Gołąb M. OFMConv, Pierwsze etapy formacji zakonnej – postulat i nowicjat – specyfika, cele, wyzwania

5,5K

 

O. Marian Gołąb OFMConv

PIERWSZE ETAPY FORMACJI ZAKONNEJ – POSTULAT I NOWICJAT – SPECYFIKA, CELE, WYZWANIA

Zebranie Plenarne KWPZM, 16 maja 2006 r.

 

 

Rys historyczny postulatu i nowicjatu

Co do istoty, nowicjat był stosowany od początków życia zakonnego. Natomiast przez kolejne wieki kształtowały się zasady funkcjonowania nowicjatu, które dopiero w późniejszym czasie zostały usankcjonowane prawem kościelnym. Zinstytucjonalizowana forma postulatu i nowicjatu pojawiła się już w wieku IV z chwilą zrodzenia się wspólnotowej formy życia monastycznego określanej mianem cenobityzmu. Jej inicjatorem był św. Pachomiusz, który napisał regułę będącą fundamentem na którym w owym czasie zrodziły się duże klasztory, liczące często ponad stu mnichów. Ważne jest, aby sobie uzmysłowić, że wiele zwyczajów, które później zostały zaadoptowane przez zakony średniowieczne miało swoje źródło w klasztorach Pachomiusza. W jego regule znajdujemy świadectwo, że przywiązywał on dużą wagę do wstępnych etapów formacji, jakimi były postulat i nowicjat. Postulat rozpoczynał się obrzędem obłóczyn. Kandydat był ubierany przez mnicha w tunikę lnianą, w kaptur i płaszcz z koziej skóry. Po pozytywnym przeżyciu  postulatu kandydat był dopuszczany do nowicjatu. Prawo takie przysługiwało mnichom po ślubach wieczystych. Nowicjat był wypełniony pracą ręczną, formacją do posłuszeństwa i uczeniem się dłuższych fragmentów Pisma św. Po pomyślnym zakończeniu próby nowicjatu, kandydat był dopuszczany do ślubów, które składał na całe życie[1].

W regule św. Franciszka z Asyżu z 1223 r. jest nakazany obowiązkowy rok próby, który poprzedza profesję składaną na całe życie. W kwestii nowicjatu wydarzeniem przełomowym okazał się Sobór Trydencki. Wtedy właśnie Kościół nakazał prawem odbywanie nowicjatu we wszystkich instytutach zakonnych i uzależnił od tego ważność profesji. Wcześniej nie stawiano takiego warunku wszystkim zakonom[2].

Geneza postulatu związana jest ze starożytną praktyką zakonną, według której przez kilka lub kilkanaście dni poddawano próbie wolę i pokorę kandydata pragnącego wstąpić do zakonu. Praktyka postulatu była powszechnie stosowana w zakonach monastycznych. Wzmiankę o dwuletnim postulacie znajdujemy w prawodawstwie dominikanów, którzy w 1670 roku nałożyli taki obowiązek na braci laików, a później przedłużyli ten okres do 4 lat. Obowiązek postulatu wprowadziła Św. Kongregacja Biskupów i Zakonników w 1860 r. podając jednocześnie dokładniejsze dyrektywy. Bardziej szczegółowo zajął się tematyką postulatu Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 roku[3].

Postulat – specyfika, cele i wyzwania

Postulat (łac. postulare – prosić) stanowi pierwszy etap formacji zakonnej, który ma na celu przygotowanie kandydata do podjęcia życia w nowicjacie. Już na samym początku refleksji nad naturą i celem postulatu warto uzmysłowić sobie ścisłą jego zależność od następującego bezpośrednio po nim nowicjatu. Potwierdza to Kodeks Prawa Kanonicznego gdzie czytamy, że „Nikt nie może być dopuszczony do nowicjatu bez odpowiedniego przygotowania”[4].

Tego rodzaju przygotowanie okazuje się konieczne ze względu na sytuację dzisiejszej młodzieży, na naturę powołania do życia konsekrowanego, oraz na wymagania i cele nowicjatu, do którego kandydat prosi o przyjęcie[5].

Mówiąc o postulacie warto zwrócić uwagę na nazewnictwo stosowane w odniesieniu tego etapu formacji.

W historii życia zakonnego na określenie etapu formacji obejmującego czas przed nowicjatem używano pojęcia postulat. Takie nazewnictwo stosuje też Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r. oraz inne dokumenty poruszające tę tematykę takie jak: Instrukcja o odnowie formacji zakonnej Renovationis causam z 1969 r., czy Instrukcja: Wskazania dotyczące formacji w instytutach zakonnych Potissimum institutioni z 1990 r. W Instrukcji pojawia się jednakże nazwa alternatywna: prenowicjat[6]. Widać zatem pewną ewolucję w nazewnictwie. Wydaje się, że została ona zapoczątkowana nowym spojrzeniem Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku na kwestię postulatu. Nowy Kodeks nie wypowiada się na temat postulatu, tak jak czynił to Kodeks z 1917 roku. W tym względzie zauważalne są tutaj znaczne zmiany. Nowy Kodeks ideę postulatu podporządkował potrzebom nowicjatu, natomiast kwestię szczegółowych zasad rządzących postulatem pozostawił prawu zakonnemu własnemu. Reasumując należy stwierdzić, że w odniesieniu do omawianego przez nas etapu formacji można używać obu pojęć, jakkolwiek wydaje się, że określenie prenowicjat jest bliższe obecnie eksponowanej idei formacji poprzedzającej nowicjat.

1. Uzasadnienie potrzeby postulatu

Potrzeba postulatu jest ściśle związana z dobrym przygotowaniem do formacji w nowicjacie. Na przełożonych, którzy decydują o dopuszczeniu kandydatów do nowicjatu, spoczywa obowiązek roztropnej czujności, by dopuszczać tylko tych, którzy mają odpowiednie przymioty i wystarczającą dojrzałość, konieczną do rozpoczęcia życia zakonnego, właściwego danemu Instytutowi[7]. Jest to dlatego tak ważne, ponieważ „Najwięcej dziś trudności w wychowaniu nowicjuszów pochodzi zwykle stąd, że w chwili dopuszczenia ich do nowicjatu nie posiadają wystarczającej dojrzałości”[8]. Na etapie postulatu kandydat powinien osiągnąć taki stan dojrzałości ludzkiej i duchowej, który da nadzieję, że „jest on zdolny do podjęcia obowiązków stanu zakonnego i w tym stanie, a szczególnie w nowicjacie, będzie czynił postępy w osiągnięciu pełniejszej dojrzałości”[9].

Oczywiście błędem byłoby oczekiwać, że kandydat do życia zakonnego będzie od samego początku wypełniał wszystkie obowiązki zakonnika w stopniu doskonałym, winien on jednak przejawiać zdolności do stopniowego ich podejmowania. Dlatego też uzasadnione jest przeznaczenie pewnego czasu i środków na to, aby można było tę zdolność ocenić. Temu właśnie służy okres poprzedzający nowicjat, zwany postulatem, czy też prenowicjatem[10].

„Przygotowanie poprzedzające wejście do nowicjatu wydaje się o tyle potrzebniejsze, o ile świat jest mniej podatny na wpływy religii chrześcijańskiej”[11]. Im większa jest różnica pomiędzy życiem zakonnym a życiem i obyczajami świeckimi w których młodzież wzrasta na co dzień, tym bardziej należy położyć nacisk na stopniowe przygotowanie psychologiczne i duchowe kandydatów do nowicjatu[12].

2. Charakterystyka współczesnej młodzieży

Jaka jest zatem dzisiejsza młodzież? Z jakiego świata przychodzi? W refleksji nad postulatem nie sposób zatem uniknąć takich pytań. Odpowiedź na nie pomoże nam odpowiedzieć na pytanie o potrzebę okresu poprzedzającego nowicjat.

Swoistą matką dzisiejszej młodzieży jest postmodernistyczna kultura, która poprzez prasę, telewizję, internet, szkołę i na wiele jeszcze innych sposobów kształtuje młodych do liberalizmu, sekularyzmu, subiektywizmu, racjonalizmu, zerwania z tradycjami, niezależności, indywidualizmu, kwestionowania uznawanych powszechnie autorytetów, sytuacjonizmu moralnego i ucieczki przed cierpieniem. W efekcie niemal powszechnie przyjmowanym stylem życia staje się hedonizm i konsumizm. Jest to tak mocny nurt w dzisiejszej kulturze, że współczesnego człowieka zaczyna się określać mianem „homo consumatus”. Wszystko to ma oczywiście swoje konsekwencje społeczne i artykułuje się kryzysem instytucji rodziny, kryzysem ojcostwa, macierzyństwa, braterstwa, oraz brakiem wychowania do tradycji. Młody człowiek uformowany w szkole współczesności wcześnie wchodzi w inicjację seksualną i doświadcza różnego rodzaju używek. Ponadto pozostaje cała sfera religijności, gdzie coraz większe znaczenie zyskuje spirytyzm, magia i astrologia, a miejsce Boga osobowego zajmuje nieosobowe tchnienie, wewnętrzna moc i energia. Młodzież szuka w religii przede wszystkim emocjonujących doświadczeń, satysfakcji i nastroju, odrzucając takie wartości jak: krzyż, cierpienie, wierność, konsekwencja, poświęcenie, ofiara, wyrzeczenie…

Powyższa charakterystyka zawiera same niebezpieczeństwa i to zaledwie niektóre. Dla zobiektywizowania prawdy o dzisiejszej młodzieży należy zauważyć również jej pozytywne cechy. Wśród młodzieży są i tacy, którzy nie ulegli negatywnym wpływom kultury współczesnej. Wielu kandydatów do życia konsekrowanego to dojrzali ludzie, którzy prowadzili przykładne życie i dokładnie wiedzą z jakimi konsekwencjami wiąże się i ile kosztuje pójście za Jezusem. Są to ludzie których charakteryzuje wrażliwość religijna, szczerość, szlachetność, otwartość na braterstwo, przyjaźń i solidarność, posiadają pragnienie by świat był lepszy, angażują się w działalność na rzecz poprawy położenia ludzkości[13].

Bogaty młodzieniec z Ewangelii podejmując rozmowę na temat powołania stwierdza, że od młodości swojej praktykował gorliwie przykazania „wszystkiego tego przestrzegałem od swojej młodości”. Być może właśnie dzięki temu doszedł do takiego stanu ducha, dzięki któremu usłyszał przynaglenie do szukania czegoś doskonalszego. Wiemy jednakże czym skończył się dialog młodzieńca z Jezusem. Jeśli nawet miał powołanie do bycia doskonałym, zranienie w dziedzinie posiadania przeszkodziło mu w jego realizacji. O ile więcej zranień niesie na swoich barkach młodzież wstępująca dziś do zakonów. Do furt klasztornych puka młodzież ukształtowana w duchu kultury współczesnej. Rodzą się więc konkretne pytania, np.: Jaką postawę przyjąć wobec uzależnionych od internetu, seksu, używek, czy telefonu komórkowego? Jak pomóc tym, którzy wychowywali się w rodzinach alkoholików, czy też w rodzinach rozbitych? Pomoc powołaniu na etapie wstępnej formacji zakonnej w dzisiejszych czasach wymaga ogromnej kompetencji, przygotowania, indywidualnego podejścia i poświęcenia wiele czasu każdemu wychowankowi.

3. Cel postulatu

Odpowiedzi na cel postulatu należy szukać w nowicjacie. Kandydatom do zakonu pragnącym rozpocząć nowicjat  stawiane są konkretne wymagania. Celem postulatu jest zatem uformowanie kandydata w takim stopniu, aby spełnił on warunki przyjęcia do nowicjatu. Te zaś są jasno określone przez dokumenty Kościoła. Szczególną rangę w tym względzie mają zasady zapisane w prawie kanonicznym, do których prawo instytutu może dołączyć warunki własne[14]. Te, które możemy znaleźć w nauczaniu Kościoła, są następujące:

a) Odpowiedni stopień dojrzałości ludzkiej[15]. 

Punktem wyjścia w dobrej formacji do życia konsekrowanego jest założenie, że osoba zgłaszająca się posiada już określony zespół cech czysto ludzkich. Nie dostrzeżone i nie uzupełnione braki w tej dziedzinie są źródłem wielu niepowodzeń w życiu zakonnym. Podkreślić jednakże należy, że nie wystarczy „samo sprawdzenie na początku życia zakonnego, czy istnieją owe podstawy ludzkie i chrześcijańskie, ale należy podczas całego cyklu formacyjnego, w miarę rozwoju osób i w kontekście wydarzeń, troszczyć się o potrzebne dopełnienia braków”[16]. Kryteria pozwalające ocenić  poziom dojrzałości ludzkiej kandydatów do życia konsekrowanego znaleźć można w Dekrecie o formacji kapłańskiej Optatam totius. Należą do nich: stałość ducha, zdolność podejmowania rozważnych decyzji, właściwy sposób osądzania zdarzeń i ludzi, troska o rozwój własnych zdolności, szczerość ducha, stałe przestrzeganie sprawiedliwości, dotrzymywanie przyrzeczeń, grzeczność w postępowaniu, skromność połączona z miłością w rozmowach oraz zdolność panowania nad sobą[17]. Dodać również należy, że wymogiem nieodzownym dobrego przeżywania nowicjatu jest biegła znajomość języka używanego w tym domu[18].

b) Odpowiedni stopień dojrzałości chrześcijańskiej[19]

Sobór Watykański II w Dekrecie Perfectae caritatis o przystosowanej odnowie życia zakonnego przypomniał, że konsekracja zakonna jest zakorzeniona w sakramencie chrztu św.[20]. Logiczną konsekwencją tego stwierdzenia jest wymóg przyjmowania do nowicjatu tylko tych kandydatów, którzy na miarę swoich lat już żyją według zobowiązań wynikających z chrztu[21]. Chodzi o to, aby w formacji nowicjackiej nie cofać się do zwykłego katechumenatu. W dzisiejszych czasach ten warunek nabiera szczególnej wagi, gdyż coraz częściej zdarza się, że zgłaszający się kandydaci nie przeszli wszystkich etapów inicjacji chrześcijańskiej. Zauważalne są różne zaniedbania w dziedzinie sakramentów, doktryny i moralności. Dziś młody człowiek ma poważne braki w codziennym życiu chrześcijańskim[22]. Zauważyć należy, że dziś coraz większe grono kandydatów zgłaszających się do zakonów to neofici, ludzie którzy przeżyli nagłe olśnienie wiarą czy przebudzenie do życia chrześcijańskiego, a którym daleko jest do dojrzałego życia wiarą. Kolejną kwestią jest analiza poziomu wiary młodzieży w Polsce. Niepokojące są sygnały pochodzące z edukacji katechetycznej i uczęszczania do kościołów. Coraz mniej młodzieży angażuje się w życie wiary. Dlatego też Magisterium Kościoła alarmuje, że do zakonów coraz więcej zgłasza się kandydatów u których życie wiary opiera się często zaledwie na elementarnych wiadomościach, podczas gdy w naukach świeckich zdobywają coraz większą wiedzę[23].

c) Równowaga uczuciowa

Dotyczy to zwłaszcza dziedziny płciowej. Równowaga uczuciowa w tej kwestii powinna polegać na akceptacji drugiego człowieka i poszanowaniu dla jego odrębności[24]. W dzisiejszych czasach należy szczególną uwagę zwrócić na problem homoseksualizmu i biseksualizmu wśród dzisiejszej młodzieży.

d)  Zdolność do życia we wspólnocie pod władzą przełożonych

Mimo iż w nowicjacie będzie okazja do ugruntowania się w tej postawie, to jednak wskazane jest, aby już wcześniej podjąć ten wątek w formacji[25].

e) Spełnienie warunków i wolność od przeszkód do ważnego rozpoczęcia nowicjatu i przyjęcia w przyszłości święceń diakonatu i prezbiteratu

Jeśli chodzi o ten wymóg, to musi on być realizowany w sposób rygorystyczny[26]. Spełnienie tych warunków ma pomóc uniknąć w przyszłości licznych przykrych konsekwencji[27].  W sposób szczególny dotyczy to kandydatów do diakonatu i prezbiteratu. W wypadku tych kandydatów należy  już w postulacie upewnić się, czy żadna nieprawidłowość nie będzie w przyszłości przeszkodą w przyjęciu święceń[28].

f) Świadomość powołania

Warunkiem rozpoczęcia nowicjatu jest świadomość powołania Bożego. Jednym z kryteriów tej świadomości jest troska o wzrastanie w dojrzałości ludzkiej i chrześcijańskiej.   Ten wysiłek powinien doprowadzić do wolnej odpowiedzi na głos powołania i musi się wiązać z gotowością oderwania od spraw i ludzi, co jest ważnym wymogiem rozpoczęcia życia konsekrowanego[29]. Prenowicjat powinien zweryfikować niewłaściwe motywacje podjęcia życia konsekrowanego, mylnie identyfikowane często z powołaniem. Należą do nich: poszukiwanie awansu społecznego i zabezpieczenia na przyszłość, czy poszukiwanie w życiu zakonnym ochrony dla swej wiary w świecie, który postrzegają jako wrogi i zepsuty[30]. Dla wielu młodych powołanie to nie dar od Boga, ale jedynie własny wybór, u fundamentu którego leży nieświadome poszukiwanie bezpieczeństwa, wspólnoty i zabezpieczenia materialnego, lub zwyczajny idealizm. W tego rodzaju sytuacjach konieczna jest praca nad oczyszczeniem i naprostowaniem motywacji. Celem tego wysiłku jest naturalna i duchowa równowaga, oparta na wyrzeczeniu, trwałej wierności, spokojnej i nie podlegającej zmianom wielkoduszności, autentycznej radości i miłości[31]. Przy tej okazji warto dodać, że czas postulatu ma zaowocować szerszym spojrzeniem na powołanie. Chodzi o uświadomienie kandydatom, że istnieje różnorodność powołań, że są różne drogi realizacji całkowitego poświęcenia się Bogu[32].

4. Organizacja postulatu 

Kolejną kwestią jaką należy podjąć jest czas trwania, miejsce i forma realizacji zadań stawianych przed postulatem.

a) Czas trwania postulatu

Dokumenty Kościoła nie określają jasno jak długo powinien trwać postulat. „Instrukcja o odnowie formacji zakonnej Renovationis causam” z 6 stycznia 1969 roku stwierdza, że „Kapituła Generalna powinna określić charakter i czas tej wstępnej próby, która zresztą może być różna, zależnie od kandydatów. Aby jednak ta próba osiągnęła swój cel, nie może być zbyt krótka, ani zwyczajnie przekraczać dwóch lat”[33]. Magisterium Kościoła decyzję na temat długości prenowicjatu pozostawia prawu własnemu poszczególnych instytutów życia konsekrowanego. Znajdujemy tam zachętę do podjęcia uważnej refleksji nad takim  przystosowaniem postulatu, by lepiej przygotowywał do rozpoczęcia nowicjatu[34]. W przekonaniu Kościoła  „Właściwa formacja do życia zakonnego powinna być w naszych czasach stopniowa i dłuższa”[35].

Kolejnym dokumentem który porusza interesującą nas kwestię jest „Instrukcja: Wskazania dotyczące formacji w instytutach zakonnych Potissimum institutioni” z  2 lutego 1990 roku. W powyższym dokumencie czytamy: „okres przygotowawczy, który można bez obaw przedłużać, winien dać odpowiedź na kilka pytań, a przez to ułatwić przełożonym wydanie opinii co do właściwego terminu przyjęcia do nowicjatu. Należy dbać o to, by przyjęcie nie nastąpiło zbyt szybko, ale także by nie było niesłusznie odraczane, jeśli tylko przełożeni zdołali wyrobić sobie zdecydowaną opinię na temat osoby kandydata i nadziei, jakie można z nim wiązać”[36].

Magisterium Kościoła uwrażliwia, że tym co należy bardzo poważnie brać pod uwagę przy podejmowaniu decyzji o długości postulatu jest aktualna sytuacja młodzieży i dobre przygotowanie do nowicjatu[37].

b) Miejsce, formy postulatu i osoby odpowiedzialne

Istnieją różne możliwości w organizowaniu postulatu.  Jeśli chodzi o miejsce to jedynym warunkiem jaki należy spełnić jest to, aby „próba nie odbywała się w domu nowicjackim”[38]. Poza tym, jeśli istnieją słuszne racje, można organizować postulat nawet poza domem Instytutu[39]. Możliwe są również okresowe kontakty kandydata z Instytutem, lub z jednym z jego przedstawicieli. Ważnym zastrzeżeniem jest jednakże, że „Żadna z tych form nie powinna jednak stwarzać wrażenia, jakoby zainteresowani byli już członkami instytutu”[40]. Prenowicjusze mogą również być przyjęci do wspólnoty, jednak bez pełnego uczestnictwa w jej życiu[41].

Magisterium Kościoła bardziej niż na formy organizacyjne, kładzie nacisk na kompetencje, przygotowanie i odpowiedni styl pracy odpowiedzialnych za postulat. Mają to być doświadczeni zakonnicy, posiadający niezbędne kwalifikacje, którzy zaangażują się w osobistą opiekę nad kandydatami, gdyż ta w opinii Kościoła ważniejsza jest od konkretnych form organizacyjnych. Ze względu na zachowanie ciągłości wychowania, obowiązkiem osób odpowiedzialnych za postulat jest stały kontakt i czynna współpraca z mistrzami nowicjatów[42].

c) Przykład organizacji prenowicjatu w polskich prowincjach Franciszkanów (OFMConv)[43]

Przedmioty obowiązkowe z Ratio Studiorum OFMConv in Polonia, zaliczane do programu studiów w wyższym seminarium:

• Fonetyka                                                            –      1 godz.                        28 godz.
• Historia i geografia biblijna                           –      2 godz. (1 sem.)           28 godz.
• Język nowożytny                                              –      2 godz.                        56 godz.
• Liturgika                                                            –      1 godz.                        28 godz.
• Muzyka kościelna                                            –      1 godz.                        28 godz.
• Wprowadzenie w chrześcijaństwo               –      4 godz.                      112 godz.
• Wstęp do filozofii                                             –      1 godz. (1 sem.)           14 godz.
• Przedmioty fakultatywne z Ratio studiorum OFMConv in Polonia, zaliczane także do programu studiów w wyższym seminarium:
• Konwersatorium z literatury religijnej          –   2 godz. (1 sem.)             28 godz.
• Przedmioty formacyjne i uzupełniające:
• Franciszkanizm                                                   –   2,5 godz.                        70 godz.
• Konwersatorium z języka polskiego                –   1,5 godz.                        42 godz.
• Szkoła modlitwy                                                  –      1 godz.                        28 godz.
• Kultura dnia codziennego                                 –      1 godz.                        28 godz.
• Język łaciński                                                       –      1 godz.                        28 godz.
• Warsztaty psychologiczne                                 –      2 godz. (1 sem.)           28 godz.

Sposób zaliczenia poszczególnych przedmiotów

Wszystkie zajęcia prowadzone podczas prenowicjatu kończą się określoną w tabeli wykładów formą zaliczenia. Przedmioty pochodzące z programu studiów w wyższym seminarium zaliczane są według zasad określonych w przepisach odnoszących się do tych studiów, a zawartych w części poświęconej seminarium i wpisywane do karty egzaminacyjnej, przekazywanej następnie do sekretariatu seminarium. Egzaminy i zaliczenia z przedmiotów formacyjnych wpisywane są do specjalnej „karty ocen”, która jest dołączana do akt personalnych zakonnika.

Uwagi dotyczące prenowicjuszy pochodzących z innych krajów

Przed rozpoczęciem prepostulatu kandydaci nie posiadający wystarczającej znajomości języka polskiego powinni odbyć kurs językowy trwający przynajmniej 3 miesiące, organizowany przez jurysdykcję prowadzącą prenowicjat. W miejsce konwersatorium z języka polskiego i z literatury religijnej podejmują zajęcia pogłębiające znajomość języka polskiego.

Formacja pastoralna

Założenia ogólne

Zgodnie z zaleceniami dokumentu z Ariccia[44] kandydaci podczas procesu formacyjnego mają przekonać się, że powołanie nie jest sprawą prywatną, ale darem, który należy dzielić z braćmi[45]. Ponadto należy im ukazać, że wymiar apostolski należy do istotnych elementów naszego charyzmatu. Dlatego od kandydatów winno się wymagać gotowości oddania siebie posłudze apostolskiej, weryfikując czy są co najmniej otwarci na rozwój uzdalniający ich do przyjęcia różnych zadań apostolskich.

Cel

Program formacji pastoralnej, wprowadzany etapami, ma pomóc kandydatowi w dojrzewaniu do przeżywania powołania jako daru z siebie, zwłaszcza w stosunku do ludzi ubogich i odrzuconych, otwierając go także na perspektywę misji ad gentes.[46] Na etapie prenowicjatu program ten winien doprowadzić do konfrontacji pragnień kandydata i jego planów z rzeczywistością apostolską naszej wspólnoty i jej charyzmatu, co będzie pomocne zwłaszcza w stosunku do tych, którzy mają nierealistyczne poglądy o naszym życiu[47]. Program powinien dać także wychowawcy materiał do rozeznania, czy kandydat przeżywa swe powołanie w duchu posłannictwa franciszkańskiego[48], a także, poprzez konkretne wypróbowanie umiejętności kandydata, do oceny jego uzdolnień i charyzmatów osobistych[49]. Zadanie tego rozeznania spoczywa bowiem na odpowiedzialnych za formację[50]. Mistrz prenowicjatu odpowiada również za organizację i weryfikację formacji pastoralnej kandydatów.

Środki

Studium apostolskiego wymiaru charyzmatu franciszkańskiego

Rzetelna informacja o apostolskiej rzeczywistości Prowincji i Zakonu przez przedstawienie charakterystycznych dla naszego charyzmatu rodzajów apostolstwa, a także rodzajów dzieł duszpasterskich obecnych w Prowincji.

Mocne doświadczenie posługi ludziom potrzebującym: opieka nad ludźmi samotnymi i chorymi, okresowa praktyka w szpitalu lub domu opieki społecznej, czy inne formy pracy dla chorych, ubogich, potrzebujących itp.

Posługa na rzecz miejscowego klasztoru i kościoła: prace porządkowe, służba liturgiczna, różne formy pracy fizycznej.

 

Nowicjat – specyfika, cele i wyzwania

1. Natura nowicjatu

„Życie zakonne zaczyna się od nowicjatu. Jego zadaniem, niezależnie od celu szczegółowego zakonu, jest wprowadzenie nowicjusza w istotne i podstawowe wymagania życia zakonnego”[51]. Przyjęcie do nowicjatu, oznacza rozpoczęcie życia w instytucie[52]. Jest to jednocześnie początek podstawowej i delikatnej fazy formacyjnej, która ma na celu ukształtowanie u kandydatów własnej tożsamości powołaniowej w życiu zakonnym[53].

2. Cel nowicjatu

Co zatem powinno dokonać się w nowicjacie? Jaki jest jego cel? Jak już wcześniej zostało stwierdzone, nowicjat jest niezastąpionym początkiem życia zakonnego. Na tym etapie dokonuje się bowiem zasadnicza formacja do życia radami ewangelicznymi oraz wprowadzenie kandydata w istotne i podstawowe wymagania tego sposobu życia[54]. Kościół święty stawia przed nowicjatem następujące szczegółowe zadania:

– Powinno dokonać się w nim rozpoznanie i potwierdzenie powołania nowicjuszy[55]. Należy rozwijać w nich świadomość, iż powołanie do życia konsekrowanego jest wyłączną inicjatywą Boga, który wybiera i domaga się całkowitego, bezwarunkowego i wyłącznego złożenia siebie w całopalnej ofierze[56]. Na tym etapie należy pomóc nowicjuszom w dokładniejszym rozpoznaniu powołania, poszerzyć ich osobistą wiedzę na ten temat opartą na: doświadczeniu wewnętrznym, rzetelnej refleksji nad sobą i w odniesieniu do charyzmatu instytutu[57].

– Formacja w nowicjacie powinna stworzyć kandydatowi warunki do doświadczenia realnego sposobu życia zakonu. Nowicjusze nie mogą prowadzić życia urojonego, ale bliskie temu, które podejmą już jako profesi. Z tego względu należy wskazywać im ideały płynące ze specyficznego ducha instytutu osadzone na realnej rzeczywistości codziennego życia[58]. Logiczną konsekwencją realizacji tego celu jest wymóg, aby formacja nowicjuszy odbywała się w klasztorze instytutu, który przyjął kandydatów[59], gdzie zobowiązani są przebywać przez 12 miesięcy, oraz aby wychowawcą był członek tegoż instytutu[60].

– Formacja umysłu i serca nowicjuszy według ducha instytutu[61]. Nowicjat ma obowiązek uformować właściwą duchowość kandydatów na płaszczyźnie człowieczeństwa, chrześcijaństwa i zakonności przenikniętej charyzmatem instytutu. Na tym etapie wszelkie zabiegi formacyjne powinny kształtować osobowość nowicjusza na wielu poziomach: poznawczym, afektywnym, wolitywnym, teoretycznym i praktycznym, wewnętrznym i zewnętrznym[62]. Aby to mogło nastąpić należy:

* wdrażać nowicjuszy praktycznie i teoretycznie w cnoty ludzkie i chrześcijańskie oraz dopomagać, aby nabierały one charakteru zakonnego
* uczyć umiłowania Słowa Bożego i zrozumienia jego roli w życiu zakonnym
* przygotowywać do rozumienia i praktykowania liturgicznego kultu Bożego
* wprowadzać w tajemnice zbawienia
* uczyć ukochania Kościoła świętego i szacunku wobec jego pasterzy
* wdrażać w praktykę rad ewangelicznych
* prowadzić do pełniejszej doskonałości przez modlitwę i samozaparcie[63]

– Wszelkie zabiegi formacyjne mają ostatecznie pod koniec nowicjatu doprowadzić do podjęcia dojrzałej i odpowiedzialnej decyzji konsekrowania swojego życia na wyłączną własność Bogu. Zobowiązany jest do niej w pierwszej kolejności nowicjusz, który podczas nowicjatu powinien mieć wiele okazji do zweryfikowania swojego powołania. Przełożeni natomiast mają za zadanie potwierdzić zamiar i zdatność nowicjusza, lub przeciwnie doradzić mu powrót do „świata”, jeśli są ku temu poważne powody[64].

3. Rola mistrza nowicjatu

Za realizację wyżej wymienionych zadań odpowiedzialny jest mistrz nowicjatu. Zakonnik ten należy do niezastąpionych wychowawców. Jemu podlegają bezpośrednio wszyscy nowicjusze. Jak mówi Kodeks Prawa Kanonicznego: „Kierownictwo nowicjuszy jest pod zwierzchnictwem wyższych przełożonych zastrzeżone tylko mistrzowi. W dziedzinie formacji cieszy się on autonomią w relacji do przełożonego klasztoru, jemu również podlegają w kwestiach formacyjnych wszyscy współpracownicy. Wszystkie obowiązki i powierzone zajęcia nowicjusze mają zatem wypełniać pod kierunkiem i opieką mistrza nowicjatu. On również może dobrać sobie odpowiednich i kompetentnych pomocników”[65].

Jak widzimy, odpowiedzialność za formację nowicjacką ponosi jedna osoba. Zakonnik ten posiada bardzo szerokie kompetencje w relacjach do swoich wychowanków. Jest nie tylko wychowawcą na forum zewnętrznym, ale bierze osobistą odpowiedzialność także za formację ich życia duchowego. Zakres jego kompetencji obejmuje pełnienie roli kierownika duchowego, czy towarzysza drogi duchowej wobec wszystkich nowicjuszy, oraz w stosunku do  każdego z osobna[66]. Indywidualne podejście do każdego nowicjusza jest szczególnym wyzwaniem mistrza nowicjatu. „Nowicjusze wstępujący do nowicjatu prezentują różny poziom kultury ludzkiej i chrześcijańskiej. Trzeba więc poświęcić osobną uwagę każdemu nowicjuszowi, aby mógł posuwać się naprzód w miarę własnych możliwości oraz by dostosować do nich treść formacji i jej metody”[67].

Wypełnianie tego obowiązku wiąże się  z  koniecznością podejmowania z wychowankami częstych rozmów formacyjnych. Nie wolno jednakże w trakcie ich odbywania nakłaniać nowicjuszy do otwierania przed sobą sumienia[68]. Dodać należy, że mistrz nowicjatu będzie mógł skutecznie spełnić swoją rolę kierownika duchowego „gdy nowicjusze dobrowolnie się przed nim otworzą. Jednak w instytutach kleryckich ani on, ani jego pomocnik nie mogą słuchać spowiedzi sakramentalnej nowicjuszy, chyba że w wyjątkowych przypadkach ci ostatni sami o to poproszą”[69].

Dla formacji nowicjackiej ważna jest nie tylko baczna uwaga na indywidualny wzrost każdego kandydata, ale konieczna jest również troska o atmosferę formacyjną całej wspólnoty[70]. Formacja w klimacie wolności, giętkości i roztropnego kierownictwa ze strony mistrza nowicjatu jest warunkiem skuteczności wychowania[71]. Najlepszą atmosferą formacyjną jest duchowe porozumienie i zgodność poglądów pomiędzy mistrzem nowicjatu i nowicjuszami. Dla dobra formacji taka atmosfera powinna również panować pomiędzy mistrzem nowicjatu a przełożonym wyższym instytutu[72]. Praktyka pokazuje, że jest to ważny warunek skuteczności formacji. Mistrz nowicjatu chcąc wiernie realizować program formacyjny nakreślony przez magisterium Kościoła i przepisy własnego instytutu narażony jest na niezrozumienie tych zakonników, którzy byli formowani inaczej, w innych czasach, w oparciu o inne dokumenty, którzy mają inną wizję wychowania, czy nawet życia zakonnego. Bez wsparcia przełożonego wyższego formacja może być narażona na niebezpieczeństwa. Ten etap formacji wymaga czujnej troski przełożonego wyższego również ze względu na mistrza nowicjatu. Ponieważ przełożony nowicjatu cieszy się dużą autonomią w dziedzinie wychowania, oraz wiele pozostawione jest jego osobistemu uznaniu, dlatego obecność przełożonego wyższego powinna być zabezpieczeniem, żeby nie popełnił jakichś błędów.

Aby zagwarantować jednolitość pracy duchowej w nowicjacie oraz pomóc nowicjuszom w budowaniu więzi między sobą[73] istnieją ograniczenia w kontaktach nowicjusza z innymi zakonnikami, a pomieszczenia nowicjatu powinny mieścić się w oddzielnej części klasztoru. Należy jednak dodać, że dobra formacja nie jest jedynie dziełem mistrza nowicjatu. Zależy ona również od innych zakonników, którzy powinni wspierać dzieło kształtowania nowicjuszy przez przykład własnego życia i modlitwy[74].

Posługa mistrza nowicjatu domaga się nieustannej dyspozycyjności i codziennego towarzyszenia wychowankom[75]. Powinien być z nimi w różnych wydarzeniach dnia i roku. Jego obecność jest potrzebna zarówno wtedy, gdy nowicjusze się modlą, pracują, odpoczywają, studiują ale również, gdy świętują czy też celebrują liturgię. W związku z tym mistrz powinien być wolny od obowiązków klasztornych, które mogłyby mu przeszkodzić w odpowiedzialnym wykonywaniu tego zadania[76]. Najczęściej obowiązuje jednocześnie zasada, że na wszelkie stałe posługi poza nowicjatem musi otrzymać pozwolenie wyższego przełożonego.

Jakie zatem przymioty wymagane są od mistrza nowicjatu? Logiczną konsekwencją obowiązków stawianych przed tą osobą jest wymóg, aby to był doświadczony zakonnik, starannie przygotowany i posiadający przymioty dobrego wychowawcy, przede wszystkim aby posiadał odpowiednią wiedzę i roztropność[77]. Mistrz nowicjatu powinien charakteryzować się biegłością w dydaktyce oraz kompetencją w dziedzinach: duchowości instytutu, jego historii, obecnej sytuacji, duszpasterstwa, psychologii, pedagogiki itp.[78] Najczęściej przepisy własne instytutów nakazują, aby obowiązki te powierzać zakonnikom najlepszym, odznaczającym się duchem modlitwy, miłością i roztropnością[79].

W nowicjacie formacja osiąga swoje cele jeśli pomiędzy wychowawcą i wychowankami istnieje relacja mistrz – uczeń, czy starszy – młodszy brat[80], nie zaś profesor – student, czy nauczyciel – słuchacz. Warunkiem zaistnienia takich odniesień jest świadectwo autentycznego i gorliwego życia Ewangelią ze strony mistrza, ale też otwartość na proces formacyjny u nowicjuszy. Dla owocności formacji ze strony kandydatów istnieje zatem wymóg czynnej współpracy, osobistego zaangażowania, otwarcia się wobec mistrza, szczerego dialogu, otwartości na udzielane rady i wskazówki[81].

Formacja w nowicjacie jest mocno uzależniona od mistrza nowicjatu. To od niego w praktyce zależy jakie treści będą przekazywane, w jakim czasie, w jakiej kolejności i kto będzie prowadził zajęcia. To temu wychowawcy prawo własne pozostawia duży zakres swobody przy podejmowaniu różnorodnych decyzji w zależności od sytuacji i potrzeb. W formacji nowicjackiej wiele pozostawione jest jego roztropnemu uznaniu. Bardzo dużo zatem zależy od duchowości mistrza, w jakiej szkole został przygotowany i jak uformowany. Innych karmi tym, czym sam żyje, do czego został uformowany i przekonany, a w nowicjacie ma ku temu ogromne możliwości i kompetencje.

Dla przykładu wiele zależy od antropologii do jakiej jest przekonany mistrz nowicjatu. Uwzględnienie zdrowego poglądu na sferę ludzką w formacji nowicjackiej oznacza, że ten etap ukończą dojrzali ludzie zdolni rozwijać się i efektywnie służyć innym (łaska buduje na naturze i ją uszlachetnia). Można wyobrazić sobie jakie owoce może przynieść formacja, która odmawia nowicjuszowi prawa do pielęgnowania zainteresowań, wyklucza możliwość uprawiania sportu, ogranicza czas snu nocnego czy wypoczynku podczas dnia, wyklucza prawo do intymności przeakcentowując wymagania życia wspólnego, obciąża nadmierną pracą, nie uczy właściwej troski o zdrowie fizyczne czy dobre samopoczucie psychiczne, nie przywiązuje należytej wagi do higieny zdrowego odżywiania  czy też kultury osobistej itd.

Antropologia to zaledwie jedna z licznych dziedzin jakie wywierają wpływ na owocność formacji. Nowicjat ma pomóc – dla przykładu – we właściwym spojrzeniu na świat, innych ludzi, na samego siebie, na posługę apostolską itd.

4. Zasady związane z organizacją nowicjatu

Nowicjat i następujący po nim czas ślubów symplicznych został przez Kościół dość skrupulatnie określony. Wskazuje to na szczególną rangę i doniosłość tych etapów na tle całej drogi formacyjnej. Zauważyć jednakże należy, że magisterium Kościoła podaje jedynie generalne zasady, natomiast wiele spraw szczegółowych pozostawia do rozstrzygnięcia prawodawstwu poszczególnych instytutów[82]. Każdy instytut powinien mieć swój własny program formacyjny (Ratio formationis), inspirowany własnym charyzmatem, który powinien wyraźnie wyodrębnić poszczególne etapy formacji[83]. Zasada ta wynika z podstawowego założenia soborowej odnowy formacji zakonnej według której nie powinna ona być organizowana we wszystkich instytutach zakonnych w tym samym stylu, ale powinna uwzględnić specyficzny charyzmat instytutu i oprzeć się na doświadczeniu[84]. Magisterium Kościoła przypomina, że nawet najlepsze metody i środki formacyjne nie mogą być identyczne dla kształcenia i wychowania w różnych od siebie instytutach[85].

Obecny Kodeks Prawa Kanonicznego stwierdza, że „Nowicjat do ważności powinien trwać dwanaście miesięcy spędzonych we wspólnocie nowicjatu”[86] i nie można go przedłużać ponad dwa lata[87]. W czasie nowicjatu istnieje możliwość organizowania nawet kilku okresów praktyk pastoralnych. Mają one na celu formację kandydatów do kształtowania w sobie harmonijnej jedności pomiędzy kontemplacją i działalnością apostolską. Ważne jest jednakże, aby mieć świadomość, że praktyki muszą uszanować obowiązek spędzenia przez kandydata dwunastu miesięcy we wspólnocie nowicjatu[88]. Na podobnych zasadach można podejmować pracę zawodową w czasie nowicjatu. Jednakże powinna ona spełniać następujące warunki: musi być zgodna z celem apostolskim instytutu, powinna przyczyniać się do pełnego przygotowania nowicjuszy do życia w instytucie i że jest naprawdę działalnością apostolską[89].

Przy tej okazji warto zająć się również codziennymi obowiązkami, których nie brak w nowicjacie. Magisterium Kościoła daje w tym względzie jedynie ogólne wskazania. Zalecane jest aby wszystko działo się pod kierunkiem i opieką mistrza, lub jego współpracowników. Przy podejmowaniu prac należy czuwać, aby wszelkie zaangażowanie miało na uwadze formację nowicjuszy, a nie korzyść Instytutu[90]. Wszelkie obowiązki powierzane nowicjuszom, oraz rodzaj dzieł i sposób zaangażowania należy tak układać, by służyły zakonnej formacji[91].

Dobre przeżycie nowicjatu wymaga od nowicjusza wyłączenia się nie tylko z życia zawodowego, ale również zdystansowania się od więzi rodzinnych. Nie chodzi jednakże o to, że z chwilą wstąpienia do zakonu rodzina staje się wrogiem powołania. Jeśli bowiem iskra wezwania Bożego w środowisku rodzinnym został rozniecona, to nie wolno tego środowiska uznać za niegodziwe. Celem zdystansowania się jest odkrycie nowej rodziny, którą staje się wspólnota instytutu. Oddalenie się powinno jednakże stać się początkiem nowego, głębszego związania się w Chrystusie z rodziną, którą człowiek opuścił[92].

Już dziś nikt nie ma wątpliwości, że dla życia konsekrowanego kwestia formacji kandydatów jest sprawą najwyższej wagi[93]. Ważne jest zatem, aby zwłaszcza nowicjuszom stworzyć możliwie najlepsze warunki przeżycia tego tak ważnego dla ich przyszłości czasu. Z tego względu Kościół zachęca, aby nowicjaty nie były duże. Ma to pomóc w stworzeniu lepszych relacji pomiędzy mistrzem nowicjatu a nowicjuszem, czego owocem ma być lepsza jakość wzajemnego zrozumienia, poznania, czy indywidualne podejście do każdego kandydata umożliwiające wyjaśnienie wszystkich delikatnych problemów, jakie wiążą się z początkiem trudnej drogi duchowej. Z tego też względu nie jest wskazane umieszczanie nowicjatu w środowisku i kulturze obcej pochodzeniu i językowi ojczystemu nowicjuszy[94].

Warunkiem dobrej formacji w nowicjacie jest wspólnota. Magisterium Kościoła domaga się, aby ten czas formacji był przeżywany w gronie nowicjuszy złączonych bratnią miłością i pod kierunkiem magistra[95]. Jest to tak ważny element formacji nowicjackiej, że zbyt długa nieobecność we wspólnocie może wpłynąć na nieważność nowicjatu[96]. Podobną logikę widać w rozwiązaniu sytuacji, gdy ilość nowicjuszy jest zbyt mała żeby stworzyć samodzielną wspólnotę. W takiej sytuacji przełożony generalny powinien umieścić nowicjuszy w takiej społeczności, która będzie sprzyjać i pomagać w formacji[97].

Ponieważ nowicjusze powinni ćwiczyć się w długotrwałej modlitwie, skupieniu i milczeniu, dlatego też ważny jest odpowiedni dobór miejsca nowicjatu. W związku z tym nie jest wskazane odbywanie nowicjatu w miejscach i domach, którym brakuje dystansu do środowiska, czy też działalności apostolskiej[98].

Dokumenty Kościoła podejmują również kwestię łączenia nowicjatów braci zakonnych i kandydatów do kapłaństwa, wskazując na dobroczynne skutki wspólnego przeżywania nowicjatu[99].

5. Dydaktyka w formacji nowicjackiej

a) Cel wykładów

Formacja w nowicjatach dokonuje się na wiele różnych sposobów. Jednym z nich są systematyczne zajęcia dydaktyczne. Już na samym początku należy jednakże sobie uzmysłowić, iż na tym etapie formacji zakonnej, wykłady nie mają charakteru akademickiego, których celem jest zdobywanie stopni naukowych. Według Kodeksu Prawa Kanonicznego „Okres nowicjatu […] ma być przeznaczony na dzieło kształtowania w ścisłym znaczeniu, stąd nowicjusze nie powinni podejmować studiów albo innych zajęć, które nie służą bezpośrednio tej formacji”[100]. Wykłady w nowicjatach mają zatem przede wszystkim charakter formacyjny, dlatego też w ich ramach należy unikać zbędnych rozważań akademickich[101]. Dokumenty Kościoła nie określają również w szczegółach jak powinien wyglądać program formacji w nowicjacie. Decyzja o tym jest pozostawiona własnemu prawu instytutu[102]. Wykłady w nowicjacie są ważne[103], gdyż  dzięki nim kandydat na zakonnika zdobywa wiedzę na ten życia konsekrowanego, wprowadzony zostaje w historię i duchowość instytutu, poznaje podstawowe wiadomości na temat modlitwy, życia duchowego, czy praktyki cnót. Jednakże należy mieć świadomość, że same wykłady nie wystarczą. Pełne przygotowanie nowicjackie daleko wykracza poza zwykłe nauczanie. Nowicjusz powinien zostać wprowadzony w doświadczenie, w praktykę zagadnień, które poznaje w teorii[104].

b) Program

Nowicjusze powinni być formowani przez mistrza „zgodnie z programem kształtowania określonym własnym prawem”[105] i pod zwierzchnictwem wyższych przełożonych[106]. Zabiegi formacyjne mistrza nowicjatu nie są zatem uzależnione jedynie od jego osobistych poglądów, pomysłów i przekonań. Oprócz wspólnych ustanowionych przez Prawo Kościoła norm jakie obowiązują wszystkie nowicjaty zakonne, w każdym nowicjacie powinien istnieć program opracowany dla tego etapu  formacji zgodnie z postanowieniami prawa własnego, uwzględniający specyfikę instytutu i będący skutecznym środkiem w kształtowaniu kandydatów w duchu określonego charyzmatu zakonu. Powinien to być dokument takiej rangi, aby można było swobodnie nanosić w nim poprawki i zmiany, jeśli będzie zachodzić taka potrzeba[107]. Mistrz nowicjatu musi zatem charakteryzować się postawą sługi wobec tych zasad, które powinien realizować w wychowaniu.

c) Przykłady dydaktyki w nowicjacie

Dla zobrazowania jak różne mogą być stosowane rozwiązania zaprezentowane zostaną dwa dokumenty odnoszące się do nowicjatu. Jeden obowiązuje w polskich prowincjach Zgromadzenia Sióstr Świętego Feliksa z Kantalicjo (Felicjanki), drugi w domach formacyjnych Zakonu Franciszkanów (OFMConv) w Polsce.

Siostry Felicjanki

Siostry Felicjanki zawarły zasady formacji w dokumencie o tytule: Ku pełni Chrystusa. Podręcznik formacji dla prowincji polskich Zgromadzenia Sióstr Świętego Feliksa z Kantalicjo, Polska – Rzym 1999. W dokumencie wyliczono poszczególne przedmioty, bez dokładnego określania treści jakie powinny być poruszone w toku wykładu. Dobór wykładowców i zakres materiału pozostawiono decyzji mistrzyni. Realizację programu nauczania obejmują następujące przedmioty:

• Pismo święte (zagadnienia wybrane)
• Liturgika (zagadnienia wybrane)
• Teologia dogmatyczna (zagadnienia wybrane)
• Teologia moralna (zagadnienia wybrane)
• Teologia życia wewnętrznego (zagadnienia wybrane)
• Teologia życia zakonnego (zagadnienia wybrane)
• Aktualne magisterium Kościoła
• Konstytucje Zgromadzenia
• Wybrane zagadnienia z psychologii i kultury życia codziennego[108]

Franciszkanie

Franciszkanie (OFMConv) oprócz dokumentów zawierających podstawowe zasady formacji[109] wypracowali również szczegółowy program formacji intelektualnej i pastoralnej na poszczególnych etapach, uwzględniający ich specyfikę i naturę: Ratio Studiorum OFMConv in Polonia. Program formacji intelektualnej i pastoralnej w domach formacyjnych Zakonu Franciszkanów (OFMConv) w Polsce, Gdańsk – Kraków – Warszawa 2000. Znajdujemy w nim dokładne określenie jakie przedmioty powinny znaleźć się w programie nowicjatu, szczegółowo określono treści zajęć, ilość godzin w tygodniu i roku, a także sposób zaliczania poszczególnych wykładów. Wszystkie przedmioty mają charakter formacyjny, a jeden z nich może być nawet zaliczony w programie studiów seminaryjnych jako fakultatywny. Realizowane są zatem następujące przedmioty:

• Teologia życia konsekrowanego
• Wybrane zagadnienia z teologii duchowości (wprowadzenie do życia wewnętrznego)
• Franciszkanizm
• Historia Zakonu
• Historia i tożsamość Prowincji
• Liturgika
• Prawodawstwo Zakonu (Reguła i Konstytucje)
• Szkoła dialogu wspólnotowego – psychologiczne warsztaty grupowe
• Szkoła modlitwy
• Śpiew liturgiczny
• Z życia Kościoła – konwersatorium[110]

Wydaje się, że te dwa dokumenty dobrze obrazują rozwiązania w dziedzinie dydaktyki stosowane w nowicjatach zakonnych  w Polsce. Każde z zaprezentowanych rozwiązań ma swoje zalety i słabe strony. Szczegółowe określenie wszelkich zajęć stwarza niebezpieczeństwo pewnego przeakcentowania wykładów na tle całej formacji. Pozytywem natomiast jest jasne określenie jakie treści powinny być zaprezentowane w czasie nowicjatu. Ogólny program zajęć daje duże możliwości decydowania mistrzowi. Z tym związane są jednak niebezpieczeństwa. Życie codzienne, osobiste upodobania mistrza czy jeszcze wiele innych czynników mogą doprowadzić do marginalizacji zajęć dydaktycznych, lub też przeakcentować jedne wykłady  na niekorzyść innych, być może obiektywnie ważniejszych. Wydaje się zatem, że pierwsze rozwiązanie jest lepsze. Trzeba tylko pamiętać o pewnej elastyczności koniecznej w realizowaniu wykładów.

d) Współpraca pomiędzy zakonami

W ostatnich latach w dokumentach Kościoła pojawiły się również sugestie co do kursów międzyzakonnych dla nowicjuszy. Chodzi mianowicie o odpowiednią formację doktrynalną w nowicjacie z takich przedmiotów jak: Pismo święte, teologia duchowości, teologia moralna, eklezjologia, teologia prawa i życia zakonnego – w szczególności poszczególnych rad ewangelicznych – liturgia. Wykłady powinny obejmować również zagadnienia z antropologii i psychologii, które dadzą nowicjuszom na początku ich drogi formacyjnej możliwość lepszego poznania siebie, szczególnie w obszarach najbardziej potrzebujących formacji. Takie zajęcia wymagają obecności na nich odpowiedzialnych za formację w celu pomocy nowicjuszom w przyswajaniu poznawanych treści. Zaznaczyć jednakże należy, że wspólnie podejmowane wykłady nie można mylić z „nowicjatami międzyzakonnymi”, gdyż każdy instytut musi mieć własny nowicjat. Oprócz zdobywania wiedzy, owocem tego typu zajęć może być również poznanie oryginalności własnego instytutu, odkrycie wartości każdego założyciela w jednolitości misji Kościoła, oraz wychowanie do współpracy i formacja zmysłu jedności[111].

6. Kontynuacja misji nowicjatu

Nowicjat kończy się złożeniem ślubów czasowych[112]. Cała uroczystość profesji może być połączona ze Mszą św., ale bez nadawania jej szczególnie uroczystego charakteru. Jest to zazwyczaj połączone z obleczeniem w strój zakonny i wręczeniem innych oznak stanu zakonnego[113]. Pierwsza profesja mimo iż zachowuje charakter próbny i czasowy sprawia, że kandydat staje się w pełni uczestnikiem konsekracji zakonnej. Czasowość profesji jest podyktowana potrzebą dojrzewania w dziedzinie powołania zakonnego[114]. Po złożeniu pierwszej profesji rozpoczyna się w życiu zakonnika drugi i konieczny etap formacji zakonnej: okres próby ponowicjackiej[115].

Aby formacja w nowicjacie przyniosła wskazane owoce, powinna być kontynuowana na kolejnych etapach formacji wstępnej. Odpowiedzialny za formację profesów czasowych powinien w swojej pracy formacyjnej kontynuować linię formacyjną mistrza nowicjatu[116].

Z dotychczasowych rozważań jasno wynika że nowicjat stanowi centralny etap w całym procesie formacyjnym osób konsekrowanych. Wszystko co dzieje się przed nowicjatem, ma przygotowywać do jego przeżycia, natomiast późniejsze wychowanie ma ugruntowywać i rozwijać to, co w czasie nowicjatu się dokonało. Formacja nowicjacka powinna nadawać ton całej formacji w instytucie.

Życie pokazuje, że nie zawsze powyższa zasada jest realizowana. Konsekwencją braku jednolitości w całym procesie formacyjnym jest mała skuteczność wychowania. Konieczna jest zatem ścisła współpraca mistrza nowicjatu z wychowawcami odpowiedzialnymi za inne etapy formacji. Nie będzie dobrej i skutecznej formacji, jeżeli wychowawcy (mistrzowie i inni wychowawcy, spowiednicy, ojcowie duchowni, kierownicy duchowi, profesorowie itp.) nie będą stanowić działającej wspólnotowo ekipy formacyjnej. Lepsza współpraca wychowawców, to więcej mocy Bożej w formacji. Błędem byłoby publiczne kontestowanie przez wychowawcę pracy i osiągnięć innego etapu formacji. Istnieje zatem konieczność częstych i systematycznych spotkań wychowawców. To one powinny być miejscem wymiany myśli, spostrzeżeń, dialogu, nadawania tonu formacji, wybierania kierunków wychowawczych, oraz wspólnego poszukiwania rozwiązań wobec rodzących się problemów.