Abp Bronisław Dąbrowski FDP
PROBLEMATYKA STOSUNKÓW KOŚCIÓŁ – PAŃSTWO W USTAWIE Z 17 MAJA 1989 R. O STOSUNKU PAŃSTWA DO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W PRL /DZ. U. NR 29, POZ. 154/ ORAZ O NOWYCH WARUNKACH POLITYCZNYCH NASZEGO KRAJU
Relacja na zebraniu KWPZM, 11 października 1989 r.
Wprowadzenie
Temat „Normalizacja stosunków Kościół – Państwo” pojawiał się na przestrzeni kilkudziesięciu lat – w różnych sytuacjach politycznych naszego Kraju i różnie był rozumiany przez władze państwowe oraz przez władze kościelne. Przez długi okres czasu władze świeckie dążyły do „normalizacji” oznaczającej w rzeczywistości podporządkowanie sobie Kościoła, do uzależnienia osób duchownych i zakonnych, do ograniczenia działalności Kośćioła.
Ustawą z dn. 19.IV.1950 r. został utworzony Urząd do Spraw Wyznań, podległy Prezesowi Rady Ministrów, któremu to urzędowi powierzono „sprawy stosunku Państwa do wyznań”, w tym także i przede wszystkim – do Kościoła Katolickiego.
Tymczasowy /do dziś/ Statut Urzędu z dnia 27.V.1950 r. w § 4 określał m.in. zakres działania Wydziału Wyznania Rzymskokatolickiego, który był ustanowiony dla wykonywania „nadzoru nad realizacją wolności wyznaniowej”. Nadzór tej wolności funkcjonował przez lata jako biurokratyczne ograniczanie Kościoła i działalności jego jednostek organizacyjnych, w tym zakonów i zgromadzeń.
O normalizacji stosunków Kościół – Państwo Episkopat pod przewodnictwem Księdza Prymasa Kard. Stefana Wyszyńskiego wydał wiele memoriałów do rządu na przestrzeni ponad 40-tu lat. Od 1974 r. rozpoczęły się oficjalne kontakty Stolicy Apostolskiej z rządem PRL. Od listopada 1981 r. systematycznie zbierała się Komisja Wspólna, która z większym lub mniejszym powodzeniem rozwiązywała nabrzmiałe problemy Kościoła w Polsce i tworzyła dokumentację tej pracy.
Dwa lata trwała praca ekspertów Rządu i Kościoła nad projektem ustawy o stosunku Państwa do Kościoła; przygotowany – w trudzie – projekt musiał być odłożony. Nie był jeszcze stosowny ku temu czas. Po upływie pewnego okresu, prace nad projektem zostały wznowione, ostatecznie projekt ustawy przyjęła w marcu 1989 r. Plenarna Konferencja Episkopatu, potem – w kwietniu – Komisja Wspólna i 17.V.1989 r. Sejm /jeszcze poprzedniej kadencji/ uchwalił ustawę – uznając jednocześnie publicznie rolę i wkład Kościoła Katolickiego w życiu społecznym, publicznym i narodowym Ojczyzny.
Ta encyklopedycznie ujęta historia stosunków Państwo – Kościół okresu powojennego zawiera wiele lat trudu, starań, cierpienia – także ze strony zakonów męskich, wiele wysiłków ze strony Episkopatu. Trudno byłoby pominąć także dobrą wolę osób reprezentujących stronę państwową, choćby w ostatnim etapie normalizacji stosunków pomiędzy Państwem i Kościołem.
Samo jednak zwycięstwo, cała oprawa faktów i wydarzeń już po wejściu w życie ustawy o Kościele, jest wyraźnym darem Opatrzności Bożej, opieki Matki Najświętszej. W niepełne cztery miesiące po uchwaleniu ustawy wypada nam korzystać z niej w innych już warunkach politycznych.
Wchodzimy ponownie w okres jawności życia i działania Kościoła i jego osób prawnych, w tym zakonów – w naszym społeczeństwie.
Ta jawność jest nam dana, ale jednocześnie zadana. Będziemy się jej uczyć. Pragnę zwrócić uwagę na etyczny tylko aspekt zadanej nam jawności życia i działania.
45 lat administracyjnego ograniczania i podstępnego działania władz, do absurdu posunięta kontrola ze strony administracji finansowej i wyznaniowej, zmusiła nas do konspiracyjnego działania, do ukrywania faktów choćby typu materialnego, bo byliśmy w konsekwencji niszczeni administracyjnie /np. przejmowanie klasztorów za niewypłacalność podatkową itp./.
Wchodzimy w okres, który niesie nadzieję zmian, w okres, w którym będziemy oficjalnie potrzebni społeczeństwu, państwu, a zatem nie będziemy za naszą działalność szykanowani np. podatkami . Symptomy takich zmian mamy już w ustawie o Kościele. W dziale III daje nam ustawa całkowite zwolnienie od podatku dochodowego i obrotowego, od nieruchomości i świadczeń na fundusz – od działalności i pomieszczeń przeznaczonych na pełnienie duszpasterstwa i zadań konstytucyjnych zgromadzenia. Tego typu przepisów – w formie ustawy – przed 17.V.89 r. nie było.
W dziedzinie naszej działalności duszpasterskiej i konstytucyjnej każdego zgromadzenia i zakonu nie mamy już obowiązku prowadzenia dokumentacji finansowej /książki rachunkowej – od dnia 23.V.89 r./.
Klasztory kontemplacyjne męskie i żeńskie korzystają ze zwolnień podatkowych w podatku od nieruchomości – nawet od części mieszkalnej – z tytułu ich powołania. Z zakonów męskich zwolnienie to dotyczy ojców kamedułów.
Wszystkie inne zakony i zgromadzenia zakonne zobowiązane są do płacenia podatku od nieruchomości od mieszkalnych części domu i od lokali przeznaczonych dla prowadzenia działalności gospodarczej /np. drukarnia/.
Mamy nadzieję, że rządowi p. premiera Mazowieckiego uda się przedstawić program reformy gospodarki narodowej i nie tylko. Zwłaszcza reforma gospodarki nie obejdzie się bez ofiar i wyrzeczeń; z całym społeczeństwem będziemy w nich partycypować.
W sytuacji tak trudnej dla tych, którzy podjęli odpowiedzialność za losy kraju powinniśmy stanąć obok nich i pomóc im jako kapłani i zakonnicy – budować jedność, zaufanie, cierpliwość. Łatwo jest wypowiadać z ambon krytykę /w przeszłości/. Obecna sytuacja Ojczyzny wymaga od Kościoła dużo więcej…
Wybrane regulacje ustawy o Kościele dotyczące zakonów
Zagadnienie osobowości prawnej zakonów i zgromadzeń, które istniały w Polsce oficjalnie przed dniem 17.V.89 r.
Państwo uznaje osobowość prawną zakonów – prowincji i domów /art. 8 i 13/. Jakie są tego praktyczne skutki?
Możemy swobodnie zakładać prowincje i domy zakonne – według zasad kanonicznych i własnych konstytucji. Założony w ten sposób dom czy prowincja nabywa osobowość prawną w rozumieniu prawa państwowego przez jednostronne /przez nas dokonane/ powiadomienie Urzędu do Spraw Wyznań /jeżeli chodzi o prowincję/ lub Wydziału do Spraw Wyznań /jeżeli chodzi o dom zakonny/.
Ma to znaczenie praktyczne zwłaszcza wtedy, gdy z erekcją prowincji lub domu łączy się nabycie nieruchomości.
W sprawach praktycznych – odsyła się do Biura Prawnego Sekretariatu Episkopatu.
Zwraca się także uwagę na art. 72 ust. 2 w/w ustawy.
Nabywanie osobowości prawnej przez zakony i instytuty, które dotąd nie działały w Polsce.
Kilkanaście zgromadzeń czekało na odpowiedni moment, by do Polski wrócić lub wejść po raz pierwszy. Po wejściu w życie ustawy o Kościele jest ku temu moment odpowiedni.
Zgromadzenia te muszą przede wszystkim spełniać warunki kanoniczne /muszą posiadać zgodę biskupa diecezji, na terenie której erygują dom zakonny/ i wtedy pozytywna opinia Sekretariatu Episkopatu w konsultacji z kierownikiem Urzędu do Spraw Wyznań umożliwia nabycie przez starające się zgromadzenie osobowości prawnej w Polsce. Na tych zasadach osobowość prawną uzyskały już w Polsce następujące – nowe – zgromadzenia:
– męskie: Misjonarze Krwi Chrystusa, Ojcowie Kombonianie, Ojcowie Barnabici, Synowie Niepokalanie Poczętej;
– żeńskie: Małe Siostry Jezusa, Siostry Brygitki, Córki Św. Pawła;
– oraz stowarzyszenie „Dzieło w Służbie Bożego Miłosierdzia”.
Działalność zgromadzeń w zakresie opieki, wychowania i nauczania – możliwa wg ustawy o Kościele
a/ Katechizacja i wszelkie formy działalności wychowawczej przy parafiach i domach zakonnych – mogą być nieskrępowanie prowadzone w sposób jawny – pod zwierzchnictwem biskupa diecezji /art. 18 ustawy/.
Mamy też ustawowe prawo do bezkolizyjności zajęć katechetycznych z planami zajęć szkolnych /art. 19/.
b/ Kościół i jego osoby prawne mogą zakładać i prowadzić własne placówki oświatowo-wychowawcze i opiekuńczo-wychowawcze.
Ustawa z góry zastrzega ich katolicki charakter i podporządkowanie władzy kościelnej /art. 20/.
Zachęcamy zakony męskie, których celem jest wychowanie – do zakładania np. burs, zwłaszcza w dużych miastach; w pojedynczych przypadkach może także szkół dla chłopców.
Bursy przez nas prowadzone mogą być dotowane przez Państwo, mamy w tym względzie zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 25.VIII.89 r.
Zwraca się uwagę, że bursy upaństwowione możemy odzyskać.
Zgromadzenia braci i księży, których celem jest służba chorym i starcom – zachęcamy do oficjalnego podejmowania dzieł w tym zakresie.
c/ Mamy prawo oficjalnie gromadzić dzieci i młodzież oraz dorosłych w organizacjach katolickich. Możemy reaktywować zlikwidowane po wojnie i tworzyć nowe ich formy. Kanonicznym zwierzchnikiem będzie tu zawsze biskup diecezji – niezależnie od tego, czy działalność ta jest prowadzona przy parafii czy przy domu zakonnym.
Form pracy właściwych w tym zakresie danemu zgromadzeniu – z zasady nie rejestrujemy – ponieważ nie łączy się to zwykle z nabywaniem nieruchomości – ale swobodnie je prowadzimy tam, gdzie jest dom czy parafia zakonna – np. forma pracy z młodzieżą właściwa rodzinie pallotyńskiej „Wieczernik”.
Duszpasterstwo specjalne /rozdz. 4 działu II ustawy/.
W świetle art. 30, ust. 1 ustawy nie ma zamkniętych przed Kościołem instytucji państwowych wychowawczych i opiekuńczych oraz leczniczych, w których przebywają dzieci i młodzież.
Do ustawy o Kościele będą w tym względzie wydane jeszcze zarządzenia wykonawcze.
Księża proboszczowie /także zakonnicy/ – z racji mandatu nałożonego przez biskupa – są odpowiedzialni za dzieci i młodzież z domów dziecka itp. instytucji. Chodzi także o schroniska dla nieletnich, pogotowia opiekuńcze domy poprawcze.
Mimo trudności finansowych, przy katechizacji tych dzieci i młodzieży trzeba mieć fundusz na zaopatrzenie ich w Pismo święte, dewocjonalia, katechizmy.
Duszpasterstwo wojskowe, przygotowanie poborowych
Na mocy ustawy o Kościele /art. 25, ust. 1 i 2/ żołnierze zawodowi i ich rodziny oraz odbywający służbę zasadniczą – mają prawo do wolności wyznawania swej wiary przez wypełnianie praktyk religijnych, posyłanie dzieci na katechezę itd.
Mogą oni – poza terenem jednostek wojskowych i poza kościołami garnizonowymi – uczestniczyć we Mszy świętej oraz w innych zwyczajowych praktykach religijnych.
Bez obaw o zarzut „ingerencji w wewnętrzne sprawy wojska” – mogą i powinni nasi kapłani uświadamiać obecnym i przyszłym poborowym ich prawa do wolności wyznawania wiary.
Kościoły znajdujące się w pobliżu koszar wojskowych niech zainteresują się ich mieszkańcami, niech poinformują ich o porządku nabożeństw, a nawet zaproponują dodatkową Mszę świętą w niedziele i święta.
Dziś bardziej niż restrykcji za wypełnianie praktyk religijnych przez wojskowych trzeba się obawiać swoistego zwyczaju świeckości, nie wychylania się. Dlatego ważne jest duszpasterskie przygotowanie poborowych.
Załatwianie – w świetle ustawy o Kościele – bieżących spraw majątkowych zgromadzenia, zakonu
Oto zestawienie udogodnień w tym zakresie, jakie wprowadza ustawa o Kościele:
Mamy prawo nabywania, posiadania, zarządzania i zbywania nieruchomości – bez krępujących zezwoleń ze stron władz wyznaniowych i innych /art, 53, ust. 1/.
Wszelka – niegospodarcza – działalność Kościoła i zakonów jest ustawowo zwolniona od opodatkowania i nie ma obowiązku prowadzenia w tym zakresie dokumentacji dla władz finansowych; domy i lokale dla celów duszpasterskich i każdej działalności wychowawczej, formacyjnej, opiekuńczej przy parafii i domu zakonnym nie podlegają opodatkowaniu od nieruchomości /art. 55/.
Przy sporządzaniu aktu notarialnego nabycia nieruchomości, która nie będzie służyła działalności gospodarczej, ponosimy tylko opłatę kancelaryjną /obecnie w granicach 500 zł/; zwolnieni jesteśmy z opłaty skarbowej, notarialnej i sądowej /art. 55, ust. 6 i 9/.
Przysługują nam także zwolnienia od opłat celnych za dary przeznaczone dla prowadzonej przez nas działalności wychowawczej, oświatowej, charytatywnej, opiekuńczej.
Regulacja krzywd w zakresie strat majątkowych
Art. 60 ustawy o Kościele przywraca własność – mocą samego prawa – tych nieruchomości lub ich części, które utraciliśmy, ale w dniu wejścia w życie ustawy, czyli w dniu 23.V.1989 r. były w naszym władaniu.
Sprawy, których dotyczy ten artykuł są wyraźnie w ustawie wyliczone. Fakt – że nieruchomość pozostawała w naszym władaniu – stwierdza – na nasz wniosek wydział do spraw wyznań urzędu wojewódzkiego, na terenie którego położona jest nieruchomość.
Załatwienie tych spraw jest proste i bezpłatne.
2. Art. 61 ustawy daje nam prawo do tzw. „postępowania regulacyjnego”, tj. możliwość przywrócenia własności nieruchomości upaństwowionych, które w d ni u 23.V.1989 r. nie pozostawały w naszym władaniu.
Te przypadki wylicza art. 61, ust, 1 w kilku punktach.
Postępowanie regulacyjne będzie prowadzone przez tzw. „Komisję Majątkową”. Jej powołanie zostało nieco opóźnione ze względu na reorganizację Urzędu d/s Wyznań.
Wnioski w sprawach można już składać do Urzędu d/s Wyznań w Warszawie i drugi egzemplarz do Sekretariatu Episkopatu.
Niezależnie od rozpoczęcia pracy Komisji Majątkowej, można już aktualnie występować o odzyskanie upaństwowionych domów lub ich części z dziełem w nich prowadzonym – np. bursa dla chłopców. Można w takim wypadku planować przejęcie bursy od 1.IX.1990 r, Wystąpić należy do końca tego roku kalendarzowego – przy pomocy Sekretariatu Episkopatu.
3. Art. 66 ustawy o Kościele stanowi, że administracyjny przydział naszych domów i lokali na rzecz instytucji państwowych itp. – traci moc z dniem 23.V.1991 r.
Konsultacje z użytkownikami w sprawie dalszego losu tych domów należy już podejmować – w kontekście planów zgromadzenia odnośnie wykorzystania tych domów.
Należy to czynić nie z pozycji siły i prawa, ale z kulturą i wyczuciem sytuacji. Nie należy też zaniedbywać załatwienia tych spraw.
Uwagi na marginesie ustawy o ubezpieczeniu duchownych w zastosowaniu do sióstr zakonnych pracujących w instytucjach zakonów męskich.
1. Mamy dwie możliwości ubezpieczania sióstr pracujących przy instytucjach zakonów męskich:
– na podstawie umowy o pracę,
– z ustawy o ubezpieczeniu duchownych.
2. Dlaczego pracodawcy zakonni oczekują przejścia sióstr na ubezpieczenie z ustawy z dnia 17.V.1989r.
– przy ubezpieczeniu z tytułu pracy składka na ZUS wynosi 38% wynagrodzenia. Przy najniższym wynagrodzeniu obecnie 22.500, składka wyniesie 8.550 zł miesięcznie,
– stawka dla sióstr zakonnych przewidziana w nowej ustawie do końca marca 1990 r. mieści się w granicach 1.300 zł.
3. Ważna uwaga: pracodawca zakonny powinien przeprowadzić z przełożoną wyższą sióstr rozmowę na temat pracy i warunków ubezpieczenia sióstr.
Archiwum KWPZM