Kard. Zenon Grocholewski, prefekt Kongregacji Wychowania Katolickiego
OSOBY KONSEKROWANE I ICH MISJA W SZKOLNICTWIE
Rzym, 19 listopada 2002 r.
Na początku nowego tysiąclecia Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego wydała dokument: «Osoby konsekrowane pracujące w szkołach i ich misja w szkolnictwie. Refleksje i perspektywy działania». Dokument, opatrzony datą 28 października 2002 r., podpisany przez prefekta Kongregacji kard. Zenona Grocholewskiego oraz jej sekretarza abpa Giuseppe Pittaua SJ, został zatwierdzony przez Jana Pawła II w 37. rocznicę ogłoszenia soborowej Deklaracji o wychowaniu chrześcijańskim «Gravissimum educationis». Dokument adresowany jest głównie do członków instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego, a także do tych, którzy na różne sposoby realizują rady ewangeliczne, angażując się w wychowawczą misję Kościoła. We wtorek 19 listopada 2002 r. w Biurze Prasowym Stolicy Apostolskiej kard. Zenon Grocholewski przedstawił dokument dziennikarzom. Poniżej zamieszczamy tekst wygłoszonej przez niego prelekcji.
Z przyjemnością przedstawiam dokument Kongregacji ds. Wychowania Katolickiego: Osoby konsekrowane pracujące w szkołach i ich misja w szkolnictwie. Refleksje i perspektywy działania, który Ojciec Święty zatwierdził i polecił opublikować. Tytuł wskazuje już adresatów i treść dokumentu. Kongregacja pragnie wspomóc osoby Bogu poświęcone w refleksji nad działalnością wychowawczą w szkole oraz wskazać na przesłanki uwydatniające cel i znaczenie ich misji wychowawczej w dzisiejszym świecie. Dokument stanowi również wyraz wdzięczności wobec osób konsekrowanych, które poświęcają swoje życie wychowaniu młodych pokoleń. Istotnie, jak to niedawno stwierdził Ojciec Święty, «Kościół wiele zawdzięcza osobom konsekrowanym, które zapisały — zwłaszcza na przestrzeni ostatnich dwóch stuleci — karty świętości i oddania sprawie edukacji i ewangelizacji»[1].
Z owocnego spotkania osób konsekrowanych z instytucjami wychowawczymi zrodziła się mądra i skuteczna tradycja pedagogiczna, która kierując się Ewangelią, służy integralnemu rozwojowi osoby ludzkiej. Mądrość wychowawcza Jana Bosko, troska o biednych Józefa Kalasantego, działalność wychowawcza Jana Chrzciciela de la Salle, troska o formację dziewcząt i chłopców Dominiki Mazzarello i Łucji Filippini, by wspomnieć najbardziej znane postaci, należą do dziedzictwa, jakie wnoszą osoby konsekrowane do szkół także u progu trzeciego tysiąclecia.
Celem mojego wystąpienia jest prezentacja dokumentu w odniesieniu do szkolnictwa i jego potrzeb.
Szkoła i wychowanie na progu trzeciego tysiąclecia
Dokument przedstawia stan szkolnictwa na początku trzeciego tysiąclecia. Ukazuje niepokoje i nadzieje, których sygnały docierają do nas ze wszystkich zakątków świata. Zasięg oświaty i wychowania jest bardzo szeroki. Obejmuje ponad miliard dzieci w wieku szkolnym oraz ich rodziny, 58 milionów nauczycieli oraz personel pomocniczy[2]. W tej liczbie zawierają się instytucje oświatowe prowadzone przez Kościół: 250 tysięcy szkół, do których uczęszczają 42 miliony uczniów[3]. Trzeba też pamiętać o tysiącach nauczycieli katolickich, a wśród nich o bardzo wielu osobach konsekrowanych, którzy spełniają posłannictwo wychowawcze w szkołach państwowych.
Oprócz ogromnej liczby osób związanych ze szkołą trzeba podkreślić także rosnące zainteresowanie kwestią wychowania ze strony opinii publicznej i wspólnoty międzynarodowej. W ostatnich dziesięcioleciach ubiegłego stulecia coraz bardziej umacniało się przekonanie
O doniosłości wychowania. Na wielu międzynarodowych konferencjach, np. Jomptien (1991), Dakar (1998) itp., wspólnota międzynarodowa podkreślała znaczenie wychowania dla przyszłości ludzkości, dla pokoju i właściwego rozwoju, dla godności narodów. Chciałbym tu zacytować jeden z dokumentów świadczących o tym zainteresowaniu, raport opracowany przez Jacques’a Delorsa[4], w którym zostały przedstawione najważniejsze zasady wychowania w XXI w.: «Uczyć się poznawać», «Uczyć się działać», «Uczyć się wspólnie żyć», «Uczyć się być». Jest to całościowe spojrzenie na wychowanie, które niestety nie znajduje jeszcze konkretnego wyrazu w praktyce. Rzeczywistość bowiem, z jaką ma do czynienia na co dzień szkolnictwo i wychowanie, jest często bardzo skomplikowana i trudna. Dzisiejszy jej obraz, chociaż odmienny pod wieloma względami w różnych częściach świata, zawiera jednak elementy wspólne. Najbardziej wymownym z nich jest bez wątpienia mondializacja. W gospodarce niesłychanie szybko postępuje globalizacja, przynosząca obok niewątpliwych korzyści także nowe problemy w dziedzinie zatrudnienia, pracy, podziału dóbr. Mondializacja jest także zjawiskiem kulturowym, politycznym i wychowawczym. Sprzyja ona kontaktom i wzajemnej wymianie dóbr między poszczególnymi narodami. Może jednak prowadzić do niebezpiecznego zacierania różnic między kulturami. Zastosowanie nowych technologii, upowszechnienie informatyki, szybkość, z jaką rozchodzą się wiadomości, wymagają tak dalekiego przystosowania praktyki szkolnej i wychowawczej, że trzeba mówić o gruntownej transformacji tradycyjnego procesu nauczania i uczenia się. Do tego dochodzą niepokojące zjawiska, które głęboko dotykają życia człowieka, takie jak zagrożenie środowiska naturalnego i problemy bioetyki.
Jest sprawą oczywistą, że w tak złożonym świecie wychowanie i szkoła mają znaczenie decydujące. Oświata powinna zatem wyposażyć nowe pokolenie w wiedzę dynamiczną, w umiejętność posługiwania się skomplikowanymi systemami i tak ukształtować jednostki, by potrafiły przystosowywać się do ciągle zmieniających się warunków pracy.
W tym samym świecie, w którym wymienione przez nas procesy zwiększyły możliwość dostępu niektórych osób do informacji, istnieje jeszcze wiele terenów, których mieszkańcy nie mają zapewnionego nawet podstawowego wykształcenia. Dane UNESCO[5] mówią, że 135 milionów dzieci między 6 a 11 rokiem życia nie chodzi do szkoły. Ponad 280 milionów dzieci i młodzieży nie umie czytać ani pisać bądź otrzymuje wykształcenie na bardzo niskim poziomie. Przeważająca liczba analfabetów dorosłych, tzn. ponad 800 milionów, oraz młodzieży nie chodzącej do szkoły mieszka w krajach rozwijających się, co pogłębia przepaść między północną i południową półkulą.
Oprócz tego rodzaju problemów w dzisiejszym szkolnictwie występuje także głęboki kryzys. W środowiskach szkolnych, szczególnie na Zachodzie, dostrzega się często u nauczycieli przejawy zniechęcenia. Tracą oni motywację, a praca wychowawcza wywołuje w nich poczucie frustracji. Innym, jeszcze bardziej niepokojącym zjawiskiem jest wzrost przemocy wśród młodzieży, również na terenie szkoły, oraz trudności rodzin — które są w pierwszym rzędzie odpowiedzialne za wychowanie dzieci — by czynnie uczestniczyć w szkolnej wspólnocie wychowawczej.
Sądzę, że główną przyczyną dzisiejszego kryzysu w szkolnictwie jest utracenie z oczu — mam nadzieję, że nie zagubienie — sensu wychowania. Ta utrata sensu wiąże się ściśle z zagubieniem wartości, przede wszystkim tych, które określają życiowe wybory, dotyczące rodziny, pracy i w ogóle sfery moralnej. Tak więc i na wychowaniu odbija się zło, które jest plagą naszych społeczeństw: szerzący się subiektywizm, relatywizm moralny i nihilizm. Często szkoła bywa sprowadzana do funkcji wyłącznie «Oświatowej», a zatem oczekuje się, że dostarczy uczniom narzędzi poznawczych i pomoże włączyć «zasoby ludzkie» w złożony system gospodarczy naszego świata.
Katolicka tradycja wychowawcza kładzie natomiast silny nacisk na centralne miejsce osoby ludzkiej w procesie wychowawczym. Celem właściwie pojmowanej pedagogii jest całościowa formacja człowieka, przygotowująca go do obcowania z kulturą i rzeczywistością w sposób systematyczny i krytyczny. Głębokie potrzeby społeczeństwa wysoko rozwiniętego pod względem naukowym i technicznym, narażonego na depersonalizację i umasowienie, muszą być odpowiednio zaspokojone i wskazują na konieczność wychowania i formacji osobowości silnych i dojrzałych, zdolnych do wolnych i odpowiedzialnych wyborów moralnych. Wychowanie musi pomagać młodzieży w zdobywaniu umiejętności coraz szerszego otwierania się na rzeczywistość, wypracowania sobie zdrowego i solidnego światopoglądu, opartego na wartościach duchowych, religijnych i humanistycznych. Wychowanie o charakterze wyłącznie technicznym i praktycznym może doprowadzić do tego, że młode pokolenia staną się — by posłużyć się porównaniem — podobne do «ucznia czarnoksiężnika» ze znanej opery Paula Dukasa[6], który potrafił wywoływać duchy, ale nie był w stanie nad nimi panować. Formacja zamknięta na mądrość i nie biorąca pod uwagę człowieka oraz konieczności działania moralnego mogłaby zniweczyć przyszłość ludzkości.
Wartości modelu wychowawczego szkoły katolickiej
Szkoła katolicka poprzez swą koncepcję wychowawczą, której podstawą są osoba Jezusa Chrystusa i wartości ewangeliczne, pragnie przyczynić się do tego, by osoba ludzka na nowo stała się centrum wychowawczej rzeczywistości szkoły. Oznacza to, że model wychowawczy winien uwzględniać osobę ludzką we wszystkich jej aspektach. Człowiek współczesny przeżywa niezliczone rozterki i jest «rozdarty». Trudno mu jest rozpoznać wartości i połączyć je w całość. Mimo niewątpliwego postępu w wielu dziedzinach trudno jest człowiekowi odpowiedzieć na pytania, jakie stawia mu życie. W tym zakresie pedagogika chrześcijańska i szkoła katolicka ma bogate zasoby, którymi może się podzielić z wszystkimi. Osoba ludzka nie jest dla niej tylko sumą aspektów w wymiarze doczesnym, ale stanowi harmonijne ich zespolenie z elementami etycznymi, duchowymi i religijnymi ludzkiej rzeczywistości. Praca wychowawcza obejmuje zatem wszystko. Cechą charakterystyczną katolickiego modelu wychowawczego jest umacnianie humanizmu integralnego, którego wzorem i źródłem inspiracji jest Chrystus, a którego celem jest rozwój życia wewnętrznego, inteligencji i woli ucznia oraz pomoc w podejmowaniu decyzji.
W takiej koncepcji wychowania, obejmującej wszystkie dziedziny życia, osoby konsekrowane pełnią rolę nie tylko istotną, ale i niezastąpioną, ponieważ wnoszą «w horyzont wychowawczy radykalne świadectwo dóbr Królestwa»[7].
Kontekst kościelny
Współczesny kontekst, w którym ten dokument się ukazuje, jest bardzo znamienny. Został opublikowany wkrótce po 40. rocznicy rozpoczęcia Soboru Watykańskiego II i nosi znaczącą datę 28 października, dnia ogłoszenia deklaracji soborowej na temat wychowania chrześcijańskiego Gravissimum educationis. Okoliczność ta podkreśla w sposób symboliczny nastawienie, z jakim został on wydany. Jak wiadomo, Sobór zapoczątkował nowy etap także w dziedzinie wychowania. Sformułował cenne wskazówki i zainicjował okres refleksji na temat szkolno-wychowawczej misji Kościoła.
Obecny dokument stanowi następny krok w tym procesie refleksji i analiz, zapoczątkowanym przez Gravissimum educationis. Istotnie, zadaniem Kongregacji, której przewodniczę, jest pogłębianie podstawowych zasad wychowania katolickiego[8]. Wiernie wypełniając to instytucjonalne zadanie, Kongregacja opracowała w latach 70. i 80. kilka dokumentów na temat odnowy szkolnictwa katolickiego oraz szczegółowych problemów. Pierwszy dokument, który został zatytułowany La scuola cattolica («Szkoła katolicka»), ukazał się 25 lat temu[9]. Można powiedzieć, że opisywał on tożsamość szkoły, która pragnie zasłużyć na miano «katolickiej». Następnie został opublikowany dokument: II laico cattolico testimone della fede nella scuola («Katolik świecki jako świadek wiary w szkole»)[10]. W tym dokumencie Kongregacja zapoczątkowała refleksję nad obecnością katolika świeckiego w szkolnej wspólnocie wychowawczej, rozważając jego powołanie i rolę, jaką w niej pełni. W 1983 r. ukazały się Orientamenti educativi sull’amore umano («Wskazówki wychowawcze dotyczące ludzkiej miłości»)[11]. Ten tekst zrodził się z potrzeby udzielenia jasnych wskazówek w dziedzinie wychowania seksualnego, które musi uwzględniać aspekty antropologiczne i etyczne, jak również czysto naukowe, kierować się pedagogiczną roztropnością i być realizowane we współpracy z rodziną. W 1988 r. wydano dokument: Dimensione religiosa dell’educazione nella scuola cattolica. Lineamenti per la riflessione e la revisione («Religijny wymiar wychowania w szkole katolickiej. Wytyczne do refleksji i weryfikacji»)[12]. Dokument ten omawia temat bardzo ważny nie tylko dla szkół katolickich, ale i dla całego wychowania szkolnego. Często bowiem wymiar religijny wiedzy i osoby ludzkiej stanowi brakujące ogniwo w szkolnym procesie wychowania. Jest to wielkie zubożenie formacji młodych pokoleń. Wreszcie, w związku ze zbliżającym się Wielkim Jubileuszem Roku 2000, został opublikowany w 1997 r. List okólny pt.: La scuola cattolica alle soglie del terzo millennio («Szkoła katolicka na progu trzeciego tysiąclecia»)[13], który zawierał refleksje na temat tożsamości i posłannictwa szkoły katolickiej w dzisiejszym systemie wychowawczym.
Najnowszy dokument, będący uzupełnieniem opracowania na temat katolików świeckich, nawiązuje do Adhortacji apostolskiej Vita consecrata[14], która była owocem Synodu poświęconego życiu konsekrowanemu, i omawia podstawy niezastąpionej obecności osób konsekrowanych w dzisiejszym szkolnictwie. Osoby konsekrowane wnoszą bowiem istotny wkład w umacnianie w działaniu wychowawczym i szkolnym wymiaru wertykalnego, czyli otwarcia się na Boga, a także wymiaru horyzontalnego, czyli wychowania do odpowiedzialnego współżycia z innymi ludźmi. Osoby te są rzeczywiście, przez realizację rad ewangelicznych i doświadczenie życia wspólnotowego, świadkami całkowitego i ostatecznego zaangażowania oraz odpowiedzi miłości na powołanie Chrystusa, Mistrza i Pana, który daje im moc, by stawały się darem dla innych. Ich obecność w szkole stanowi konkretną i skuteczną pomoc w realizowaniu tego globalnego wychowania młodych pokoleń, którego brak i potrzeba tak bardzo są dzisiaj odczuwane.
Zakończenie
Pragniemy, aby ten dokument dodał odwagi osobom konsekrowanym i by także w obecnych warunkach, gdy zmniejszyła się liczba powołań, pojawia się pokusa porzucenia posługi wychowawczej, a rzeczywistość wychowania i szkolnictwa staje się coraz bardziej złożona, zachowały one świadomość, jak szlachetne jest ich posłannictwo wychowawcze, które ma na celu «ukazanie sensu życia i nadziei nowym pokoleniom poprzez przyswojoną krytycznie wiedzę i kulturę, na fundamencie koncepcji osoby ludzkiej i życia, przenikniętej wartościami ewangelicznymi»[15].
Kard. Zenon Grocholewski
Prefekt Kongregacji ds. Wychowania Katolickiego
L’Osservatore Romano, wydanie polskie, 2003 nr 3 (251) s. 45-48
[1] Jan Paweł II, przemówienie do uczestników sesji plenarnej Kongregacji ds. Wychowania Katolickiego, «L’Osservatore Romano», wyd. polskie, n. 5/2002, s. 46.
[2] UNESCO, Rapport mondial sur l’education 2000, Paris 2000, pp. 119-121.
[3] Dane z 1994 r. dostarczone przez Office international de l’enseignement catholique (OIEC).
[4] J. Delors, Ueducation un trśsor est cache dedans, (raport w UNESCO), Paris 1996.
[5] UNESCO, op. cit., pp. 26-53.
[6] Kompozytor francuski (1865-1935). Uczeń czarnoksiężnika z 1897 r. jest jego najbardziej znaną operą.
[7] Jan Paweł II, Vita consecrata, 25 marca 1996 r., AAS 88 (1996), n. 96, s. 472.
[8] Por. Sobór Watykański II, Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimum educationis, Wstęp.
[9] Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego, La scuola cattolica, Roma, 19 marżo 1977, w: Enchiridion Vaticanum, vol. 6, pp. 60-119.
[10] Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego, II laico cattolico testimone della fede nella scuola, Roma, 15 ottobre 1982, w: Enchiridion Vaticanum, vol. 8, pp. 262-301.
[11] Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego, Orientamenti educativi suWamore umano. Lineamenti di educazione sessuale, Roma, 1 novembre 1983, w: Enchiridion Vaticanum, vol. 9, pp. 420-456.
[12] Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego, Dimensione religiosa deWeducazione nella scuola cattolica. Lineamenti per la riflessione e la revisione, Roma, 7 aprile 1988, w: Enchiridion Vaticanum, vol. 11, pp. 262-313.
[13] Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego, La scuola cattolica alle soglie del terzo millennio, Roma, 28 dicembre 1997, w: Enchiridion Vaticanum, vol. 16, pp. 1570-1583.
[14] Jan Paweł II, Vita consecrata, 25 marca 1996 r„ AAS 88 (1996), pp. 377-486.
[15] Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego, Le persone consacrate nelia scuola. Riflessioni ed orientamenti, Roma, 28 ottobre 2002, n. 84.
Archiwum KWPZM