O. Sławomir Łubian SDB, inspektor Salezjanów, Warszawa
REALIZACJA POWOŁANIA A DOJRZEWANIE LUDZKIE
Wystąpienie podczas konferencji Wyższych Przełożonych Zakonów Męskich – Konstancin Jeziorna, 12 maja 2004 r.
Jezus Chrystus powołuje w Kościele wiele osób do naśladowania go z bliska. Jedną z form takiego powołania jest życie zakonne. Składa się ono z dwóch istotnych elementów, z misji apostolskiej charakterystycznej dla danego instytutu oraz z życia wspólnotowego. Oznacza to, że misji instytutu jest realizowana przez jego członków we wspólnocie. Życie wspólne jest więc istotnym elementem powołania zakonnego, a nawet znakiem i rzeczywistością teologiczną w samą w sobie. Te dwa istotne elementy życia zakonnego wyznaczają cele formacji podstawowej i permanentnej i są kryterium weryfikacji zgodności życia osobistego z programem życia zawartym w konstytucjach instytutu. Są celami, których realizacja ma nastąpić na przestrzeni życia osoby powołanej od momentu wstąpienia aż do momentu śmierci. Ze względu na fakt, że ludzka egzystencja stale się zmienia i człowiek przechodzi przez kolejne etapy swojego rozwoju, które charakteryzują się typowymi dla siebie kryzysami, realizacja powołania zakonnego związana jest w sposób nieunikniony z procesami dojrzewania ludzkiego. Są to dwa procesy, które wzajemnie na siebie wpływają. Dojrzałość ludzka w danym okresie życia jest punktem wyjścia do zaangażowania się w realizację misji instytutu oraz w życie wspólnoty lokalnej. Natomiast przeżywane wartości, osiągnięcia w pracy apostolskiej, jakość relacji międzyosobowych wpływają na przezwyciężenie kryzysów typowych dla danego wieku i do osiągnięcia dojrzałości, która nie jest jakością daną raz na zawsze lecz zadaną, która ma się rozwijać na przestrzeni całego życia.
Dojrzałością ludzką zajmują się nauki społeczne, takie jak pedagogika i psychologia. Osiągnięcia tych nauk są aktualnie wykorzystywane do oceny dojrzałości kandydatów zgłaszających się do instytutu, czy są po ludzku zdolni do realizacji powołania zakonnego. Ich dojrzałość jest oceniana w momencie wstąpienia. Przewidziana jest także możliwość interwencji psychologów w celu udzielenia pomocy kandydatowi borykającemu się z problemami dojrzewania ludzkiego. Dojrzewanie ludzkie natomiast nie kończy się w momencie zakończenie formacji podstawowej. Psychologia rozwojowa obecnie zajmuje się życiem człowieka na całej jego przestrzeni. Być może potrzebne jest przeprowadzenie psychologicznej refleksji nad dojrzewaniem ludzkim osób zakonnych w poszczególnych etapach rozwojowych człowieka.
Ocenia dojrzałości kandydatów dokonuje się za pomocą teorii i metod zaczerpniętych z psychologii ogólnej (nie istnieje odrębna teoria psychologiczna dotycząca osób zakonnych). Niniejsze refleksje dotyczące formacji początkowej (czyli analiza w jaki sposób dojrzewanie ludzkie przeplata się ze wzrostem powołania) zostaną dokonane w oparciu o teorie rozwoju psychospołecznego Erika H. Eriksona. Wspomniany autor wywodzi się z nurtu psychoanalitycznego i sam za takiego się uważa. Tworzy jednak własną teorie rozwoju psychospołecznego na przestrzeni całego życia, tzn. od urodzenia aż do śmierci. Jest to teoria stadialna, Erikson wyodrębnia osiem stadiów rozwoju. Każde stadium charakteryzuje się specyficznym kryzysem, który może być rozwiązany pozytywnie lub negatywnie. Rozwiązanie kryzysu na danym stadium rzutuje na dalszy rozwój osoby. Rozwój osoby jest wynikiem interakcji trzech grup czynników: biologicznych, społecznych i „ja” osoby, które także angażuje się we własny rozwój. Negatywnie rozwiązany konflikt rzutuje na dalszy rozwój, ale jego wpływ nie jest absolutny. Oznacza to, że każdy kryzys może być na nowo podjęty i nawet w dalszym okresie życia pozytywnie rozwiązany.
Formacja początkowa związana jest z dwoma okresami rozwojowymi opisanymi przez E. H. Eriksona, z dorastaniem i wczesną dorosłością. Podjęcie decyzji o rozpoczęciu życia zakonnego jest końcowym aktem dorastania, natomiast formacja początkowa dokonuje się w okresie wczesnej dorosłości. Według Erksona są to dwa okresy ściśle ze sobą związane i rozwiązanie kryzysów dorastania ma bezpośredni wpływ na przeżywanie wczesnej dorosłości i rozwiązywanie kryzysu typowego dla tego okresu. To, co się dzieje w sferze ludzkiej, w psychice, ma wpływ na formację do życia zakonnego.
Okres dorastania 10-20 rok życia. Przeżywany konflikt to tożsamość lub pomieszanie ról. Uzyskanie tożsamości to efekt pozytywnego rozwiązania konfliktu, pomieszanie ról to efekt negatywnego rozwiązania konfliktu.
Osoba dorastająca, po raz kolejny w życiu doświadcza intensywnego wzrostu ciała a także dojrzewania płciowego. Staje się coraz bardziej podobna do człowieka dorosłego. W psychice pojawiają nowe potrzeby, nowe uczucia i emocje i nowe możliwości intelektualne (tzw. myślenie formalne), które pozwalają na całościowe ujmowanie rzeczywistości, w tym także siebie. Doświadczając szybkich zmian w swoim ciele i psychice zadaje sobie pytanie poparte nowymi możliwościami intelektualnymi „kim jestem?” Osoba dorastająca poznaje coraz szerzej społeczeństwo i świat i stawia sobie pytanie „jakie jest moje miejsce w świecie i jaką mam podjąć w nim rolę?” Dorastający zadając sobie te pytania wchodzi w kryzys rozwojowy i bardzo intensywnie poszukuje rozwiązania. To poszukiwanie tożsamości przybiera wielorakie formy. Utożsamienie się z bohaterem lub idolem, wytworzenie lub przyłączenie się do jakiejś subkultury, itp. Tożsamość może być przyjmowana na poczekaniu, by wiedzieć kim jestem i bronić się przed tożsamością rodziców lub generalnie starszych. Zwykle bunt i odrzucenie starszego pokolenia polega na dostrzeganiu niespójności w prezentowanych przez nich postawach. Tożsamość ta przyjęta przez nich w danym momencie jest broniona nie tylko przed starszymi, ale też przed rówieśnikami, u których nie tolerują choćby minimalnej różnicy w ubiorze, zachowaniu się itp.
James Marcia, teoretyk, który rozwinął teorię E:H. Eriksona, stwierdził, że poszukiwanie tożsamości może przyjąć cztery formy.
– Moratorium tożsamości, czyli odroczenie rozwiązania konfliktu rozwojowego. Jest to naturalny stan rozwojowy, w który wchodzi osoba wraz z okresem dorastania. Nie jest on jednak stanem właściwym, gdy osoba trwa w nim, podczas gdy jej czas dorastania się kończy. Moratorium tożsamości może przejawiać się w eksplorowaniu różnych tożsamości i ról, nawet takich, które są sprzeczne i wykluczają się.
– Ustalenie tożsamości, oznacza to. Że osoba oceniła swe wartości i wybory życiowe i zaangażowała się w uzyskanie jakiegoś celu lub zawodu. Osoby uzyskujące tożsamość są zdolne do zaangażowania się w zawód lub realizację religijnych lub politycznych wartości. Ich wybór jest relatywnie niezależny od poglądów i wyborów ich rodziców lub innych osób znaczących.
– Rozproszenie tożsamości ma miejsce gdy osoby dorastające doświadczyły lub nie doświadczyły kryzysu rozwojowego, ale z pewnością okazały małe zainteresowanie i brak wytrwałości w poszukiwaniu swojej tożsamości i roli w życiu. Ich wybór drogi życiowej, religijnych i politycznych przekonań został dokonany przez innych (np. rodziców), a one tego nawet nie próbowały kwestionować.
– Przedwczesne ustalenie tożsamości ma miejsce wtedy, gdy osoba realizuje swoje dziecięce przekonania, czyli to o czym marzyła w dzieciństwie i nie doświadczyła wątpliwości, które wymagały by wysiłku poszukiwania alternatyw.
Skutkiem pozytywnym rozwiązania konfliktu tożsamości jest poosiadanie projektu na życie, który osoba z zaangażowaniem realizuje. Brak tożsamości może powodować podejmowanie ról i projektów życiowych, które wzajemnie się wykluczają.
Przeżycie wezwania powołaniowego i związana z nim decyzja życiowa dokonuje się u kandydata w okresie poszukiwania własnej tożsamości. Treści powołaniowe trafiają tu na podatny grunt i mogą stanowić projekt tożsamości i przyszłego zaangażowania życiowego. Powołanie zakonne jest jedną z propozycji tożsamości, którą młodzież bierze poważnie po uwagę. U zgłaszających się kandydatów trzeba koniecznie rozeznać przebieg procesu kształtowania się tożsamości i czy został on już zakończony? Jeśli tak, to rokuje to na dobre zaangażowanie się w formację podstawową i dobre przygotowanie się do realizacji projektu życia po zakończeniu formacji podstawowej. Natomiast jeżeli osoba zgłaszająca się do instytutu jest w stanie moratorium, to jej wybór powołaniowy jest kolejnym eksperymentem. Podjęta decyzja ze względów psychologicznych nie ma jeszcze charakteru trwałego. U osób z rozproszoną tożsamością trudno będzie o zaangażowanie się w formację i realizację powołania ze względu na fakt, że nie jest to ich projekt życiowy, który przepracowały by emocjonalnie i intelektualnie. U osób w moratorium i osób z rozproszoną tożsamością łatwo o podejmowanie ról, które wzajemnie się wykluczają, a które można zaobserwować w zachowaniu. Np. osoba występuje jako zakonnik, a z drugiej strony nie ma problemu w umawianiu na randkę jak każdy inny świecki student. Wspomniana sytuacja jest przykładem pomieszania ról. Osoba nie posiadająca silnej i osobistej wizji kim jest , może mieszać role społeczne nie dostrzegając, że jest to problem, a tym bardziej nie dostrzegając jego źródła. U osób z przedwcześnie ustaloną tożsamością, które podjęły decyzję w oparciu o dziecięce rozwiązania i potrzeby, może nastąpić proces uświadomienia sobie nowych informacji na swój temat, które prowadzą do egzystencjalnych pytań o tożsamość.
Wydaje się konieczne aby u osoby rozpoczynającej formację rozeznać w jaki sposób została podjęta decyzja powołaniowa. Kto i jaki miał wpływ. Chodzi tu o osoby i środowiska. Czy osoba powołana widziała siebie w innych rodzajach powołania (eksplorowanie ról – wskaźnik moratorium). Ważne jest też rozeznanie środowiska od strony formacji chrześcijańskiej i zaangażowania w życie duchowe. Czy tożsamość chrześcijańska jest czymś głęboko zakorzenionym, czy powierzchownym. Oprócz danych pochodzących z wywiadu potrzebna jest obserwacja zachowania co do przyjętej roli, bo właśnie zachowanie może potwierdzić, to co zostało rozeznane.
Jeżeli zostaną stwierdzone jakiekolwiek trudności rozwojowe, to osobę kandydata trzeba koniecznie konfrontować w kierownictwie duchowym z koniecznością samodzielnej decyzji dotyczącej tożsamości i podejmowanej roli życiowej.
Decyzja powołaniowa to życiowe zadanie dorastania, jego realizacja natomiast przypada na okres wczesnej dorosłości. Jest to okres życia pomiędzy 21a 40 rokiem życia. Kryzys rozwojowy w tym okresie polega na osiągnięciu zdolności do intymności lub na izolacji i samotności. Pozytywnie rozwiązany konflikt tego okresu uzdalnia osobę do doświadczania miłości. Młodzi dorośli wchodzą w ten okres z różnie ukształtowaną tożsamością. Osoby pragną dzielić się tą tożsamością i odczytać ją w nowym międzyosobowym kontekście, zarówno co do sfery moralnej, emocjonalnej czy seksualnej. Dlatego w tym okresie nawiązywane są przyjaźnie i kojarzone małżeństwa. Dorosły musi się nauczyć nawiązywać relacje intymne, oparte na wzajemności i trwałe, bez poczucia zagrożenia dla swojej indywidualnej tożsamości.
Osoby, które z poprzedniego okresu rozwojowego wyszły z poczuciem silnej tożsamości są pewne siebie i łatwiej nawiązują relacje intymne (chodzi tu o intymność psychiczną, której dalszym rozwinięciem w przypadku małżeństwa może stać się intymność fizyczna) i odnajdą w niej psychiczne spełnienie, zaufania i wzajemność. Osoby o silnej tożsamości są zdolne do doświadczania głębokich i ciepłych relacji.
Osoby o rozproszonej tożsamości w obliczu intymnego związku czują się niepewnie, odczuwają lęk przed relacją, której w istocie pragną. Rozwiązując konflikt związany z dotykającymi ich sprzecznymi pragnieniami mogą koncentrować się na obronie tożsamości lub też poświęcają swoją tożsamość na rzecz partnera, rezygnując ze swojej i stapiając się z tożsamością partnera.
Dla młodego zakonnika wczesna dorosłość to czas formacji, realizacji misji instytutu, budowania wspólnoty i relacji duszpasterskich. Do wyżej wymienionych zadań najlepiej przygotowane są osoby o silnej tożsamości. Są one w stanie budować silne relacje między osobowe we wspólnocie, dzielić się emocjami i wartościami, oraz budować relacje duszpasterskie bez obawy, że ich tożsamość zostanie wchłonięta. Można stwierdzić, że umiejętności interpersonalne wnikające z silnej tożsamości są dobrą podstawą do kontaktu duszpasterskiego w którym młody zakonnik ma odtworzyć rysy Jezusa Dobrego Pasterza szukającego swych owiec.
Osoby o rozproszonej tożsamości, w życiu wspólnotowym mogą uciekać w indywidualizm, a w relacjach duszpasterskich w izolacjonizm bojąc się utraty swojej kruchej tożsamości. Inne reakcje mogą polegać na poświęcaniu swojej tożsamości i uzależnianiu się od osób silniejszych, czy to od przełożonych czy to od kolegów. Może to być przyczyną zachowań biernych i zależnościowych. Poświęcanie swojej tożsamości w relacjach duszpasterskich może uniemożliwiać realizację misji nauczania (np. aby uzyskać akceptację jakiejś grupy nie przekazuje się jasnych zasad moralnych) lub stanowić przyczynę odejścia z instytutu gdy ktoś poświęca swoją tożsamość na rzecz osoby obdarzającej go uczuciami.
Tożsamość jest cechą psychiczną, którą trzeba i można kształtować nie tylko w wieku dorastania ale i później. Według Eriksona, do każdego konfliktu rozwojowego można powrócić i na nowo go przepracować lub dopracować tak, aby czerpać satysfakcję z życiowych wyborów i realizacji swojego powołania. Potrzebna jest tu dobra wola osoby i ewentualnych wskazań kierownika duchowego. Mamy nadzieję, że niniejsze rozważania będą użyteczne dla tych, którzy zajmują się formacją i kierownictwem duchowym.
BIBLIOGRAFIA
- Erikson E.H., Dzieciństwo i społeczeństwo, Poznań 2000.
- Chłopkiewicz M., Osobowość dzieci i młodzieży, Warszawa 1987.
- Seifert K.L., Hoffnung R.J., Hoffnung M., Lifespan Development, Boston-New York 2000.
- Turner J. S., Helms D.S., Rozwój człowieka, Warszawa 1999.
Archiwum KWPZM