O. Jan Śliwa OP
AUTORZY I ŚRODOWISKO FORMACJI ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM KOŚCIOŁA I WSPÓLNOTY
Materiały Komisji Studiów i Wychowania KWPZM 1990 r.
- Wstęp
Celem tego krótkiego opracowania jest syntetyczne scharakteryzowanie autorów, czy też uczestników formacji zakonnej. Na wstępie, wydaje się rzeczą słuszną, przypomnienie znaczenia słowa „formacja”, będzie ono bowiem tutaj często używane.
Według J. Bara: „Formacja zakonna (institutio religiosa) to całokształt wysiłku wychowawczego tak ze strony zakonu, jak i osoby formującej się, aby doprowadzić do harmonijnego rozwoju jej osobowości i wyrobienia duchowego w aspekcie życia zakonnego, zgodnie z celem danego zakonu, jego duchowością i zasadami konstytucji. Zasadniczymi etapami formacji jest: postulat, nowicjat i juniorat. Formacja zakonna winna dać staranne przygotowanie do pełnego życia chrześcijańskiego i zakonnego, do działalności apostolskiej, do pracy zawodowej.
Ta definicja formacji ujmuje tylko dwu z jej autorów; zakon oraz osobę formowaną. W formacji zaś uczestniczy w różnym stopniu więcej osób, instytucji, czy środowisk. Zwracają na to uwagą różne dokumenty kościelne oraz «Potissimum Institutioni». Wskazania dotyczące formacji w Instytutach Zakonnych (dalej „Wskazania”), czyli instrukcja Kongregacji d/s Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego z 2 lutego 1990 r. Na podstawie tejże instrukcji oraz innych dokumentów można stwierdzić, że perspektywę naszego spojrzenia na formację należy rozszerzyć, tak, aby dostrzec licznych jej uczestników.
Takie rozszerzone wyliczenie autorów formacji zakonnej odzwierciedla nauczanie Kościoła zawarte w dokumentach okresu soborowego oraz posoborowego, jak również zasady ujęte w prawie zakonnym.
W ostatnim czasie, dokumenty oraz normy prawne odnoszące się do formacji w instytutach zakonnych, doczekały się jeszcze pełniejszego wyjaśnienia i interpretacji dzięki dokumentowi „Wskazania”.
Ten właśnie dokument, a ściślej mówiąc instrukcja, stanowi w niniejszym opracowaniu tekst podstawowy. Z ram zakreślonych tematem wynika, że przedmiotem naszego zainteresowania będzie część drugiego rozdziału „Wskazań”, w którym omawia się wspólne aspekty wszystkich etapów formacji do życia zakonnego – uwzględniając przy tym jej uczestników oraz jej środowiska.
Z przytoczonego wcześniej określenia formacji wynika, że uczestniczą w niej: sam formowany oraz ci którzy go formują. Nie bez znaczenia jest też cały kontekst procesu formacji, czyli środowisko. Wydaje się przeto, że uczestników formacji można również nazwać autorami formacji.
Celem ostatecznego określenia płaszczyzny naszych zainteresowań stwierdzamy, że skupimy się przede wszystkim na „zewnętrznych autorach formacji” – to jest na tych jej uczestnikach, którzy oddziałują wychowawczo i kształtująco na osobę formowaną z zewnątrz. Instrukcja wymienia ich w następującej kolejności: Duch Boży, Dziewica Maryja, Kościół, Wspólnota, wreszcie osoby, które za formację odpowiadają bezpośrednio, czyli przełożeni kościelni oraz specjalnie do tego celu ustanowieni wychowawcy.
W sposób szczególny będziemy się starać podkreślić rolę Kościoła oraz wspólnoty.
- Autorzy formacji
Życie zakonne nie jest tylko jakimś rodzajem formy organizacji społecznej czysto ludzkiej. Owszem, posiada ono ze swej natury elementy przekraczające wymiar czysto ludzki – społeczny i organizacyjny. Poucza o tym Konstytucja Dogmatyczna o Kościele „Lumen gentium” ukazując wyraźnie, że życie zakonne jest „darem Bożym”.
Wymiar nadprzyrodzony życia zakonnego winien zatem przenikać wszelkie starania o jego odnowę oraz wszelkie wysiłki formacyjne, mające na celu właściwe kształtowanie kandydatów. Tę oczywistą zasadę przypomina również instrukcja będąca przedmiotem naszego zainteresowania. Świadczą o tym słowa:
Formacja, kandydatów, której bezpośrednim celem jest wprowadzenie w życie zakonne i uświadomienie jego specyfiki w Kościele, winna przede wszystkim dążyć do harmonijnego powiązania składających się na nią czynników: duchowego apostolskiego, doktrynalnego i praktycznego, w taki sposób, by pomóc zakonnicom i zakonnikom w urzeczywistnieniu jedności ich życia w Chrystusie przez Ducha Świętego.
Ze stwierdzenia instrukcji wynika zatem, że cel formacji ma wymiar duchowy – nadprzyrodzony – oraz wymiar ludzki. Prowadzi to konsekwentnie do podkreślenia, że sposób oddziaływania w formacji winien posiadać wymiar ludzki oraz wymiar duchowy nadprzyrodzony. Po tej linii, idzie przyjęta przez instrukcję kolejność omawiania uczestników, czy też autorów formacji.
Kolejność omawiania autorów formacji przez instrukcję, w sposób oczywisty uwidacznia hierarchię tychże autorów. Na pierwszym miejscu występuje Duch Boży, kolejno zaś Dziewica Maryja, Kościół, Wspólnota, sama osoba formowana, a wreszcie dani do pomocy w tym procesie wychowawcy.
Zachowując taką właśnie kolejność omówimy obecnie rolę poszczególnych autorów formacji.
- Duch Boży a formacja
Nie ulega najmniejszej nawet wątpliwości, że do życia konsekrowanego w Łonie Kościoła powołuje sam Bóg. On też przez całe życie zakonnika zachowuje inicjatywę. To właśnie działanie Boże dokonuje się nieustannie poprzez działanie Ducha Świętego, który jest zarazem źródłem uświęcenia dokonującego się w życiu konsekrowanym. Jest to rzeczywistość stanowiąca fundament świętości realizującej się w każdym rodzaju życia w Kościele.
Prawda o tajemniczym, choć realnym, działaniu Ducha Świętego w formacji zakonnej znajduje swe zaakcentowanie w omawianym dokumencie. Uzasadnienie oddziaływania Ducha Świętego znajduje potwierdzenie w swoistej analogii, która występuje pomiędzy powołaniem uczniów Chrystusa a powołaniem osoby podejmującej wezwanie Boże do życia konsekrowanego. „Tak jak Jezus nie poprzestał na powołaniu uczniów, lecz ich cierpliwie wychowywał podczas swej działalności publicznej, tak i po zmartwychwstaniu prowadził ich do całej prawdy przez swego Ducha”.
Nasuwa się stąd nieodparcie wniosek, że i w życiu zakonnym Bóg nie tylko powołuje, ale też potem prowadzi, poucza, uświęca poprzez swego Ducha.
Instytuty życia konsekrowanego mają swój początek w działaniu Ducha Świętego, który nieustannie ożywia swój Kościół, czyniąc zeń miejsce i należyte narzędzie zbawienia. To z impulsu działania Ducha Świętego wyprowadza się początek praktyki rad ewangelicznych. To Duch Święty jest źródłem wszelkich darów hierarchicznych oraz charyzmatycznych w Kościele. Kościół dary te przyjmuje, strzeże ich i interpretuje.
Życie konsekrowane jest darem Ducha Świętego dla Kościoła także dlatego, że Duch święty objawia Chrystusa, udziela Kościołowi jego ducha, ożywia go, prowadzi do doskonałości, czyli w konsekwencji pobudza w Kościele miłość do Chrystusa. W życiu konsekrowanym dar Ducha Świętego jest przyjmowany po to, aby prowadzić do naśladowania Chrystusa. W konsekwencji zaś naśladowanie Chrystusa pod natchnieniem Ducha Świętego prowadzi do objawienia w Chrystusie jego Ojca.
Te wątki teologiczne, odzwierciedlone w nauczaniu Vacicanum II, literaturze teologicznej oraz w tekstach prawnych Kościoła odnoszących się do życia konsekrowanego zostają podjęte przez instrukcję dotyczącą formacji. Wynika z tego jasno, że obecność Ducha Świętego w procesie formacji stanowi element fundamentalny. Tak jak bez działania Ducha Świętego nie może się pojawić prawdziwe życie konsekrowane, tak też bez Jego obecności nie może być mowy o prawdziwej i pełnej formacji.
Duch Święty jest więc nie tylko inspiratorem w początku, przy podejmowaniu przez osobę daru powołania zakonnego, ale jest On twórczym autorem dzieła dokonywującego się w osobie formującej się w życiu zakonnym.
Przekonanie o obecności Ducha Świętego w procesie formacji nie rozwiązuje jednak wszelkich problemów, niejako automatycznie. Konieczna jest z Duchem Świętym współpraca, która się winna ujawnić w pokorze oraz w gotowości poddania się pod osąd Kościoła. Innymi słowy, formacja winna łączyć w sobie uległość wobec tajemniczego działania Ducha Świętego, własny wysiłek formowanego, aby te impulsy Ducha realizować, współpracując przy tym z odpowiednimi przełożonymi i wychowawcami.
Dziewica Maryja
- Omawiając miejsce Maryi w formacji do życia zakonnego „Wskazania dotyczące formacji w instytutach zakonnych” podkreślają przede wszystkim jej rolę, będącą modelem zrealizowania powołania.
Ujęcie teologiczne tego tematu znajduje potwierdzenie w nauczaniu soboru Watykańskiego II o roli Maryi w historii zbawienia i w życiu Kościoła. Zgodnie z perspektywą nauczania soborowego, rola Maryi to Boże macierzyństwo oraz macierzyństwo w stosunku do Kościoła, do całego Ludu Bożego.
Wnioskiem z tej doktryny soborowej i nauczania posoborowego jest stwierdzenie: „Dlatego na drodze formacji, od jej początku aż po kres, zakonnicom i zakonnikom towarzyszy obecność Dziewicy Maryi”. Obecność Maryi w formacji, jako modelu i matki, nie odrywa w żadnej mierze uwagi od Chrystusa. Owszem, obecność ta uczy i formuje do tego, aby w życiu zakonnym zrealizowała się jego istota wyrażona w słowach:
„Życie konsekrowane przez profesję red ewangelicznych jest trwałą formą życia, w której wierni pod działaniem Ducha Świętego naśladują dokładniej Chrystusa, oddając się całkowicie umiłowanemu nade wszystko Bogu, ażeby – poświęceni z nowego i szczególnego tytułu dla chwały Boga, budowania Kościoła i zbawienia świata – osiągnąć doskonałą miłość w służbie Królestwa Bożego i stawszy się w Kościele wyraźnym znakiem, zapowiadać niebieską chwałę.
Ujmując więc lapidarnie rolę Maryi w formacji do życia zakonnego według „Wskazań” należy szczególnie podkreślić, że z punktu widzenia osoby formowanej jest Ona wzorem zrealizowania się w człowieku powołania, jest to wskazanie drogi oraz ukazanie kresu przeznaczeń wszystkich członków Kościoła, a szczególnie osób konsekrowanych.
- Kościół jako autor formacji
Życie zakonne i formacja do niego są szczególnie związane z Duchem Świętym oraz Maryją. Ta więź uzewnętrznia się i realizuje także poprzez szczególny stosunek życia zakonnego do Kościoła.
Nauczanie Kościoła w okresie soborowym oraz posoborowym, zwłaszcza Lumen gentium (n. 44) oraz Mutuae relationes (n. 10), ten związek pomiędzy Kościołem a życiem zakonnym podkreśla. Sedno nauki soborowej w tym temacie można oddać przypominając wielki nacisk, który kładzie sobór, aby podkreślić związek życia zakonnego z tajemnicą Kościoła. Przynależność ta znajduje swój wyraz w stwierdzeniu, że życie zakonne przynależy do świętości Kościoła, oraz że jest ono uczestnictwem w „sakramentalnej naturze” Ludu Bożego.
Zakonnik poprzez swoje oddanie się Bogu, łączy się w szczególny sposób z Kościołem. Kościół przyjmuje to życie i uznaje je jako stan kanoniczny.
W publikacjach okresu posoborowego pojawia się prawie standardowe określenie „kościelnośc życia zakonnego” lub „wymiar kościelny życia zakonnego”. Wyrażenia te mają właśnie na celu wyrażenie tego istotnego związku życia zakonnego z Kościołem, mają na celu podkreślenie, że życie konsekrowane dokonuje się w Kościele i dla Kościoła, że jest ono specyficznym sposobem uczestnictwa w misji, którą Kościół otrzymuje od Chrystusa.
W stanie życia konsekrowanego rozwija się w szczególny sposób konsekracja chrzcielna – wspólna wszystkim ochrzczonym – doskonaląc się poprzez podjęcie daru powołania do naśladowania Chrystusa. Życie zakonne ma więc dwa tytuły konsekracji: ten który wywodzi się z konsekracji chrzcielnej oraz ten który wypływa w profesji rad ewangelicznych.
Skutki te dokonują się w Kościele i poprzez Kościół. Nie powinno więc dziwić, że życie zakonne jest istotowo połączone z Kościołem.
Omawiając rolę Kościoła „Wskazania” dokonują syntetycznego ujęcia nauki soborowej.
„W Kościele zakonnice i zakonnicy znajdują pokarm dla życia, które rozpoczęło się w nich wraz ze chrztem, oraz dla swej konsekracji zakonnej. W nim otrzymują chleb życia przy Stole Słowa Bożego i Ciała Pańskiego. (…) W Kościele czytanie Słowa Bożego i towarzysząca temu modlitwa budują dialog między Bogiem a zakonnikiem i pobudzają do szlachetnych porywów oraz nieodzownych wyrzeczeń. To Kościół łączy ofiarę, którą zakonnice i zakonnicy składają z własnego życia, z ofiarą eucharystyczną Chrystusa. W sakramencie pojednania (…) otrzymują odpuszczenie grzechów i jednoczą się na nowo z Kościołem i wspólnotą, którą swymi grzechami zranili …”.
Uwzględniwszy rolę Kościoła dla życia zakonnego, staje się rzeczą wprost oczywistą także znaczenie Kościoła w formacji zakonnej.
Formacja ta, jeśli ma być prawdziwa i pełna, nie jest wręcz możliwa bez Kościoła jako jej współuczestnika.
Niejako logicznym wnioskiem wyprowadzonym z kościelnego charakteru życia zakonnego, jest postulat kościelnego charakteru formacji zakonnej. Potwierdza to wprost sama instrukcja mówiąc: „zadanie formacji nie może być wypełnione bez łączności z Kościołem …”.
Kościół może być przez ludzi postrzegany jako instytucja. I jest nią bez wątpienia. Byłoby jednak błędnym uproszczeniem pojmować go tylko jako analogiczną do innych, instytucję ludzką. Dlatego też obraz istoty Kościoła winien być nieustannie uzupełniany jego wymiarem nadprzyrodzonym. Jest on „pełen Trójcy Świętej”, jest więc obrazem swego źródła – stanowi zatem powszechną komunię miłości.
Wymiar Kościoła, jako komunii, wspólnoty współ-zjednoczenia, ma charakter organiczny. Współ-zjednoczenie to trwa i zachowuje swój kształt dzięki Chrystusowi. Konkretyzacja tego dokonała się także dzięki apostołom oraz upoważnieniu ich przez Chrystusa, aby mandat otrzymany przekazali swym następcom. Tak więc zasadą współ-zjednoczenia kościelnego jest sam Chrystus, apostołowie oraz ich następcy pod przewodnictwem następcy św. Piotra.
Z obrazu Kościoła jako wspó-łzjednoczenia wynika postulat nadania formacji zakonnej charakteru kształtowania do uczestnictwa w komunii kościelnej. Komunia ta łączy w sobie kościoły partykularne, różnorakie instytuty życia konsekrowanego, wspólnoty. Zostawia także dla nich należytą autonomię gwarantującą zachowanie ich tożsamości. Nigdy jednak nie powinno zabraknąć elementu uniwersalnego, tj. elementu uwzględniającego charakter i cel całego Kościoła.
Wspólnota kościelna składa się ze wspólnot mniejszych. W formacji trzeba tę strukturę brać pod uwagę. Trzeba więc kształtować kandydatów do życia zakonnego w taki sposób, aby potrafili należycie wchłonąć istotne elementy swojej wspólnoty, swego instytutu, czy zakonu. Należy jednak zwracać równie baczną uwagę na to, że kandydaci powinni być ukształtowani do życia i pełnego uczestnictwa we współ-zjednoczeniu powszechnym.
W odniesieniu do tej problematyki instrukcja daje bardzo wyraźne wskazania. Akcentuje, że u zakonnic i zakonników należy rozwijać umiejętność „odczuwania” nie tylko „z Kościołem”, ale i „w Kościele”. Wyjaśniając termin „odczuwanie Kościoła”, zwraca się uwagę na budowanie świadomości przynależności do ludu pielgrzymującego, ludu którego korzenie tkwią w komunii trynitarnej, mającego zakorzenienie w historii ludu, który opiera się na fundamencie apostołów oraz czerpiącego z posługi pasterskiej ich następców. Przynależność do tego ludu zakłada w sobie uznanie pełnej zwierzchności następcy św. Piotra nad całym Kościołem. Do ludu tego wreszcie dociera Słowo Boże poprzez Pismo św., Tradycję oraz Magisterium. Lud ten współdziała z innymi będąc, niejako zanurzony we współczesnym świecie. Nie chce się jednak z tym światem utożsamiać, jak jakakolwiek inna wspólnota. Chce zachować swą tożsamość, uszanować innych, ale też chce przez swe apostolstwo przekazać światu to czym sam żyje.
Formacja do życia w Kościele powinna także zaowocować w poczuciu kościelnej wspólnoty oraz w posłudze. Winna ona zatem prowadzić do budowania świadomości, że zakonnicy powinni być w Kościele „ekspertami w dziedzinie komunii”, oraz ekspertami w działaniu apostolskim.
Z dotychczasowych rozważań można wyciągnąć konkretne wnioski praktyczne dla formacji. Przede wszystkim należy podkreślić pierwszorzędne znaczenie Kościoła jako jej uczestnika. Rola Kościoła jest w tym przypadku podwójna: jest on autorem formacji a zarazem jej środowiskiem. Jest jej autorem poprzez pozytywne uczestnictwo, przez prawdę, którą strzeże i przekazuje, przez swe instytucje i poprzez samą wspólnotę kościelną. Jest też środowiskiem, bo właśnie w Kościele cały ten proces się dokonuje i ma sens tylko o tyle o ile tak jest.
Kościół, jako współ-zjednoczenie, czyli specjalnego rodzaju wspólnota realizuje się jako wspólnota wspólnot. Prowadzi to wprost do odkrycia dla formacji niezwykle istotnej roli wspólnoty w jej wymiarze najbliższym dla osoby formowanej – to jest, jako wspólnoty braterskiej w łonie poszczególnych instytutów życia konsekrowanego przez profesję rad ewangelicznych.
- Wspólnota jako uczestnik, środowisko i narzędzie formacji
Instrukcja przypomina wprost: „W łonie Kościoła i w zjednoczeniu z Dziewicą Maryją wspólnota życia odgrywa pierwszorzędną rolę w formacji i to na każdym jej etapie”. Nacisk z jakim zostaje to zaakcentowane jest zrozumiały, od jakości bowiem wspólnoty zależy skuteczność formacji. Wspólnota bowiem, niezależnie od jej nazwy i pozycji prawnej w strukturze samego instytutu, stanowi podstawową komórkę. Można tu mówić o pewnej analogii do znanego stwierdzenia, że rodzina jest podstawową komórką Kościoła. Odpowiednio, także dla życia konsekrowanego wspólnota winna być taką właśnie żywą komórką. W niej powinien się wyrażać charyzmat instytutu, życie modlitwy, obserwancji, promocja ludzka, duchowa i kulturalna. Wspólnota stanowi też miejsce dla wspólnego życia liturgią.
Bez wielu słów można powiedzieć, że Wspólnota ma decydujące znaczenie dla jakości życia zakonnego w klasztorach, domach czy nawet całych instytutach.
Wspólnota zakonna, braterska czy siostrzana, nie jest budowana tylko i wyłącznie na ludzkich więzach uczuciowych, sympatii, podobieństwie zainteresowań bądź interesów. Podobnie jak przy współzjednoczeniu kościelnym, tak i we wspólnocie braterskiej czynnikiem fundamentalnym powinien być sam Chrystus. Niejako celem wspólnoty ma być cel Kościoła, cel odczytany i realizowany według własnego charyzmatu oraz wymogów miejsc i czasów. Niezależnie jednak od tych uwarunkowań czynnikiem nadrzędnym, celem głównym dla wspólnoty powinien być cel ewangeliczny.
Tą właśnie zasadniczą opcją wyraża instrukcja gdy stwierdza: „Wspólnota powstaje nie dlatego, że jej członkowie czują sią szczęśliwi razem dzięki podobnym poglądom, charakterom i dążeniom, lecz dlatego, że Chrystus zgromadził ich i utrzymuje w jedności dzięki wspólnej konsekracji i dla wspólnej misji w Kościele”.
Ponieważ we wspólnocie dokonują sią prawie wszystkie ważniejsze elementy życia zakonnego (w zdecydowanej większości instytutów), stąd też jest ona nie tylko uczestnikiem formacji, ale także narzędziem i środowiskiem. Warto tu zwłaszcza zaakcentować analogię, jaka istnieje między Kościołem a wspólnotą. W takiej też mierze, w jakiej wspólnota odzwierciedla w sobie obraz Kościoła, jego świętość, misję, apostolstwo, życie modlitwy, posłuszeństwo, w takiej mierze jest ona elementem formacyjnym. W przeciwnym razie stałaby się elementem destabilizacji i zniszczenia.
Nie wchodząc w szczegóły tego obrazu, tak szczegółowo określonego przez wszelkie konstytucje oraz inne źródła prawa własnego instytutów, należy stwierdzić, że to właśnie wspólnota stanowi najbliższy kontekst formacji, kontekst od którego zależy w decydującej wręcz mierze powodzenie tego procesu kształtowania osoby w duchu i charyzmacie poszczególnych instytutów. Z tych też względów trzeba uznać, ze wspólnota jest także współautorem formacji zakonnej.
Jednostka a formacja
- Instrukcja o formacji do życia zakonnego zawiera przede wszystkim przesłanki i zasady ogólne. Nie oznacza to jednak bynajmniej, że nie liczy się ona z poszczególnym zakonnikiem, czy zakonnicą – czyli z podmiotem formacji. Owszem, jednostka jest tu traktowana jako osoba. Wszystkie więc wysiłki i wszelkie wskazania ogólne, adresowane niejako do grup, powinny być przez odpowiedzialnych za formację przetransponowane w taki sposób, aby się odnosiły także do poszczególnych osób. Każdą z nich należy więc traktować indywidualnie. Każdą z nich należy wspomagać w sposób dla niej najodpowiedniejszy. Jest to wielkie zadanie dla wychowawców i wszystkich, którzy w formacji uczestniczą. Bo choć jest prawdą, że najwięcej zależy od dobrej woli, zaangażowania samej osoby formowanej, będącej aktywnym uczestnikiem tego procesu, to jest też prawdą, że od indywidualnej pomocy jej w tym dziele, zależy bardzo dużo.
Wychowawcy
- Formacja jest procesem kształtowania. Jest to rzeczywistość wieloraka i o różnorodnych wymiarach. Nie można sobie jednak wyobrazić jej pozytywnego owocu bez zatroszczenia się o odpowiednich wychowawców, którzy są w znacznym stopniu jej autorami.
Dlatego też instrukcja przypomina o ich potrzebie, o tym, aby byli to ludzie odpowiedni, właściwie przygotowani, posiadający odpowiednie wyposażenie naturalne (zdolności), oraz nabyte (wiedzę i doświadczenie).
Dobór tych ludzi powinien być niezwykle staranny i roztropny. Od ich bowiem jakości, od ich pracy zależy najczęściej pozytywny wynik formacji.
Krótka synteza
- Z bardzo skrótowo przedstawionej problematyki autorów formacji można skonstruować następujący obraz. Przede wszystkim, formacja, według jej ujęcia w obecnej instrukcji, stanowiącej wykładnie interpretacyjną do norm prawnych regulujących tę materię, znajduje w tym dokumencie sformułowanie prawie lapidarne, lecz głębokie. Odnosi się to także do prezentacji autorów formacji. Samo już ich wyliczenie zwraca uwagę, poprzez przyjętą perspektywę, na ich rolę i miejsce w formacji. Zachowuje się w niej właściwe wyważenie elementów nadprzyrodzonych oraz ludzkich. Duch Boży, Maryja, Kościół, Wspólnota, Osoba formowana, Wychowawcy – to autorzy, albo przynajmniej współautorzy, uczestnicy tego procesu. Takie ujęcie tej problematyki w instrukcji zwraca uwagę na odpowiednią hierarchię, oddziaływanie, sposób zamierzania do celu. Każdy z tych uczestników formacji inaczej, każdy na swój sposób do jej celu się przyczynia. Należałoby więc w pełni możliwości stąd płynące wykorzystać i spożytkować. Z pewnością, byłoby to najkorzystniejsze dla samego dzieła, czyli dla formacji i dla całości życia konsekrowanego.
Archiwum KWPZM