Kiwior Wiesław OCD, Etapy formacji ze szczególnym uwzględnieniem nowicjatu

O. Wiesław Kiwior OCD

ETAPY FORMACJI ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM NOWICJATU

Materiały Komisji Studiów i Wychowania KWPZM, 1990 r. 

WPROWADZENIE

Formacja zakonna jest procesem, który obejmuje czas od momentu „kiedy ktoś po raz pierwszy zaczyna poważnie myśleć o podjęciu życia zakonnego, aż po jego całkowite wypełnienie w momencie śmierci, gdy zakonnik czy zakonnica spotykają się z Bogiem na zawsze. A zatem całe życie zakonne jest nieprzerwanym procesem formacyjnym, który nigdy się nie kończy w okresie życia doczesnego.

Ogólnie formację zakonną dzieli się na początkową i ciągłą. W zakres formacji początkowej wchodzi prenowicjat, nowicjat i okres formacji czasowej. Tak więc głównymi etapami formacji zakonnej są: prenowicjat, nowicjat, okres formacji czasowej i formacja ciągła.

Jeśli chodzi o cel formacji, to Magisterium Kościoła uczy, że jej szczególnym zadaniem – zarówno w fazie początkowej jak i permanentnej – jest „zanurzenie zakonników w doświadczeniu Boga i dopomożenie im w stopniowym doskonaleniu tego doświadczenia we własnym życiu”. Wskazania dotyczące formacji w Instytutach zakonnych, które są przedmiotem sympozjum, stwierdzają, że „pierwszym celem formacji jest umożliwienie kandydatom do życia zakonnego i młodym profesom najpierw odkrycia, a następnie przyswojenia sobie i pogłębienia tego co stanowi tożsamość zakonnika”. Formacja początkowa ma zapewnić „ukształtowanie dostatecznej autonomii pozwalającej na dochowanie wierności podjętym zobowiązaniom zakonnym”, natomiast formacja ustawiczna powinna pomóc „w zintegrowaniu sił twórczych w duchu jedności”.

Zobaczymy teraz poszczególne etapy formacji. Zrobimy to w takim zakresie, jak na to pozwalają czasowe ramy referatu i zgodnie ze sprecyzowaniem zawartym w jego tytule, tzn. zwracając szczególną uwagę na formacje w nowicjacie. Ogromny zakres materiału pozwoli nam jedynie na bardzo syntetyczne przedstawienie interesującego nas zagadnienia.

1. PRENOWICJAT

Prenowicjat jest pierwszym etapem formacji zakonnej mającym na celu odpowiednie przygotowanie kandydata do podjęcia życia w nowicjacie. Kościół wyraźnie o tym mówi w Kodeksie Prawa Kanonicznego i w ostatniej Instrukcji dotyczącej formacji zakonnej, kiedy stwierdza, że „Nikt nie może być dopuszczony do nowicjatu bez odpowiedniego przygotowania”.

Tego rodzaju przygotowanie okazuje się konieczne ze względu na sytuację dzisiejszej młodzieży, na naturę powołania zakonnego oraz na wymagania i cele nowicjatu, do którego kandydat prosi o przyjęcie.

1. Sytuacja młodzieży we współczesnym świecie

Sytuacja współczesnej młodzieży, z której wywodzi się większość kandydatów do życia zakonnego, naznaczona jest, w większym lub mniejszym stopniu, „nowoczesnością” właściwą modelowi północno-zachodniemu, który staje się coraz bardziej powszechny „zarówno gdy chodzi o wartości, jak i słabości, a każda kultura wnosi weń swoje poprawki, wynikające z jej specyfiki”. Instrukcja wskazuje niektóre cechy wspólne dzisiejszej młodzieży. Są nimi: wrażliwość na sprawiedliwość, niestosowanie przemocy, pokój; otwartość na braterstwo, przyjaźń i solidarność; troska o jakość życia i ochrona przyrody; pragnienie lepszego świata; angażowanie się w działalność stowarzyszeń politycznych, społecznych, kulturalnych, charytatywnych w celu poprawy położenia ludzkości; popieranie wyzwolenia człowieka od rasizmu, zacofania gospodarczego, wojny, niesprawiedliwości. Postawy te są szczere i szlachetne, ale nie zawsze wynikają z motywów religijnych, filozoficznych czy społecznych.

Wśród dzisiejszej młodzieży występuje łatwa relatywizacja zasad – doktrynalnych i etycznych, dysproporcja pomiędzy poziomem wiedzy w zakresie nauk świeckich a stopniem dojrzałości psychologicznej i życia chrześcijańskiego, coraz częstszy brak zaznania szczęścia płynącego z życia rodzinnego, wizualne przyswajanie sobie wiedzy, słaby kontakt z książką, bardzo duży brak historycznego wymiaru kultury, rozczarowania spowodowane społeczeństwem konsumpcyjnym, trudne odnalezienie swojego miejsca w świecie i stąd niekiedy uległość przemocy, narkotykom, erotyzmowi.

Są jednak wśród młodych osoby posiadające głęboki zmysł religijny, który jednak wymaga ewangelizacji. Nie brak osób, które prowadzą bardzo przykładne życie chrześcijańskie i odważnie angażują się w pracę apostolską, doświadczając przez to czym jest pójście za Chrystusem.

Taki oto model młodzieży, który przenika i będzie coraz bardziej przenikał do naszej polskiej rzeczywistości, musi uwzględnić jeszcze specyfikę naszej polskiej kultury naznaczonej m.in. skutkami 45-letniego okresu komunistycznego.

2. Zakres przygotowania

Prenowicjat powinien umożliwić kandydatom osiągnięcie takiego stopnia dojrzałości, który jest konieczny do podjęcia decyzji wolnej i odpowiedzialnej, do przyjęcia do nowicjatu i do podjęcia formacji do życia zakonnego. Podstawą takiej dojrzałości jest posiadanie określonego zespołu cech czysto ludzkich i chrześcijańskich. Instrukcja wyraźnie stwierdza, że „wiele niepowodzeń w życiu zakonnym można przypisać brakom w tej dziedzinie, nie dostrzeżonym lub nie uzupełnionym.

Przygotowanie do nowicjatu powinno zatem objąć uzupełnienie formacji ludzkiej i formację religijną.

Kościół przypomina, że „Bóg powołuje człowieka realnego, a jeśli nie ma człowieka, to nie ma też i powołanego”. Złożone sytuacje wypływające z życia zakonnego wymagają osobowości ludzkiej wystarczająco rozwiniętej. Formacja ludzka winna zapewnić naturalny rozwój kandydata, „aby ukierunkowanie zakonne nie zastępowało człowieka, ale go powoli przenikało i oczyszczało”. Dojrzałość ludzka, do której powinna zmierzać formacja ludzka, jest nie tylko wymogiem życia zakonnego, ale przede wszystkim wymogiem życia chrześcijańskiego: należy ją uważać jako „podstawę do pełnego rozwoju nadprzyrodzonego”.

Wśród istotnych elementów formacji typowo ludzkiej należy podkreślić wartości ludzkie i cnoty naturalne, na których ma być wznoszona budowla doskonałości ewangelicznej. Zanim ktoś stanie się dobrym zakonnikiem musi najpierw stać się – jak to podkreśla Pius XII – „in ordinariis et cotidianis rebus perfectus homo”.

Formacja religijna, chrześcijańska opiera się na formacji ludzkiej. Kandydat do nowicjatu powinien posiadać pewien stopień kultury religijnej. Będzie on potrzebował pogłębionej katechezy, która pozwoli mu: poznać podstawowe wymagania życia chrześcijańskiego; nabyć głębszego sensu życia chrześcijańskiego; nabyć, wyjaśnić i umocnić swoje przekonania; ugruntować swoje powołanie w planie Bożym. Istotne elementy formacji religijnej powinny objęć: ożywienie i umocnienie wiary; wprowadzenie w życie modlitwy, w liturgię, w życie wspólne; pogłębienie wartości sakramentów i tajemnicy powołania; poznanie życia duchowego; zapoznanie się z wartościami i wymogami życia zakonnego, z instytutem zakonnym i jego życiem. To wszystko stanowi podstawę autentycznej formacji zakonnej, które rozpoczyna się w nowicjacie.

3. Czas trwania, forma i miejsce przygotowania

Instrukcja nie określa czasu trwania prenowicjatu: pozostawia to prawu własnemu. Stwierdza jedynie, że taki czas musi być, że można go bez obawy przedłużyć, ale tylko na tyle, na ile to jest konieczne.

Dopuszcza się różne formy realizacji prenowicjatu, a przykładowo wymienia się tylko cztery: przyjęcie do wspólnoty instytutu, jednak bez pełnego uczestnictwa w jej życiu; okresowe kontakty z instytutem; okresowe kontakty z jednym z przedstawicieli instytutu; życie wspólne w domu przeznaczonym dla kandydatów. Instrukcja zaznacza, że ważniejsza od konkretnych form organizacyjnych jest osobista opieka nad kandydatem.

Jeżeli chodzi o miejsce przygotowania, to Instrukcja zaleca, aby nie była nim wspólnota nowicjatu.

4. Bezpośrednia opieka nad kandydatami

Bezpośrednia opiekę nad kandydatami sprawują zakonnik lub zakonnicy wyznaczeni przez przełożonego, posiadający potrzebne kwalifikacje do powierzonego im zadania. Maja oni współpracować z mistrzem nowicjatu.

Prenowicjat zatem, którego organizacja (sposób, przedmiot, czas trwania, miejsce, środki, program, wychowawcy) powinna być określona przez prawo własne, ma na celu: uzupełnienie u kandydata formacji ludzkiej i podstawowego poziomu kultury ogólnej; zapewnienie formacji religijnej; umożliwienie osiągnięcia koniecznego stopnia dojrzałości ludzkiej i chrześcijańskiej; osiągnięcie równowagi uczuciowej, zwłaszcza równowagi płciowej; oczyszczenie i sprostowanie motywacji; rozpoznanie powołania; lepsze poznanie siebie i instytutu zakonnego; zweryfikowanie własnych zdolności w świetle wymagań i misji specyficznego charyzmatu danego instytutu zakonnego; zapewnienie warunków w celu podjęcia decyzji w pełni wolnej, autentycznej i odpowiedzialnej; umożliwienie stopniowego dostosowania psychologicznego i duchowego do życia w nowicjacie. Instytut zakonny powinien zapewnić czas i środki, wykwalifikowanych zakonników oraz winien rozpoznać powołanie kandydata, zweryfikować wymogi stawiane w przyjęciu do nowicjatu, wydać osąd o stosowności przyjęcia go do nowicjatu.

Aby prenowicjat mógł osiągnąć te cele powinien odznaczać się personalizację formacji, strukturami zapewniającymi wolny wybór, zastosowaniem odpowiednich środków pedagogicznych i duchowych, dokonaniem weryfikacji wymogów stawianych kandydatom w przyjęciu do nowicjatu.

2. NOWICJAT

Nowicjat jako podstawowa struktura życia konsekrowanego, jest okresem pełnego wprowadzenia do życia zakonnego, poprzez który nowicjusze zmierzają do lepszego poznania powołania właściwego danemu instytutowi, doświadczenia jego sposobu życia, uformowania umysłu i serca jego duchem i potwierdzenia swoich intencji i zdatności. Nowicjat jest niezastąpionym i uprzywilejowanym okresem formacji, ponieważ w nim nowicjusz – poprzez specyficzny styl życia, właściwym danemu instytutowi – zaczyna nadawać „formę” swojej osobistej odpowiedzi na powołanie Chrystusa.

1. Przyjęcie do nowicjatu

Przyjęcie do nowicjatu powinno nastąpić we właściwym czasie tzn. wtedy, kiedy „zdoła się wyrobić zdecydowaną opinię na temat osoby kandydata i nadziei, jakie można z nim wiązać”.

Instrukcja przypomina, że przy przyjmowaniu do nowicjatu „należy skrupulatnie przestrzegać kanonicznych warunków godziwości i ważności zarówno w odniesieniu do kandydatów jak i w odniesieniu do kompetentnej władzy decydującej o przyjęciu. Ich spełnienie pozwoli w przyszłości uniknąć licznych, przykrych konsekwencji”.

Jeśli chodzi o władzę zakonną przyjmującą do nowicjatu, to Kodeks Prawa Kanonicznego w kan. 641 postanawia, że „Prawo przyjmowania kandydatów do nowicjatu należy do wyższych przełożonych, zgodnie z własnym prawem”. Ponieważ do wyższych przełożonych – na mocy kan. 620 – należą ci, „którzy kierują całym instytutem lub jego prowincją, czy inną zrównaną z nią częścią lub domem niezależnym, oraz ich zastępcy”, dlatego prawo własne musi określić:

1. Który z wyższych przełożonych przyjmuje do nowicjatu i w jaki sposób;
2. Władzę wikariuszy;
3. Delegacje w poszczególnych wypadkach, jednak nie ogólnie;
4. Interwencję rad lub kapituł albo innych organów wraz z odpowiednią właściwością ich głosu.

Jeśli natomiast chodzi o kandydata przyjmowanego do nowicjatu, to musi on spełniać następujące warunki: być katolikiem; kierować się właściwą intencją; posiadać przymioty wymagane przez prawo powszechne i własne danego instytutu; nie być związanym żadną przeszkodą; posiadać odpowiednie przygotowanie.

Wśród przymiotów wymaganych prawem powszechnym Kodeks Prawa Kanonicznego wylicza cztery: wymagany wiek, zdrowie, odpowiedni charakter i wystarczające przymioty dojrzałości, konieczne do podjęcia życia właściwego danemu instytutowi. Instrukcja dodaje jeszcze jeden bardzo ważny przymiot: zdolność do życia we wspólnocie, pod władzą przełożonych danego instytutu.

Odnośnie przeszkód przewidzianych prawem powszechnym Kodeks Prawa Kanonicznego postanawia, że „nieważnie jest przyjęty do nowicjatu: kto nie ukończył jeszcze 17 lat; małżonek w czasie trwania małżeństwa; kto jest aktualnie związany świętym węzłem z jakimś instytutem życia konsekrowanego albo przynależy do jakiegoś stowarzyszenia życia apostolskiego, z zachowaniem przepisu kan. 684; kto wstępuje do instytutu pod wpływem przymusu, ciężkiej bojaźni albo kto został przyjęty przez przełożonego działającego pod takim samym wpływem; kto zataił swe włączenie do jakiegoś instytutu życia konsekrowanego lub stowarzyszenia życia apostolskiego”. Ponadto „prawo własne może ustanowić jeszcze inne przeszkody uniemożliwiające przyjęcie do nowicjatu albo dołączyć inne warunki”.

Oprócz tego prawo powszechne postanawia, że nie należy przyjmować do nowicjatu duchownych diecezjalnych bez porozumienia się z ich własnym ordynariuszem, jak również kandydatów obciążonych długami, których nie są w stanie spłacić.

Kandydat do nowicjatu powinien przedstawić świadectwo chrztu, bierzmowania, oraz zaświadczenie o stanie wolnym. Jeśli kandydat jest duchownym albo był już przyjęty do innego instytutu życia konsekrowanego lub do stowarzyszenia życia apostolskiego albo do seminarium, wówczas wymagane jest zaświadczenie odnośnego ordynariusza miejsca, wyższego przełożonego instytutu lub stowarzyszenia lub rektora seminarium. Prawo własne może wskazać jeszcze inne świadectwa mające na celu stwierdzenie zdatności i wolności od przeszkód, a przełożeni – jeśli uznają to za konieczne – mogą prosić o inne jeszcze informacje.

W przypadku kandydatów na diakonów i kapłanów trzeba zaraz upewnić się czy nie posiadają jakiejś nieprawidłowości do przyjęcia w przyszłości święceń.

2. Czas i miejsce nowicjatu

W sprawie czasu i miejsca nowicjatu należy zastosować się do przepisów Prawa Kanonicznego. Przepisy te są uściślone w prawie własnym poszczególnych instytutów zakonnych.

Instrukcja zwraca w tym względzie uwagę przełożonych wyższych i osób odpowiedzialnych za formację na kilka spraw, a mianowicie:

1. Biorąc pod uwagę obecne okoliczności życia, należy zapewnić nowicjuszom dostateczne warunki równowagi, które umożliwiłyby im w okresie nowicjatu głęboki i spokojny wzrost duchowy. Nowicjusze potrzebują „ćwiczenia się w długotrwałej modlitwie, w samotności i milczeniu” i dlatego mogą odczuwać większą potrzebę oddalenia się od świata niż pójścia do świata. Potrzeba ta nie wynika wyłącznie z motywów subiektywnych.
2. Miejsce i czas nowicjatu należy zorganizować w taki sposób, „aby nowicjusze mogli w nim znaleźć klimat sprzyjający głębokiemu zakorzenieniu się w życiu z Chrystusem”. Jest to możliwe w przypadku oderwania się od siebie, od tego wszystkiego co w święcie sprzeciwia się Bogu, jak również od wartości świata, które – jak uczy Sobór Watykański II – „posiadają niewątpliwie wielką wartość”. Stąd stanowczo odradza się odbywanie nowicjatu we wspólnotach włączonych w środowisko ubogie: „wymagania formacji – stwierdza Instrukcja – winny przeważać nad pewnymi względami apostolskimi włączenia się w środowisko ubogie”.
3. Odradza się odbywania nowicjatu w środowisku i kulturze obcym pochodzeniu i językowi ojczystemu nowicjuszy. Instrukcja wyraźnie stwierdza: „lepsze są nowicjaty małe, ale zakorzenione w danej kulturze”. W przeciwnym wypadku powstają liczne problemy, m.in.: trudności w doprowadzeniu do zrównoważenia osobowości, trudności w relacjach pomiędzy nowicjuszami a mistrzem nowicjuszy, trudności we wzajemnym porozumieniu się, ryzyko przyjęcia fałszywych powołań, przeoczenie fałszywych motywacji.

Instrukcja opowiada się za wspólną formacją nowicjacką dla braci i dla kandydatów do kapłaństwa i diakonatu. Co więcej, zauważa, że niekiedy może być ona nawet wymogiem specyficznego charyzmatu instytutu. Pozytywnym skutkiem wspólnej formacji jest jakość i całościowość ujęcia formacji doktrynalnej braci i włączenie ich we wspólnotę.

3. Program

Pomimo tego, iż program formacji w nowicjacie winien być określony przez własne prawo instytutu, Instrukcja, idąc za Kodeksem Prawa Kanonicznego, wskazuje kilka dziedzin, które muszą być uwzględnione we formacji nowicjuszy. Są nimi:

1. Zdobycie cnót ludzkich i chrześcijańskich;
2. Wprowadzenie na drogę pełniejszej doskonałości przez modlitwę i samozaparcie;
3. Wprowadzenie w kontemplowanie tajemnicy zbawienia, w czytanie i rozważanie Pisma św.;
4. Przygotowanie do kultu Bożego sprawowanego w liturgii;
5. Wprowadzenie w praktykę rad ewangelicznych i ukazanie doskonałości i możliwości wieczystego zobowiązania się do służby Bożej;
6. Zapoznanie się z charakterem i duchem, celem i karnością, historią i życiem własnego instytutu;
7. Przepajanie miłością do Kościoła i jego pasterzy.

Należy zauważyć, że pełne wprowadzenie do życia zakonnego w nowicjacie nie może być utożsamiane ze zwykłym nauczaniem. Wykracza ono daleko poza zwykłe dostarczenie wiadomości w ramach ducha i charakteru każdego instytutu i obejmuje:

1. Wprowadzenie w głębokie i żywe poznanie Chrystusa i Jego Ojca w oparciu o lekturę i medytację Pisma św., sprawowanie liturgii, modlitwę osobista i czytanie duchowne;
2. Wprowadzenie w misterium paschalne Chrystusa poprzez wyrzeczenie się siebie, które dokonuje się przede wszystkim poprzez praktykę rad ewangelicznych, ewangeliczna ascezę, odważne przyjęcie tajemnicy Krzyża;
3. Wprowadzenie w braterskie życie ewangeliczne, w którym pogłębia się wiara i wyraża miłość;
4. Wprowadzenie w historię, misję i duchowość instytutu. W tym celu, w przypadku instytutów oddanych działalności apostolskiej, prawo powszechne przewiduje m.in. okresy praktyki apostolskiej, podejmowanej poza wspólnota nowicjatu, zgodnie z przepisami prawa. Ich celem jest stopniowe nabywanie harmonijnej jedności pomiędzy kontemplacja i działalnością apostolska.

4. Mistrz nowicjatu i jego współpracownicy

Kodeks Prawa Kanonicznego postanawia, że „kierowanie nowicjuszami, pod zwierzchnictwem wyższych przełożonych, jest zarezerwowane mistrzowi nowicjuszy”. W razie potrzeby można mu jednak przydzielić do pomocy współpracowników, którzy podlegają mu w zakresie programu formacji i kierowania nowicjatem. Winni oni działać jednomyślnie. Wszyscy wychowawcy, a przede wszystkim mistrz nowicjatu, powinni być wolni od wszelkich innych obowiązków, które mogłyby im przeszkodzić w owocnym i stałym wypełnianiu ich zadań.

Do zadań mistrza nowicjuszy i jego współpracowników należy: rozpoznać autentyczność powołania nowicjuszy do życia zakonnego; pomagać im we właściwym prowadzeniu osobistego dialogu z Bogiem; towarzyszyć im na drogach Bożych poprzez bezpośredni i osobisty dialog; czuwać nad tym, aby mieli oni zapewnioną pomoc kierownika duchownego; dostarczać im solidnych wiadomości z zakresu doktryny i praktyki; stopniowo weryfikować i oceniać przebytą przez nich drogę; osądzić, czy posiadają oni przymioty wymagane przez Kościół i przez instytut; formować ich stopniowo do prowadzenia życia doskonałego, właściwego danemu instytutowi.

Mistrz nowicjuszy i jego współpracownicy powinni być dobrze przygotowani do spełniania swoich zadań i powinni odznaczać się określonymi przez Kościół przymiotami, którymi są: dobra znajomość katolickiej nauki dotyczącej wiary i obyczajów; intuicja i postawa otwarta; pogłębiona znajomość Boga i świata; mądrość wynikająca z uważnego i długotrwałego wsłuchiwania się w Słowo Boże; umiłowanie liturgii i zrozumienie jej roli w wychowywaniu duchowym i eklezjalnym; odpowiednia kompetencja w zakresie kultury; posiadanie czasu i dobrej woli pozwalające zająć się osobiście każdym kandydatem, a nie tylko grupą; pogoda ducha, dyspozycyjność, cierpliwość, wyrozumiałość, prawdziwa miłość.

Nowicjat jest miejscem posługi mistrza nowicjatu. Skuteczność tej posługi będzie uzależniona od tego czy nowicjusze dobrowolnie i w pełni otworzą przed nim swoje serce. Magisterium Kościoła apeluje do nowicjuszy, aby – świadomi własnej odpowiedzialności za skierowane do nich przez Boga osobiste wezwanie – czynnie współdziałali ze swoim mistrzem w celu dania łasce powołania wiernej odpowiedzi. Mając to na uwadze Instrukcja przypomina, że nowicjusz należący poprzednio do jakiegoś ruchu w Kościele „nie może być równocześnie zależny od kogoś spoza instytutu”.

Obowiązek ścisłej współpracy z mistrzem nowicjatu spoczywa również na księżach diecezjalnych, zakonnikach z innych instytutów oraz osobach świeckich, którzy w nowicjacie sprawują sakrament pojednania lub nauczają. Ma się to jednak dokonywać z wielką dyskrecją z obu stron.

Troska o formację nowicjuszy spoczywa wreszcie na wszystkich członkach instytutu i wyraża się w przykładzie życia i modlitwie.

Mistrz nowicjatu powinien pamiętać, że same środki psychologiczno-pedagogiczne nie są w stanie zastąpić autentycznego kierownictwa duchowego i że formacja winna być personalistyczna tzn. powinna dostosować treść i metodę do sytuacji i możliwości każdego nowicjusza.

Jeśli chodzi o współpracę międzyzakonną w dziedzinie formacji w okresie nowicjatu, to Instrukcja postanawia, że „nowicjusze mogę jedynie korzystać z okresowych usług, bowiem wspólnota w ścisłym znaczeniu nowicjacka musi być wspólnotę jednorodną i własną każdego instytutu”.

5. Praca zawodowa w okresie nowicjatu

Instrukcja zajęła się tym zagadnieniem ze względu na przypadki podejmowania pracy zawodowej podczas drugiego roku nowicjatu przez nowicjuszy, którzy przed wstąpieniem do nowicjatu, pracując zawodowo, poprosili o roczny urlop „z przyczyn osobistych”. Podjęcie pracy podczas drugiego roku nowicjatu pod pozorem działalności apostolskiej chroni ich przed utratą pracy i w konsekwencji, przed bezrobociem, na wypadek powrotu do świata.

Stolica Apostolska, biorąc pod uwagę wspomniane okoliczności, daje w tej sprawie następującą zasadę: jeśli instytut zakonny posiada dwuletni nowicjat, wówczas nowicjusze mogą podjąć pracę zawodową w pełnym wymiarze pod następującymi warunkami:

1. Praca ta rzeczywiście odpowiada celowi apostolskiemu instytutu;
2. Zostaje podjęta w drugim roku nowicjatu i odpowiada wymaganiom przewidzianym w kan. 648 § 2, tzn. że przyczynia się do uzupełnienia formacji nowicjuszy do życia w instytucie i faktycznie stanowi działalność apostolską.

Okres formacji nowicjackiej jest bardzo ważny dla dalszej formacji. Dlatego przełożeni wyżsi, osoby odpowiedzialne za formację, a przede wszystkim sami nowicjusze powinni pamiętać o przestrodze, jaką daje Pius XI: „Neque tirones unquam obliviscantur, quales in novitiatu fuerint, tales se in reliquum vitae tempus futuros, et supplendi posterius renovato animo tirocinii, si semel modico aut nullo fructu illud egerint, spem esse plerumque inanissimam”.

Po upływie nowicjatu, odbytego zgodnie z przepisami prawa powszechnego i własnego, jeśli nowicjusz poprosi o dopuszczenie go do profesji zakonnej i zostanie uznany za zdatnego, należy dopuścić go do złożenia ślubów zakonnych na okres przewidziany we własnym prawie.

Instrukcja przypomina o konieczności ścisłego przestrzegania wszystkich postanowień prawnych dotyczących warunków ważności i czasu trwania profesji czasowej i wieczystej.

3. FORMACJA PROFESÓW CZASOWYCH

Formacja nowicjacka, będącą wprowadzeniem w pełne życie zakonne, wymaga „dalszej kontynuacji, pogłębienia, uzupełnienia i ujednolicenia” i dlatego w okresie profesji czasowej „zakonnicy winni zbierać owoce poprzednich etapów i dalej wzrastać w zakresie ludzkim i duchowym poprzez odważne praktykowanie tego, do czego się zobowiązali”. Bardzo ważną rzeczą jest utrzymanie dynamizmu duchowego wyniesionego z nowicjatu w celu sprostania ewentualnym dezorientacjom, oschłościom i kryzysom spowodowanym nowymi i nieprzewidzianymi sytuacjami. W procesie ciągłego dojrzewania zakonnik powinien zachować jedność zamierzeń i życia przygotowując się do profesji wieczystej.

Biorąc to wszystko pod uwagę Kościół postanawia, że „we wszystkich instytutach po pierwszej profesji ma być realizowane kształcenie wszystkich członków, zmierzający do prowadzenia pełniej życia właściwego danym instytutom oraz coraz doskonalszej realizacji jego misji”.

Należy przyznać, że takie postanowienie Magisterium Kościoła wymaga przede wszystkim zmiany mentalności i rewizji instytucji oraz programów formacyjnych. Warto też zauważyć, że postanowienie odnosi się do wszystkich instytutów. Ich zadaniem jest zapewnienie wszystkim swoim zakonnikom – kandydatom do kapłaństwa i diakonatu oraz braciom – odpowiedniej formacji, aby mogli z pełną dojrzałością zrealizować życie i misję instytutu. Niełatwo jest znaleźć w okresie poprzedzającym Sobór Watykański II dokumenty, które mówiłyby o formacji do życia zakonnego mając na uwadze braci, zwłaszcza w instytutach kleryckich. Mówiąc o formacji odnoszono się wówczas przeważnie lub wyłącznie do formacji zakonników – kandydatów do święceń, kładąc nacisk na kapłaństwo, studia i przygotowanie duchowe. Bracia zakonni, przeważnie zaraz po pierwszej profesji, byli przeznaczani do różnych prac bez zatroszczenia się o ich dalszą formację. Obserwacja wykazuje, że takie sytuacje nadal się powtarzają, co dowodzi, że długi okres praktyki, która stała się zwyczajem, opiera się zmianom pomimo bardzo jasnych przepisów Kościoła, który m.in. postanawia, że w okresie formacji ponowicjackiej „członkom nie należy powierzać obowiązków i funkcji, które by w niej przeszkadzały”. Każdy instytut zakonny, w ramach własnego prawa, ma obowiązek określić program i czas trwania formacji ponowicjackiej, uwzględniając potrzeby Kościoła oraz warunki ludzi i czasu zgodnie ze swoim celem i charakterem. Na każdym z nich spoczywa poważna odpowiedzialność stworzenia każdemu profesowi czasowemu warunków sprzyjających rzeczywistemu wzrostowi w oddaniu się Bogu. Wśród nich należy wymienić: odpowiednich przełożonych; zakonnika odpowiedzialnego za formację profesów czasowych; kompetentnych wychowawców; żywotną wspólnotę formacyjną, która powinna być większa niż wspólnota nowicjatu, gdyż wówczas może oferować lepsze warunki formacji.

Okres formacji ponowicjackiej powinien trwać co najmniej trzy lata.

1. Zakres formacji

Charakter i ogólny zarys formacji profesów czasowych określone są w następujący sposób: „Formacja winna być systematyczna, przystosowana do zdolności członków, duchowa i apostolska, naukowa i praktyczna, uwieńczona także, jeśli to jest wskazane, uzyskaniem odpowiednich tytułów, tak kościelnych jak i świeckich”. Kościół, stawiając tak wysokie wymagania, ma na uwadze konieczność formacji zakonnej odpowiadającej oczekiwaniom i potrzebom współczesnego świata.

Program formacji ponowicjackiej powinien obejmować m.in.:

1. podstawowa formację filozoficzna;
2. formację teologiczna, w której należy podkreślić teologię biblijna i dogmatyczna, teologię duchowości i pastoralna, a w szczególności pogłębienie doktrynalne życia konsekrowanego i charyzmatu instytutu. Ponadto należy wziąć także pod uwagę historię, liturgię, prawo kanoniczne i inne;
3. formację apostolska, która powinna dokonywać się poprzez „zaangażowanie apostolskie i coraz większy udział w życiu Kościoła i społeczeństwa, zgodnie z charyzmatem instytutu oraz zależnie od indywidualnych uzdolnień i aspiracji”;
4. formację specjalistyczna realizowana poprzez studia odpowiadające wymogom planów apostolskich zgodnie z potrzebami Kościoła.

W kształtowaniu programu i nauczaniu należy unikać kumulowania różnych dyscyplin i kursów.

Formacja profesów czasowych może się dokonywać w ośrodkach międzyzakonnych, przy czym – aby była ona harmonijna i pełna – musi być uzupełniona przez własną formację każdego instytutu.

Instrukcja zwraca szczególna uwagę na formację do życia wspólnego, właściwego powołaniu danego instytutu, wskazując na konsekwencje z niego wypływające i przypomina profesom czasowym, że duszpasterstwo nie jest ich podstawowym zadaniem ani w okresie formacji ani w dalszym ich życiu.

2. Kierownik duchowy

Kierownik duchowy, z którego pomocy zakonnicy powinni korzystać przez całe życie, odgrywa szczególna rolę w okresie formacji ponowicjackiej. Instrukcja, w oparciu o poprzednie dokumenty Kościoła, daje w tej sprawie następujące wskazania:

1. zakonnicy powinni mieć możliwość korzystania z pomocy kierownika duchowego w zakresie wewnętrznym, i to niekoniecznie w ramach sakramentu pojednania;
2. każdy instytut zakonny powinien posiadać własnych kompetentnych wykwalifikowanych i wyznaczonych kierowników duchowych;
3. w domach, w których przebywają profesi czasowi, powinien być wyznaczony z urzędu przynajmniej jeden zakonnik służący duchową radą współbraciom;
4. kierownictwo duchowe nie może być zastąpione środkami psychologiczno-pedagogicznymi;
5. zasadniczym zadaniem kierownika duchowego jest: rozpoznanie działania Bożego, prowadzenie zakonnika drogami Bożymi, zasilanie życia zdrową doktryną i praktyką modlitwy, dokonywanie oceny przebytej przez profesa drogi.

Okres formacji czasowej przygotowuje zakonnika do złożenia profesji wieczystej. Magisterium Kościoła zaleca jednak, by profesja wieczysta była poprzedzona bezpośrednim i bardziej intensywnym przygotowaniem z wyłączeniem normalnych zajęć.

4. FORMACJA CIĄGŁA

Formacja zakonna nie kończy się z chwilą złożenia profesji wieczystej, lecz trwa przez całe życie. Odpowiedzialność za nią spoczywa na poszczególnych zakonnikach, przełożonych i instytutach zakonnych. Obowiązkiem zakonników jest gorliwe kontynuowanie przez całe życie swojej formacji duchowej, naukowej i praktycznej, a przełożeni powinni im zapewnić w tym celu środki i czas. Instytut zaś ma obowiązek przygotowania i realizowania programu tejże formacji uwzględniając w nim wszystkich członków.

Głównym celem formacji ciągłej jest ustawiczny i ogólny wzrost zakonnika zmierzającego do pełnego przeżywania swego poświęcenia się Bogu poprzez misję powierzoną mu przez Kościół, do pełnej realizacji siebie w Chrystusie poprzez charyzmat założyciela.

Ustawicznego wzrastania, rozpoznawania, otwartości na Ducha w dyspozycyjności i zdecydowaniu domagają się: powołanie Boże, funkcja życia zakonnego w Kościele i świecie, jakość życia konsekrowanego, weryfikacja wierności Bogu, uległość Duchowi Świętemu, uważne spojrzenie na okoliczności, wrażliwe i przezorne spojrzenie na znaki czasu, wola włączenia się w zadania Kościoła, dyspozycyjność w podporządkowaniu się hierarchii, odwaga w podejmowaniu inicjatywy, stałość w poświęceniu się dla innych, pokora w znoszeniu przeciwności, życie wspólne, rzeczywiste uczestnictwo i współodpowiedzialność za życie w instytucie, efektywna możliwość odpowiedzenia wezwaniu współczesnego świata poprzez twórczość i odwagę, pomyślna przyszłość instytutów zakonnych.

Instrukcja zauważa, że formacja ustawiczna pomaga zakonnikowi „zintegrować w duchu wierności jego siły twórcze”, strzeże przed skostnieniem i zesztywnieniem, pomaga dawać żywe i prawdziwe świadectwo Królestwu Bożemu na ziemi i charyzmatycznej autentyczności.

1. Zakres formacji

Formacja cięgła jest ogólnym procesem odnowy i rozwoju obejmującym całą osobę zakonnika i całość instytutu. W myśl Instrukcji powinna ona uwzględniać następujące sprawy:

1. przede wszystkim troskę o życie według Ducha, czyli życie duchowe, ponieważ zakłada ono pogłębienie wiary i znaczenia profesji zakonnej;
2. udział w życiu Kościoła zgodnie z charyzmatem instytutu, a zwłaszcza odnowa w zakresie działalności apostolskiej;
3. doskonalenie doktrynalne i zawodowe;
4. wierność własnemu charyzmatowi poprzez coraz lepsze poznawanie oraz wysiłek osobisty i wspólnotowy w jego realizacji.

Formacja cięgła obejmuje zatem wymiar osobowy, wspólnotowy, eklezjalny i apostolski.

Jeśli w realizacji formacji ciągłej korzysta się z ośrodków międzyzakonnych, wówczas trzeba koniecznie postarać się o jej uzupełnienie wartościami własnego instytutu poprzez własne inicjatywy i struktur.

2. Ważniejsze momenty formacji ciągłej

Wśród ważniejszych momentów w okresie formacji ciągłej – których jednak nie należy traktować jako ustalonego szeregu etapów, lecz trzeba potraktować je w sposób elastyczny wraz z uwzględnieniem nieprzewidzianych inicjatyw wzbudzanych przez Ducha Świętego – Instrukcja wymienia następujące:

1. przejście zakonnika z okresu formacji początkowej, kończącej się profesją wieczystą, do życia bardziej autonomicznego wymagającego nowego sposobu wykazania swej wierności Bogu;
2. po około dziesięcioletnim okresie profesji wieczystej, kiedy to pojawia się ryzyko życia „z przyzwyczajenia” i utrata wszelkiego zapału. Okazuje się wówczas pożytecznym dłuższy okres oderwania od zwyczajnego życia spędzony w jednej ze wspólnot instytutu;
3. czas pełnej dojrzałości, która często niesie ze sobą niebezpieczeństwo wzrastającego indywidualizmu;
4. chwile silnych kryzysów spowodowanych czynnikami zewnętrznymi lub osobistymi;
5. okres stopniowego wycofywania się z działalności.

Bezpośrednia odpowiedzialność za realizację formacji ciągłej zakonników spoczywa na osobie mianowanej do tego zadania przez przełożonych. Do przełożonych należy również troska o to, aby zakonnicy przez całe swoje życie mieli do swojej dyspozycji kierowników duchowych.

ZAKOŃCZENIE

Wskazania dotyczące formacji w Instytutach Zakonnych są pierwszym dokumentem, który zajmuje się poszczególnymi etapami formacji w sposób pełny i organiczny. Instrukcja daje dynamiczną wizję formacji zakonnej i przypomina, że autentyczna formacja zakonna opiera się na bazie ludzkiej i chrześcijańskiej; obejmuje całe życie zakonnika i wszystkie jego aspekty; odznacza się systematycznością, jednorodnością i stopniowością, które mogą być zapewnione przez Ratio institutionis i współpracę wszystkich osób odpowiedzialnych za poszczególne etapy formacji; daje pierwszeństwo formacji duchowej; prowadzi do jedności życia. Dokument Stolicy Apostolskiej podkreśla wartość osoby i znaczenia powołania oraz funkcję kierownika duchowego. Instytucje procesu formacyjnego spełniają funkcję służebną wobec konkretnych osób.

Instrukcja akcentuje różne aspekty formacji w zależności od specyficznego charakteru każdego etapu i ustosunkowuje się do nowych okoliczności w Kościele i w świecie.

---

Archiwum KWPZM