogu powstają wspólne projekty, wzmacnia się wzajemna współpraca i rozwiązywane są trudności i problemy, które mogą się pojawić.
Þ Z tego co zostało powiedziane wynika w sposób jasny i uzasadniony, że „wymagana jest zgoda biskupa diecezjalnego na przeznaczenie domu zakonnego na dzieła apostolskie inne od tych, dla których był ustanowiony” (Kan 612), jak również dla realizowania dzieł apostolskich nie związanych z domem erygowanym i innych niż te, na które była wyrażona zgoda, bądź też aby realizować te dzieła (związane z domem lub nie) w innych warunkach niż ustanowione przez Biskupa diecezjalnego i przyjęte przez instytut.
Þ Słusznym jest więc, że aby zamknąć dany dom zakonny prawnie erygowany – tym bardziej, jeśli w nim (albo dzięki niemu) istnieje jakieś dzieło apostolskie, które będzie zaniechane przez instytut – jest konieczna konsultacja z Biskupem diecezjalnym.
Þ W sprawie dzieł Kościoła lokalnego powierzonych zakonnikom przez Biskupa diecezjalnego, pod którego władzą i kierownictwem pozostają, bez naruszania praw Przełożonych zakonnych, umowa lub porozumienie podpisane między Biskupem diecezjalnym i kompetentnym Przełożonym określi to, co się odnosi do ich powstania (jeżeli trzeba taką działalność dopiero rozpocząć) i do ich zamknięcia (lub opuszczenia dzieła przez zakonników).
Ten zbiór dyspozycji kanonicznych, porządkujących sprawę fundacji i zamykania dzieł apostolskich instytutów zakonnych, może przyczynić się do harmonijnej i owocnej współpracy Biskupów i Przełożonych Wyższych/Generalnych w łonie tego samego Kościoła, pogłębiając w nim komunię. Z drugiej strony na pewno nie rozwiążą wszystkich problemów i trudności, jakie mogą zaistnieć. Wspólne poszukiwanie dobra Kościoła, miłość i szczere, bezinteresowne pragnienie, by służyć Kościołowi, żywy duch komunii i twórczego dialogu stanowią nadal w tych sprawach największą pomoc.
Archiwum KWPZM