Ks. Aleksander Usowicz CM
PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI
Materiały Komisji Studiów i Wychowania KWPZM, 1967 r.
W dokumentach Vaticanum II występują takie wyrażenia, jak „integralna osoba”, lub „dojrzałość osoby ludzkiej”. Dekret Perfectae Caritatis np. mówi, że celibat ma służyć dobru całej integralnej osoby, a posłuszeństwo zakonne winno prowadzić do dojrzałości osoby ludzkiej. Podobnie dekret „Optatam totius” podkreśla, że karność seminaryjna ma na celu gruntowną dojrzałość osoby. W wyrażeniach tych możemy dojrzeć pojęcie osobowości, które stanowi jedno z centralnych zagadnień współczesnej psychologii.
Pojęcie osobowości
Osobowość oznacza ogół właściwości psychofizycznych człowieka jako przyczyn jego zachowania się, zwłaszcza świadomego postępowania. Z określenia tego wynikają następujące cechy osobowości: całościowość, dynamika, strukturalność i indywidualność.
Cechą osobowości jest najpierw całościowość. W skład osobowości wchodzą wszystkie czynniki wywierające wpływ na formację istoty ludzkiej, a więc czynniki wrodzone i nabyte, poznawcze, uczuciowe, popędowe, wolitywne itp. Psychologia empiryczna nie mówi zwykle o osobie jako o składowym elemencie osobowości, czasem jednak wspomina o nim jako o trzonie ontologicznym osobowości.
Osobowość cechuje dynamika. Pojęcie charakteru wskazuje przede wszystkim na właściwości stałe, na moment statyczny. Pojęcie osobowości zaś akcentuje to, co powstaje, co rozwija się, moment funkcjonalny i dynamiczny. Osobowość wciąż kształtuje się, może stale się doskonalić; praca nad nią nie jest nigdy zakończona.
Cechą osobowości jest również strukturalność. Poszczególne elementy nie stanowią jedynie prostej sumy składników, lecz tworzą swoistą strukturę, ład wewnętrzny, są ze sobą odpowiednio zestrojone. Jakiekolwiek zaburzenia względnie braki w poszczególnych elementach osobowości, jak również braki w ich wzajemnym powiązaniu czy też tzw. raporcie do rzeczywistości, tzn. w introwersji lub ekstrawersji prowadzą do chwilowego lub trwałego rozprzężenia całej osobowości.
Cechą osobowości jest wreszcie indywidualność. Charakterologia zwraca uwagę na typowość, psychologia osobowości natomiast podkreśla indywidualność, szczegółową historię życia związaną z czasem egzystencję historyczną. W związku z tym psychologia osobowości rozpatruje każdy element osobowości na tle innych czynników indywidualnych i w kontekście całej historii danego człowieka.
Rola wartości
Do najważniejszych elementów osobowości należą wartości i ich realizacja. Od nich zależy styl życia człowieka i jego pogląd na świat.
Asymilację wartości przez człowieka nazywamy personalizacją wartości. Personalizacja ta nie jest tylko bierna, nie polega jedynie na prostym wchłanianiu wartości, lecz jest zarazem aktywna: człowiek jest jednocześnie odbiorcą i twórcą wartości.
Wartości osobowe znajdują swój wyraz, swój „znak przeżyciowy” w postawie. Postawa obejmuje dwa elementy: selekcję wartości i dyspozycję w kierunku odpowiedniego działania. Postawa tworzy się w toku rozwoju osobowości i ulega stałej przebudowie. Zmiana postawy oznacza zmianę całej psychicznej struktury człowieka. Postawa odgrywa bardzo ważną rolę w całej działalności człowieka: dzięki niej różne sprawy i fakty przedstawiają się w innym świetle i w innej perspektywie.
Wartości osobowe mają układ hierarchiczny. Nawet ci psychologowie, którzy nie chcą uznać hierarchii w wartościach obiektywnych, zmuszeni są przyznać, że hierarchia taka istnieje w wartościach, o ile są przeżywane przez osobowość. Wartości są nadrzędne i podrzędne, zasadnicze i drugoplanowe. Wartości tzw. elementarne, popędowe, należą do wartości niższych, natomiast wartości moralne lub społeczne, do wartości wyższych.
Wartości osobowe mają większy lub mniejszy stopień zestrojenia, czyli ładu wewnętrznego. Osobowość jest tym bardziej zestrojona, im bardziej pewna i wyraźna jest jej postawa względem wartości. Przeciwnie – osobowość jest tym mniej zestrojona, tym mniej gotowa, zorganizowana i pełna, im mniej wyraźna i bardziej chwiejna jest jej postawa względem wartości.
Znaczenie wartości przy wychowaniu osobowości ludzkiej podkreśla głównie kierunek aksjologiczny w pedagogice współczesnej. Jednym z przedstawicieli tego kierunku był w Polsce Sergiusz Hessen /+ 1950/.
Potrzeby i zainteresowania
O dynamice osobowości decydują przede wszystkim potrzeby i zainteresowania. Dzięki potrzebom człowiek odczuwa brak czegoś, co znajduje się poza nim, tzn. brak rzeczy lub osoby. Potrzeba nie ogranicza się do tego, co nazywamy popędem; obejmuje jeszcze prócz tego duży zasób energii duchowych, obejmuje więc element biologiczny i psychiczny. Właściwe dojrzewanie osobowości powinno uwzględniać jeden i drugi element; zlekceważenie jednego lub drugiego składnika prowadzi do wypaczenia osobowości.
W pojęciu zainteresowania mieści się uświadomienie sobie znaczenia przedmiotu /rzeczy lub osoby/ oraz atrakcyjność uczuciowa. Potrzeby mogą być jeszcze, przynajmniej w pierwszym swym stadium, po prostu impulsami wewnętrznymi, nie związanymi świadomie z przedmiotem, zainteresowania natomiast są zawsze związane z jakimś przedmiotem. Potrzeba wywołuje chęć zawładnięcia przedmiotem, zainteresowanie zaś budzi pragnienie zapoznania się z nim, nakłania do głębszego wniknięcia w przedmiot.
Zainteresowanie nie pokrywa się bynajmniej z poszukiwaniem we wszystkim przyjemności. Zasada zainteresowań nie oznacza zasady hedonistycznej. Zainteresowanie skłania nieraz do bardzo przykrego wysiłku, który jest konieczny lub potrzebny do osiągnięcia jakiegoś dobra. Przyjemność zjawia się zwykle, ale najczęściej dopiero u kresu działania jako nagroda za wysiłek.
Zainteresowania nie muszą zawierać w sobie przyjemności, zawsze jednak łączą się z atrakcyjnością uczuciową. Jeśli brak jest tej atrakcyjności, może występować świadomość ważności czegoś, poczucie obowiązku powinności, ale nie będzie zainteresowania.
Wyrażenia soborowe, które mówią o poświęceniu się swemu powołaniu „deditione personali” przypominają, że największe nawet obiektywnie wartości mogą ulec spowszednieniu i że trzeba szukać wciąż sposobów, by wzbudzić względem nich zainteresowanie. Nauczanie i wychowanie kapłańskie i zakonne ma z tego punktu widzenia szczególnie korzystną i bogatą w możliwości dziedzinę aktywności.
Zagadnienie integracji
Pojęcie integracji, zastosowane w typologii głównie przez E. Jaenscha /+ 1940/ rozwinął u nas Kazimierz Dąbrowski. Dąbrowski wyróżnia integrację pierwotną, o zabarwieniu popędowym i elementarnym, oraz integrację wtórną, będącą owocem asymilacji wyższych wartości.
Między jedną a drugą integracją mieści się dezintegracja – jednopoziomowa czyli jednopoziomowa oraz wielopoziomowa. Dezintegracja jednopoziomowa rozkłada pierwotną strukturę popędową na drodze działania mechanizmów automatycznych; czynniki świadome odgrywają tu jeszcze nieznaczną rolę. Dezintegracja wielopoziomowa zaś jest już wyrazem świadomej pracy nad sobą.
Jako przykład zintegrowania względnie niezintegrowania jakiegoś elementu w osobowości można podać popęd seksualny. Popęd ten nie jest zintegrowany, gdy zbyt się rozrasta, gdy stanowi /zgodnie z panseksualizmem Freuda/ czynnik dominujący. Niewątpliwie potrzeba seksualna jest ważnym elementem w życiu ludzkim, nie jest jednak najważniejszym, ani nawet głównym, gdyż człowiek nie jest istotą seksualną lecz społeczną. Nie popęd seksualny wyznacza mu styl życia, lecz przeciwnie styl życia określa jego potrzebę seksualną. Słusznie się więc podkreśla, że przerost tej potrzeby cechuje kultury schyłkowe, a w kulturach rozwijających się jest czynnikiem hamującym ich rozwój.
Element seksualny jest jednak niezintegrowany z osobowością również i wtedy, gdy jest niedoceniany, gdy się uważa go za pewnego rodzaju zło konieczne. Scala się zaś z osobowością człowieka, gdy nie podlega czysto negatywnemu zepchnięciu na margines osobowości, lecz podporządkowuje się i usługuje wyższym wartościom – pogłębionemu życiu wewnętrznemu, pracy naukowej, sztuce, sportowi.
Popęd seksualny otacza atmosfera wstydu. Nie znaczy to jednak, że jest on elementem negatywnym w osobowości ludzkiej. Dwojaki bowiem może być wstyd: jeden oznacza obawę przed odkryciem tego, co w nas ujemne, co jest brakiem i słabością. Wstyd taki analizował m.in. Arystoteles i Spinoza. Drugi rodzaj wstydu oznacza obawę przed ujawnieniem tego, co w nas jest wartościowym, ale zarazem czymś bardzo osobistym, należącym do najbardziej intymnej sfery naszej osobowości. Ten drugi rodzaj wstydu, opisany m.in. przez Schelera, łączy się jak najściślej z popędem seksualnym.
Dekret o formacji kapłańskiej kilkakrotnie wspomina o potrzebie wykorzystania nowszych osiągnięć zdrowej psychologii przy wychowaniu przyszłych kapłanów. Dotyczy to oczywiście również i psychologii osobowości, nawet tej psychologii, która wyrasta z kierunków daleko stojących od myśli chrześcijańskiej, bo ostatecznie, jeśli psycholog stara się uczciwie i metodą naprawdę naukową badać naturę ludzką – nie będzie w konsekwencji zanadto odbiegał od nadprzyrodzonego spojrzenia na tę samą naturę, a często nawet z tym spojrzeniem się zgodzi.
Archiwum KWPZM
