Relacja wprowadzająca. George Basil kard. Hume OSB, «Relatio ante disceptationem». Życie konsekrowane i jego misja w Kościele i w świecie

George Basil kard. Hume OSB, 
arcybiskup Westminsteru 

«RELATIO ANTE DISCEPTATIONEM».
ŻYCIE KONSEKROWANE I JEGO MISJA W KOŚCIELE I W ŚWIECIE 

Rzym, 3 października 1994 r. 

 

Wprowadzenie

1. Spojrzenie Chrystusa

Bogatemu młodzieńcowi, który pytał, co ma czynić, aby zyskać życie wieczne, Jezus zaproponował wybór drogi bardzo radykalnej. Czytamy w Ewangelii św. Marka: «Wtedy Jezus spojrzał z miłością na niego i rzekł mu: ;Jednego ci brakuje. Idź, sprzedaj wszystko, co masz, i rozdaj ubogim, a będziesz miał skarb w niebie. Potem przyjdź i chodź za Mną!’» (Mk 10, 21).

Ileż razy w dziejach Kościoła pełne miłości spojrzenie Jezusa spoczęło na ludziach przezeń wybranych, zwłaszcza młodych! W przeciwieństwie jednak do młodzieńca opisanego przez ewangelistów wielu z nich poszło za Jezusem, akceptując radykalizm rad ewangelicznych. Na przestrzeni dziejów Kościoła tworzyli wspólnoty, zakony, zgromadzenia, instytuty. Stali się solą i światłem dla całego Ludu Bożego, a dla rodzaju ludzkiego znakiem Bożej miłości. Wielu czcimy dziś jako świętych, widząc w nich wzór do naśladowania w życiu doczesnym i orędowników w wieczności. Patrząc na tę rzeszę osób konsekrowanych, które poprzedziły nas w czasie i które dziś towarzyszą nam w pielgrzymce, możemy zawołać wraz z Maryją: «Wielbi dusza moja Pana, bo wielkie rzeczy uczynił Wszechmocnym Uczynił wielkie rzeczy dla tych, którzy odpowiedzieli Mu wielkodusznym «tak». Uczynił je dla swego świętego ludu.

Uznałem za stosowne rozpocząć moje wystąpienie wprowadzające od przypomnienia postawy Jezusa i Jego Matki Maryi, wzoru wszystkich uczniów. My także, zgromadzeni tutaj, aby rozważać sprawy życia konsekrowanego i jego misji w Kościele i święcie, musimy umieć spojrzeć z miłością jak Jezus i wyrażać wdzięczność jak Maryja. Tylko w ten sposób zdołamy zrozumieć głęboki sens życia konsekrowanego, znajdziemy drogi i sposoby pobudzania jego rozwoju w obecnej sytuacji Kościoła i świata.

2. Zgromadzenie synodalne w życiu Kościoła

Zwyczajne zgromadzenie ogólne Synodu Biskupów stało się trwałym i ważnym elementem życia Kościoła po Soborze Watykańskim II jako akt wyrażający kolegialną odpowiedzialność biskupów za sprawy całego Kościoła powszechnego, jako sposobność do refleksji i ożywienia pasterskiej posługi w trosce o komunię i żywotność całego Ludu Bożego. Temat obecnego zgromadzenia nawiązuje do dwóch poprzednich: do zgromadzenia z 1987 r., które poświęcone było powołaniu i misji świeckich, oraz z 1990 r., które obradowało nad formacją kapłanów w dzisiejszym świecie.

Od chwili gdy Ojciec Święty sformułował temat zgromadzenia: De vita consacrata deque eius munere in Ecclesia et in mundo, to jest od 30 grudnia 1991 r., w całym Kościele przystąpiono z zapałem i gorliwością do prac przygotowawczych. Lineamenta, opublikowane 24 listopada 1992 r., stały się bodźcem do refleksji dla Konferencji Episkopatów, a zwłaszcza dla osób konsekrowanych oraz dla ich organizacji krajowych i międzynarodowych. Pojawiły się liczne opracowania tematu, organizowano spotkania i kongresy. Rezultaty tej rozległej konsultacji i wielostronnej refleksji zostały syntetycznie ujęte w Instrumentum laboris, które stanowi punkt odniesienia dla naszego zgromadzenia, a w pewnym sensie także program obrad, wypowiedzi i dyskusji. Przedstawia rozległą panoramę współczesnego życia konsekrowanego, rozpatruje je w kontekście tajemnicy Chrystusa i Kościoła i w dynamice kościelnej komunii, ukazuje jego służebną rolę wobec misji Kościoła w świecie.

Niniejsza Relatio ante disceptationem ma pomóc Ojcom Synodalnym oraz audytorom w skupieniu refleksji i wypowiedzi wokół głównego tematu, a zwłaszcza wokół tych zagadnień, które winny stać się przedmiotem głębszych rozważań ze względu na cele samego zgromadzenia synodalnego. Odwołujemy się w niej nieustannie do Instrumentum laboris, aby ułatwić konfrontację z tym tekstem oraz refleksję nad poszczególnymi tematami. Relatio jest podzielona na trzy części. Pierwsza określa odpowiedzialność biskupów wobec życia konsekrowanego oraz cele obecnego Synodu. Druga ukazuje niektóre aspekty rzeczywistości życia konsekrowanego w jego jedności i różnorodności. Trzecia omawia szerzej niektóre problemy stojące dziś przed życiem konsekrowanym.

Część I
Rola kolegium apostolskiego wobec życia konsekrowanego

3. Urząd apostolski a charyzmaty

Mamy obradować na temat życia konsekrowanego jako Synod Biskupów, a więc przede wszystkim jako pasterze zjednoczeni z Papieżem. Rzeczywistość życia konsekrowanego jest naszą sprawą i wchodzi w zakres naszej biskupiej odpowiedzialności. Jesteśmy przecież pasterzami powierzonych nam Kościołów i wszystkich ich członków.

Kościół jest mistycznym Ciałem Chrystusa, co wskazuje na jedność, a zarazem różnorodność jego członków. Jest komunią opartą na sakramentach, posługach i charyzmatach (por. Instrumentum laboris, 67). Posługa i charyzmat biskupi odgrywają wśród nich rolę fundamentalną i pierwszoplanową, ponieważ urzeczywistniają i wyrażają funkcję Chrystusa-Głowy (por. Lumen gentium, 21). Instrumentum laboris ujmuje syntetycznie tę doktrynę w nn. 67 i 75:

«W tej instytucjonalnej strukturze sakramentalnej apostolski charyzmat urzędu świętych ministrów, zwłaszcza w stopniu najwyższego pontyfikatu i episkopatu, odgrywa rolę wiodącą i specyficzną wobec wszystkich innych charyzmatów. Dlatego władza kościelna, sprawując urząd uświęcania, nauczania i rządzenia, rozpoznaje charyzmaty i określa zasady ich wykorzystania, aby zachować jedność całej wspólnoty. Ta posługa, pełniona w postawie wierności Duchowi, musi być sprawowana na szczeblu powszechnym i lokalnym, z poszanowaniem odrębności każdego charyzmatu i funkcji oraz z troską o ich rozwój» (IL 67 e).

«W powierzonym sobie Kościele biskup jest widzialnym źródłem i fundamentem jedności w wierze, miłości i apostolstwie ze względu na wyjątkowość daru Ducha, jaki otrzymał. Istota posługi biskupa polega na tym, że doskonali on Lud Boży i przewodzi mu. Ożywiony pasterską miłością, biskup winien być nauczycielem, promotorem i przykładem chrześcijańskiej doskonałości dla świeckich, dla swoich współpracowników — kapłanów i dla osób konsekrowanych przez profesję rad ewangelicznych, zgodnie z ich własnym powołaniem. Aby mógł wypełniać to zadanie, zostaje mu udzielona władza rządzenia zwyczajna, własna i bezpośrednia, którą sprawuje on wprost nad wszystkimi wiernymi wszelkich kategorii w swoim Kościele, szanując należną autonomię instytutów życia konsekrowanego» (IL 75 b).

Ta rola Episkopatu wobec życia konsekrowanego wynika także z eklezjalnego charakteru tego ostatniego. Nie istnieje bowiem życie konsekrowane poza życiem i misją Kościoła. Zostaje ono wzbudzone przez Ducha dla dobra mistycznego Ciała Chrystusa oraz uznane i ustanowione przez legalnych pasterzy jako stan poświęcony Bogu, żyje więc tylko wówczas, gdy jest gałęzią zjednoczoną z pniem, to znaczy gdy uczestniczy w misji powierzonej Kościołowi (por. IL 41 d).

4. Zadania biskupów wobec życia konsekrowanego

Życie konsekrowane jest zatem sprawą, która nas bezpośrednio dotyczy. Na czym jednak polega rola biskupów wobec życia konsekrowanego? Czasowniki użyte w Instrumentum laboris mogą nam wskazać właściwą odpowiedź. Episkopat działający w komunii z papieżem oraz każdy biskup na terenie własnej diecezji powinien uznać, docenić, rozeznać, chronić, promować i koordynować życie konsekrowane.

a) Pierwszy obowiązek biskupa wobec życia konsekrowanego polega na «uznaniu i docenieniu» go.

«Biskup musi uznać i docenić życie konsekrowane ze względu na to, czym ono jest w Kościele, oraz na wszelkie posługi, jakie oddaje ono w dziedzinie duszpasterstwa. Dzięki temu Kościół partykularny będzie wzrastał — zgodnie ze swą naturą — jako prawdziwa organiczna wspólnota» (IL 75 a).

Należy cenić życie konsekrowane za to, czym jest, a nie tylko za to, czego dokonuje; za to, czym jest w zamyśle Bożym, a nie tylko za jego ludzkie dzieła; trzeba je cenić ze względu na jego niepowtarzalność i różnorodność, jego blaski i cienie. Życie konsekrowane ma samoistną wartość dla Kościoła i wpływa na jego życie i misję nie tylko poprzez konkretny wkład wnoszony w jego dzieła.

b) Biskup musi też chronić życie konsekrowane przed zagrożeniami wewnętrznymi i zewnętrznymi, przed odchyleniami i nadużyciami, przed marginalizacją i samoizolacją. Dlatego «zadaniem hierarchii kościelnej jest (…) również mądre kierowanie przez stosowne ustawy praktyką rad ewangelicznych» (Lumen gentium, 45).

c) Biskup winien także promować życie konsekrowane, czyli stwarzać warunki dla rozwoju różnych jego form, «troszcząc się o zapewnienie instytutom możliwości wzrostu i rozkwitu, zgodnie z duchem założycieli» (Mutuae relationes, 8; Lumen gentium, 45).

Uważam, że obecny Synod powinien głębiej zastanowić się nad znaczeniem życia kontemplacyjnego i rolą, jaką ono odgrywa w Kościele i dla Kościoła. Musimy się zastanowić także nad życiem monastycznym, a zwłaszcza nad jego specyfiką. Ta prastara forma życia konsekrowanego, która przyciąga dziś ludzi młodych, istnieje zarówno w Kościele prawosławnym, jak katolickim.

d) Biskup powinien także godzić różne charyzmaty i formy działania, dążąc do ich komunii i do wspólnego dobra, zwłaszcza w sferze koordynacji pracy duszpasterskiej, z uwzględnieniem specyficznych celów i ducha poszczególnych instytutów (por. IL 61; 73; 77-78).

e) Aby wypełniać to zadanie, biskup winien rozeznawać poszczególne charyzmaty pod kątem ich swoistych cech i wierności, nie tylko w momencie ich uznania przez Kościół, ale także w późniejszych fazach ich ewolucji na szczeblu diecezjalnym, podobnie jak czyni to Stolica Apostolska na szczeblu Kościoła powszechnego.

Rola biskupa wobec życia konsekrowanego nie ogranicza się zatem do planowania pracy duszpasterskiej. Biskup jest także pasterzem i stróżem osób konsekrowanych i daru życia konsekrowanego, choć spełnia to zadanie na różne sposoby wobec instytutów na prawie papieskim, diecezjalnym albo posiadających immunitet (IL 81-83). De re nostra agitur! Dar życia konsekrowanego, ofiarowany Kościołowi, został zatem powierzony naszej trosce i pasterskiej miłości. Po szesnastu latach od publikacji Mutuae relationes, jakie są nasze doświadczenia w tej dziedzinie? Co należy ściślej określić i ulepszyć?

5. Łaska Synodu i jego cele

Obecne zgromadzenie synodalne stwarza dogodną sposobność do oceny przeszłości, a bardziej jeszcze do przygotowania przyszłości. Wypełniamy tu zadania należące do naszej posługi jedności i promocji życia konsekrowanego. Głównymi uczestnikami zgromadzenia są «przede wszystkim biskupi w jedności z Ojcem Świętym Janem Pawłem II, jako pasterze wiodący do doskonałej wierności wobec charyzmatu każdego instytutu, wsłuchani w głos Ducha, znający pragnienia i postulaty wyrażane przez Kościół w stosunku do instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego, spełniający szczególne zadanie pasterskiego rozeznania i kierownictwa. Obok nich obecni są także przedstawiciele przełożonych generalnych» (IL 1 b). Znaczna jest także liczba osób konsekrowanych, uczestniczących w zgromadzeniu w charakterze audytorów i audytorek. Ich udział będzie miał decydujący wpływ na obrady Synodu, był też bardzo ważny w fazie prac przygotowawczych.

Wszystkie osoby konsekrowane śledzą obrady tego zgromadzenia biskupów z głębokim zainteresowaniem, wiążąc z nim wielkie nadzieje i zanosząc pokorne modlitwy. Wiedzą, że Synod jest kolegialnym dziełem biskupów zgromadzonych wokół Ojca Świętego. Radują się z tego, że biskupi — ich pasterze — podejmują refleksję nad życiem konsekrowanym i wysiłek rozeznania, aby znaleźć drogi jego ożywienia. Pragną współpracować w tym dziele, dążąc do jeszcze bardziej radykalnej odnowy i głębszej komunii.

Synod jest czasem łaski dla całego Ludu Bożego, zwłaszcza dla życia konsekrowanego, w szczególny zaś sposób dla nas tu obecnych, odpowiedzialnych za jego pomyślny przebieg. Kończąc pierwszą część mego wystąpienia pragnę przypomnieć, jakie według mnie powinny być cele i zamierzenia samego Synodu:

a) Winien on przede wszystkim przyczynić się do tego, by cały Kościół, a zwłaszcza jego pasterze zrozumieli, docenili i przyjęli życie konsekrowane w takim kształcie, jakiego pragnął Ojciec i jaki wzbudził Duch, nadając mu wielorakie formy, aby lepiej ukazać najbardziej znamienne cechy życia i misji Chrystusa (por. IL 1 a; 43). Należy sprawić, by ten dar Boga ofiarowany Kościołowi został rozpoznany i należycie doceniony oraz przyjęty z wdzięcznością. Pozwoli to budować coraz głębszą komunię eklezjalną i będzie sprzyjać misji bardziej dynamicznej i owocnej, zdolnej odpowiedzieć u progu trzeciego tysiąclecia na naglącą potrzebę zbawienia.

b) Obecny Synod winien także umocnić autentyczny charakter teologalny, eklezjalny, apostolski i misyjny życia konsekrowanego przez powrót do źródeł łaski, z których ono wypływa, w konfrontacji z wyzwaniami i oczekiwaniami współczesnego świata. Wymaga to rozeznania wezwań Ducha, jakie kieruje On do Kościoła i do życia konsekrowanego, oraz znalezienia właściwych sposobów wypełniania naszych specyficznych zadań wobec niego. Tylko wówczas życie konsekrowane będzie mogło stawać się coraz bardziej «zaczynem ewangelicznym i ewangelizującym kultury trzeciego tysiąclecia oraz porządek społeczny narodów» (IL 2; por. 95 d).

c) Promocja autentycznego życia konsekrowanego ułatwi jego wzrost jakościowy i ilościowy. Kościół wszędzie potrzebuje powołań i wspólnot życia konsekrowanego, ponieważ «stanowi ono nieodłączną część jego natury» (IL 67 d).

«Obrady Synodu (…) stają się doniosłym momentem rozeznania i bodźcem dla życia konsekrowanego i jego przyszłości. Przyszłości, która otwiera się na obecność Boga historii i Ducha Świętego, wiodącego Kościół ku pełni ewangelicznej prawdy i życia» (IL 111 c).

Część II
Wielokształtny dar życia konsekrowanego

6. Pojęcie życia konsekrowanego

«Synod postawił sobie za cel refleksję nad życiem konsekrowanym w świetle zamysłu Bożego (…), ogarniającą wielkie bogactwo jego historycznych przejawów i dziedzictwa jego świętych» (IL 2 a). Rozumienie sensu samego terminu «życie konsekrowane», a zwłaszcza rzeczywistości, którą oznacza, nie jest bynajmniej oczywiste. Często jest to pojęcie niejasne i pozbawione głębszej treści. W ostatnich latach refleksja nad życiem konsekrowanym stała się łatwiejsza dzięki jego głębszemu włączeniu w życie Kościoła, dzięki kontaktom między zgromadzeniami i konfrontacji między jego różnymi formami, a także dzięki specjalistycznym studiom teologicznym. 

7. Różnorodność życia konsekrowanego

Życie konsekrowane jawi się przede wszystkim jako zjawisko zróżnicowane i rozległe. Obecność osób konsekrowanych w Kościele, choć liczebnie nieznaczna, ma duże znaczenie jakościowe. W kategoriach statystycznych stanowią one tylko 0,12% członków Kościoła katolickiego (por. IL 8 b).

a) Różnorodność jest wyraźnie widoczna zwłaszcza na tle historycznym:

«Żywa jest w Kościele pamięć o dziejach życia pustelniczego, mniszego, zakonnego i apostolskiego, jakie zrodziło się najpierw na Wschodzie wraz z poświęceniem się Bogu dziewic chrześcijańskich, a później z powstaniem anachoretyzmu i cenobityzmu (…). W ciągu kolejnych stuleci dzięki twórczemu działaniu Ducha, który odpowiada na potrzeby czasu, powstały także inne formy, takie jak kanonicy regularni, różnego rodzaju instytuty zakonne kontemplacyjne i apostolskie (zakony żebracze, klerycy regularni, zgromadzenia zakonne kleryckie i laickie, instytuty misyjne). W bliższych nam czasach Kościół uznał też życie konsekrowane prowadzone w świecie, rozwijane przez instytuty świeckie. Podobne do nich są stowarzyszenia życia apostolskiego, odznaczające się szczególnym celem apostolskim i misyjnym» (IL 11 c).

Nowe formy życia konsekrowanego nie zastąpiły form dawniejszych, które w większości nadal wzbogacają kościelne wspólnoty, a czasem odradzają się z nowym wigorem (por. IL 13). Nowe formy powstają również dzisiaj.

b) Także spojrzenie na sytuację aktualną pozwala dostrzec ogromną różnorodność. «Istnieje dziś ok. 1423 żeńskich instytutów zakonnych na prawie papieskim i 1550 na prawie diecezjalnym. Wśród męskich instytutów zakonnych jest ok. 250 na prawie papieskim i 242 na prawie diecezjalnym. Istnieje ok. 165 instytutów świeckich na prawie papieskim lub diecezjalnym, męskich i żeńskich. Liczba stowarzyszeń życia apostolskiego na prawie papieskim wynosi 39. Trzeba do tego dodać wzrastającą liczbę konsekrowanych dziewic, wdów i wdowców, pustelników i pustelniczek oraz innych grup, które zabiegają o kanoniczną aprobatę.

Synod Biskupów, ze względu na swą naturę, której cechą jest powszechność, nie może stracić z oczu tej bardzo rozległej i złożonej rzeczywistości» (IL 5 e).

Różnorakie instytuty i formy nie powielają biernie jednego wzorca. «Każdy instytut i forma życia konsekrowanego wyróżnia się swoistą naturą, misją i charyzmatem» (IL 6 f).

c) Istnieją też różnice wynikające ze stanu życia. Większość instytutów składa się z konsekrowanych wiernych świeckich, «choć słowo to nie oznacza natury właściwej tym, którzy żyją w świecie» (IL 69 a; por. 8). Konsekrowani wierni duchowni (por. IL 70) stanowią mniejszość. Życie konsekrowane ma w 82,2% charakter świecki, a tylko 17,8% osób konsekrowanych to kapłani i diakoni.

d) Wielobarwny wizerunek życia konsekrowanego musi uwzględniać podział na mężczyzn i kobiety. Te ostatnie są w większości, stanowią bowiem 72,5% wszystkich osób konsekrowanych (por. IL 8; 12). Wnoszą one właściwą sobie wrażliwość, wartości i sposoby działania (por. IL 20; 88; 101).

e) Wielość form życia konsekrowanego sprawia, że wiążą się z nimi różne sprawy i problemy. Instrumentum laboris, omawiając zagadnienia związane z niektórymi formami życia konsekrowanego, porządkuje je według następującego podziału: instytuty życia kontemplacyjnego, bracia w instytutach zakonnych laickich i kleryckich, instytuty świeckie, dziewice i wdowy konsekrowane, pustelnicy i pustelniczki, stowarzyszenia życia apostolskiego, nowe wspólnoty (nn. 30-38). Osobne problemy dotyczą innych jeszcze kategorii osób, takich jak kapłani zakonni lub członkowie instytutów świeckich.

f) Istnieją także różnice wynikające z kontekstu kulturowego, religijnego, społecznego i organizacyjnego, w którym żyją i działają osoby konsekrowane (por. IL 27-29). Niektóre zjawiska, wyzwania i problemy są zatem związane raczej z kontekstem kulturowym i eklezjalnym niż z pierwotnym charyzmatem poszczególnych instytutów. Różnice te ujawniły się w ostatnich latach w Ameryce Łacińskiej i Północnej, w Afryce i Azji, w zachodniej i wschodniej Europie. Te wielkie regionalne tendencje zasługują na szczególną uwagę, także ze względu na ich potencjalne skutki.

g) Na koniec, życie konsekrowane uczestniczy w posoborowej odnowie całego Kościoła i w gwałtownych przemianach zachodzących we współczesnym świecie (por. IL 14-26). Nie można zatem zrozumieć pewnych procesów i sytuacji w oderwaniu od tego globalnego kontekstu.

Synod musi zdawać sobie sprawę z tej różnorodności, ale także z tego bogactwa, jakie Duch ofiarował swemu Kościołowi. Nie można się zajmować sprawami dotyczącymi niewielu osób i miejsc, ale konkret i szczegół mogą ujawnić sytuacje i tendencje o doniosłym znaczeniu w danym kontekście kulturowym. Chociaż «liczne są odpowiedzi, które wyrażają pragnienie znalezienia odrębnego sposobu traktowania każdej z form życia konsekrowanego i rozwiązań odpowiadających ich problemom, także lokalnym» (IL 6 e), zgromadzenie synodalne powinno podjąć «szeroki dialog o wszystkich kwestiach o charakterze powszechnym i duszpasterskim (II 6 f).

8. Teologia życia konsekrowanego

Teologia życia konsekrowanego i jego sposób rozumienia samego siebie zmieniały się w ciągu dziejów pod wpływem ogólnej wizji eklezjologicznej oraz różnych doświadczeń i dominujących charyzmatów (por. IL 44). Sobór Watykański II umożliwił powstanie nowych kierunków myślenia, dając początek odnowionej teologii życia konsekrowanego (por. IL 39-40; 47) i stymulując jego odnowę (IL 14-15). Choć jego oddziaływanie nie było jednokierunkowe i jednorodne, «wszyscy oczekują, że Synod zachęci do dalszego podążania drogą otwartą przez Vaticanum II» (IL 15 a).

Pojęciem teologicznym dziś najszerzej stosowanym i uważanym za najbardziej adekwatne dla określenia różnorodności, bogactwa i wewnętrznej jedności życia konsekrowanego jest pojęcie charyzmatu. Termin ten można stosować w sensie ogólnym: «charyzmat życia konsekrowanego» na oznaczenie wszystkich jego form, a także w sensie szczegółowym, na oznaczenie syntezy jednoczącej różne aspekty danego instytutu.

9. Charyzmat życia konsekrowanego jako całości

Termin «charyzmat», stosowany w szerokim i ogólnym sensie, oznacza wszystkie formy życia konsekrowanego, które jako całość składają się na pewien stan lub porządek życia, odrębny od stanu życia świeckich i świętych ministrów (por. IL 67). Może on być przydatny dla oznaczenia pewnych wspólnych cech życia konsekrowanego. W ostatnich latach Magisterium bardzo wyraźnie określiło podstawowe elementy składające się na życie konsekrowane, a także znaczenie i zewnętrzne przejawy jego charakteru profetycznego, którego nie można sprowadzać wyłącznie do sfery społeczno-ekonomicznej i politycznej. Warto tu może przypomnieć niektóre wspólne elementy życia konsekrowanego, na których opiera się jego rozumienie i odnowa: pochodzenie od Ducha Świętego, pójście za Chrystusem, eklezjalność, konsekracja. 

10. Życie konsekrowane jako dar Ducha Świętego

Duch jest początkiem wszystkich darów hierarchicznych i charyzmatycznych (por. IL 41). Charyzmaty życia konsekrowanego są wzbudzane i odnawiane przez Ducha, który troszczy się o Kościół zgodnie z potrzebami danej epoki (por. IL 11; 37; 41; 45-46; 50; 86). «Odnowa całego Ludu Bożego dokonywana przez Ducha przejawia się w ożywianiu form życia już istniejących i wzbudzaniu nowych, odpowiadających potrzebom Kościoła w kolejnych epokach historycznych» (IL 37 a). Ta żywotna zależność między życiem konsekrowanym a Duchem zwraca uwagę na konieczność zachowywania przez osoby konsekrowane bezpośredniej więzi z Duchem oraz na kluczowe znaczenie duchowości — to znaczy otwartości i podatności na Jego oddziaływanie (por. IL 86). 

11. Życie konsekrowane jako pójście za Chrystusem

Chrystus stanowi centrum życia konsekrowanego. Pójście za Chrystusem to podstawowe kryterium jego tożsamości (por. IL 40; 43; 48; 68; 111). W porównaniu z innymi formami naśladowania Chrystusa, właściwymi dla każdej formy życia chrześcijańskiego, w życiu konsekrowanym wyraża się ono przez praktykę rad ewangelicznych (por. IL 48; 51). Różnorodność form życia konsekrowanego, a więc także charyzmatów, «zależy od relacji z tajemnicą i misją Chrystusa, którą każdy instytut przeżywa i głosi, zgodnie z naturą właściwą każdej rodzinie, nadającą określony kształt jej duchowości i apostolatowi» (IL 11 d). Rozwijając myśl wyrażoną już przez Piusa XII w encyklice Mystici corporis, Sobór dostrzegł w życiu konsekrowanym obraz różnych aspektów życia Chrystusa (por. Lumen gentium, 46). «Pójście za Chrystusem, przez które uczniowie starają się Go naśladować i w szczególny sposób wprowadzać w życie niektóre Jego słowa, pod działaniem Ducha zaczęło być stopniowo postrzegane jako Ewangelia ukazywana w określonym miejscu i czasie, jako sam Chrystus w majestacie, uobecniony w Kościele przez charyzmaty świętych» (IL 43 d; por. 44).

12. Eklezjalna natura życia konsekrowanego

Kolejnym kluczowym elementem życia konsekrowanego jest jego natura eklezjalna: «Nie można właściwie pojąć tajemnicy, komunii i misji Kościoła, nie rozumiejąc życia konsekrowanego, podobnie zresztą jak nie można zrozumieć ani przeżywać tego ostatniego, jeśli nie jest ono zakorzenione w tajemnicy, komunii i misji Kościoła» (IL 2 b; por. 39; 41; 46; 67; 111).

Natura eklezjalna życia konsekrowanego nie wyraża się przede wszystkim przez jego działalność w Kościele, ale jest jego cechą nieodłączną. Powołując się na Lumen gentium 43-44, Instrumentum laboris stwierdza: konsekracja przez profesję rad ewangelicznych, jako stała forma życia, wiąże się w sposób istotny z tajemnicą Kościoła, która inaczej nie mogłaby się w pełni ujawnić ani urzeczywistnić; stanowi zatem nieodłączną część natury Kościoła, chociaż różne formy instytucjonalne zmieniają się z upływem czasu lub nawet zanikają» (IL 67 d).

Tajemnica Kościoła jest tajemnicą świętości i uświęcenia. Kościół pełni misję uświęcania świata. Dar, jakim jest profesja rad ewangelicznych, ma służyć świętości tego, kto dar ten przyjmuje, jak również świętości całego Kościoła: ma zatem uczestniczyć w misji uświęcania, pełnionej przez cały Kościół. Czytamy o tym w Lumen gentium: «Choć więc stan, który opiera się na profesji rad ewangelicznych, nie dotyczy hierarchicznej struktury Kościoła, należy jednak nienaruszalnie do jego życia i świętości» (n. 44). Możemy powiedzieć, że stan rad ewangelicznych sytuuje się i jest zrozumiały przede wszystkim w porządku wewnętrznego życia Kościoła, jego najgłębszej tajemnicy, która polega na komunii z Bogiem, na naśladowaniu Chrystusa pod działaniem Ducha Świętego, a zarazem na odpowiedzi na powołanie do świętości, którą Kościół ma dawać swojemu Panu na mocy doskonałego prawa miłości. Stąd wypływa nieustanne wezwanie do świętości (por. IL 45; 66-67; 96; 110).

13. Życie konsekrowane jako szczególna forma konsekracji

Istnieją różne formy konsekracji (por. Lumen gentium, 44-45; Perfectae caritatis, 4). Pierwszą i podstawową konsekracją jest chrzest (por. IL 41; 50), zaś jego przedłużeniem są nowe lub szczególne konsekracje, dokonane albo przez sakrament (kapłaństwo, małżeństwo i bierzmowanie), albo przez specjalny obrzęd kościelny, taki jak profesja rad ewangelicznych. W każdej konsekracji, a więc także w konsekracji do życia konsekrowanego, można wyróżnić cztery elementy lub wymiary, wzajemnie się uzupełniające:

– konsekracja boska, związana z Bożym powołaniem i interwencją, potwierdzoną przez obrzęd kościelny;

– konsekracja osobista: jest to odpowiedź powołanego, który rozpoznaje dar i go przyjmuje;

– konsekracja obiektywna: jest to stan życia wynikający z przyjęcia daru;

– konsekracja funkcjonalna: jest to munus, czyli miejsce, funkcja lub misja życia konsekrowanego w Kościele.

Instrumentum laboris tak o tym pisze: «Gdy Bóg powołuje, konsekruje i posyła, kształtuje nową osobowość i czyni ją zdolną do realizacji zadania, które chce jej powierzyć. Dar rad ewangelicznych polega w istocie na udziale w szczególnej czystości, ubóstwie i posłuszeństwie Chrystusa, to znaczy na szczególnym upodobnieniu do Chrystusa czystego, ubogiego i posłusznego przez przyswojenie sobie Jego sposobu życia i działania» (IL 51 a; por. 50). Każda konsekracja jest upodobnieniem do Chrystusa. Konsekracja do życia konsekrowanego jest upodobnieniem do Chrystusa czystego, ubogiego i posłusznego (por. IL 9; 49). Wyraża się ona i urzeczywistnia w praktyce rad ewangelicznych, podjętej na mocy ślubów lub innych świętych więzów (por. IL 51-55), które nakładają radykalne zobowiązania (por. IL 21; 55; 96).

14. Szczególny charyzmat każdego instytutu

Aby ukazać różnorodność form życia konsekrowanego i odmienność każdego instytutu, stosuje się termin «charyzmat» w sensie ściśle określonym: oznacza on wówczas określony sposób bycia, określoną misję i duchowość, porządek życia w braterskiej wspólnocie oraz strukturę instytutu, służącą misji Kościoła.

Instrumentum laboris szeroko posługuje się tą kategorią, wymieniając jej składniki (por. 6; 11; 81), głębiej omawiając jej różne wymiary (por. 41-46), rozpatrując ją w kontekście Kościoła lokalnego (por. 73-77), inkulturacji (por. 94, 102), komunii różnych charyzmatów (por. 40). Uznaje, że pojęcie to stanowi klucz do interpretacji całości życia konsekrowanego (por. 11; 46) i że okazało się niezwykle przydatne w procesie odnowy (por. 23; 34). Dlatego każdy instytut powinien coraz głębiej poznawać istotę swojego charyzmatu (por. 46). Od Synodu oczekuje się nowej refleksji nad życiem konsekrowanym, uwzględniającej jego specyfikę i różnorodność charyzmatyczną» (4 c).

Charyzmat instytutu:

– zawiera w sobie odniesienie do sprawczego i ożywczego działania Ducha oraz do doświadczenia Chrystusa, uwypuklając jedną z Jego tajemnic lub posług;

– mówi o szczególnej więzi z Kościołem: eklezjalna natura charyzmatu stanowi fundament komunii i konkretnej posługi (por. IL 2; 14; 46; 56; 68; 72-74; 76-77; 110) i domaga się jego wzrostu w harmonii z Ciałem Mistycznym (por. IL 45; 110-111);

– oznacza połączenie i syntezę różnych elementów, które wzajemnie na siebie oddziałują: konsekracji, duchowości, misji, życia braterskiego, struktury;

– domaga się zachowania ciągłości z charyzmatem założyciela: «Jak mówi znany tekst Mutuae relationes, nawiązujący do Evangelica testificatio: ‘Charyzmat założyciela jawi się jako doświadczenie Ducha przekazane uczniom, aby i oni mogli je przeżyć, zachować, pogłębiać i nieustannie rozwijać w harmonii z Ciałem Chrystusa, które ciągle wzrasta’» (IL 45). Tak więc w postawie wierności wobec charyzmatu założyciela trzeba «dokonać syntezy różnych elementów, konsekracji i misji, poprzez wierną realizację prawodawstwa każdego instytutu» (IL 86 e; por. 23; 47; 60-63; 77; 85-86; 97).

15. Tożsamość życia konsekrowanego w komunii Kościoła

Życie konsekrowane z całym swoim wielokształtnym bogactwem może zostać właściwie zrozumiane i przeżyte tylko w kontekście komunii Kościoła. Eklezjologia komunii bardzo dopomogła w analizie wielu zagadnień związanych z tematami dwóch ostatnich zwyczajnych zgromadzeń ogólnych Synodu. Obecnie winna się przyczynić do pogłębionej refleksji nad życiem konsekrowanym w Kościele (por. IL 2).

Życie konsekrowane nie tylko powinno harmonijnie współistnieć z całą organiczną komunią Kościoła, ustanawiając więzi szczerej wspólnoty i współpracy z biskupami i innymi instytutami, duchowieństwem świeckim i laikatem (por. IL 73), ale winno być także tej komunii znakiem i siłą napędową. «W Kościele-komunii, będącym obrazem Trójcy, życie konsekrowane jawi się jako widzialne, prorocze wezwanie do komunii, którą cały Kościół winien żyć już teraz, zarazem dążąc do niej jako do ostatecznego celu» (IL 57 a).

Nie brak tu trudności i ograniczeń, ale coraz powszechniejsza jest też świadomość i płynąca z niej wola pełnienia tego zadania, związanego z powołaniem do życia konsekrowanego.

«Wśród osób konsekrowanych narasta świadomość, że muszą być w Kościele partykularnym budowniczymi komunii, czego wyrazem powinno być zarówno samo znaczenie ich konsekracji w Kościele, jak i świadectwo powszechności ewangelicznego orędzia, przekraczającej wszelkiego rodzaju podziały rasowe, kulturowe, plemienne itp., a także solidarność i gotowość służenia wszystkim, zwłaszcza najuboższym, poprzez którą osoby konsekrowane stają się jak gdyby łącznikiem między Kościołem a środowiskami żyjącymi na marginesie społeczeństwa i często nie objętymi przez zwyczajne duszpasterstwo» (IL 73 e).

Część III
Wyzwania wobec życia konsekrowanego

16. Różnorodność wyzwań

Celem Synodu jest podjęcie refleksji nad życiem konsekrowanym w świetle zamysłu Bożego, a zarazem rozeznanie wyzwań i oczekiwań współczesnego świata, ze względu na które życie konsekrowane zostało przez Ducha Świętego obdarzone bogactwem łaski i duchowości oraz zdolnością owocnego działania» (IL 2 a).

Wyzwanie stanowi sytuację bardzo doniosłą i zmuszającą do odważnej reakcji — w naszym przypadku reakcji zgodnej z Ewangelią i kierowanej przez Ducha. Tekst Instrumentum laboris wspomina o wielu różnych wyzwaniach. W pierwszej części wymienia wyzwania wobec życia zakonnego, których źródłem jest współczesny świat (por. IL 16-21). Niektóre są związane z określonymi regionami geograficznymi (por. IL 27-29), inne z konkretnymi formami życia konsekrowanego (por. IL 30-38). Czwarta część zwraca uwagę na takie wyzwania, jak odnowa duchowa i apostolska (por. IL 86), powołanie i formacja, (por. IL 89), inkulturacja (por. IL 93), nowa ewangelizacja w różnych okolicznościach (por. IL 95-96).

Niektóre wyzwania dotyczą bezpośrednio naszej posługi biskupiej wobec życia konsekrowanego. Są także wyzwania skierowane do życia konsekrowanego jako takiego, ale wymagające rozeznania i ukierunkowania przez Synod. Wszystkie są w oczywisty sposób powiązane. Zatrzymam się przy kilku z nich, aby zwrócić na nie uwagę obecnych oraz ukierunkować refleksję, wypowiedzi i dyskusję w czasie obrad Synodu.

17. Wyzwania wobec naszej posługi biskupiej

W pierwszej części przypomnieliśmy podstawowe elementy naszej odpowiedzialności wobec życia konsekrowanego. Teraz chciałbym wymienić dwa wyzwania, wyrażając je w formie pytań:

a) Jak należy rozumieć i jak wyjaśniać całemu Ludowi Bożemu sens, miejsce i misję życia konsekrowanego i jego różnorodnych charyzmatów?

b) Jak znaleźć właściwe drogi i metody działania, by nie tylko rozwijać autentyczne więzi eklezjalne między biskupami i osobami konsekrowanymi, ale także spełnić nasze pasterskie powinności wobec życia konsekrowanego, szanując jego słuszną autonomię i różnorodność charyzmatów?

Nie są to kwestie błahe ani czysto teoretyczne. Wymieńmy dla przykładu kilka z nich, dzieląc je na problemy «pozytywne» i «negatywne».

Problemy «pozytywne»:

– Jak wspólnie z instytutami życia konsekrowanego rozeznawać drogi rozwoju i formy działania, które najlepiej odpowiadają na wyzwania naszych czasów i są zgodne z różnymi charyzmatami?

– Jak godzić nowe formy apostolstwa z istnieniem dzieł tradycyjnych, nadal potrzebnych (por. IL 97-98)?

– Jak rozeznawać i wspierać różne inicjatywy, nie tylko na szczeblu diecezjalnym, ale także krajowym, które mają być odpowiedzią na wyzwania powstające na nowych «areopagach misyjnych» (por. Redemptoris missio, 37-38)?

– Jak umacniać wrodzony profetyzm życia konsekrowanego w łonie Kościołów partykularnych i w sferze kultury, unikając skrajności i przesady (por. IL 8; 15; 57; 64; 71; 73; 77)?

– Jak i kiedy angażować osoby konsekrowane w pracę ciał doradczych i ustawodawczych?

– Jak dopomagać kapłanom, członkom instytutów świeckich, a zwłaszcza zgromadzeń zakonnych w łączeniu ich posługi, zgodnej z własnym charyzmatem, z całością duszpasterstwa (por. IL 70; 77)?

– Jak rozwiązać kwestię udziału braci zakonnych w zarządzaniu instytutami kleryckimi lub mieszanymi (por. IL 32)? Czy nie należy zrewidować pewnych zbyt sztywnych pojęć, biorąc pod uwagę charyzmaty?

– Jak rozeznawać nowe formy życia konsekrowanego, stosując właściwe kryteria oceny i promocji?

Problemy «negatywne»: jak postępować

– wobec przejawów niechęci do udziału w Eucharystii, motywowanej faktem, że przewodniczą jej mężczyźni?

– kiedy wspólnoty nie mają już przełożonego — ani legalnego, ani efektywnego?

– kiedy rozwiązuje się wspólnoty, a ich członkowie rozpraszają się, aby mieszkać osobno i prowadzić działalność na własną rękę?

– kiedy osoby konsekrowane głoszą publicznie poglądy odbiegające od stanowiska biskupów i Papieża?

– kiedy uczelnie, wydawnictwa, ośrodki charytatywne i duszpasterskie znajdują się w opozycji wobec Magisterium?

Horyzont jest rozległy, Synod zaś stanowi wyjątkową sposobność do rozeznania praktyki duszpasterskiej, która najlepiej odpowiada potrzebom Kościoła i stworzy jak najlepsze warunki dla rozwoju życia konsekrowanego. 

18. Autonomia i zależność życia konsekrowanego

Mówiąc o władzy biskupów oraz o ich pasterskiej trosce o życie konsekrowane, Instrumentum laboris używa bardzo ważkich sformułowań, np.: «z szacunkiem dla odrębności każdego charyzmatu i funkcji oraz z troską o ich rozwój» (IL 67 e); «szanując należną autonomię instytutów życia konsekrowanego» (IL 75 b). Episkopat musi bowiem uznawać specyfikę różnych charyzmatów oraz uprawnioną autonomię życia i zarządzania, przysługującą różnym formom życia konsekrowanego. Warto przypomnieć, co mówi na ten temat Instrumentum laboris w n. 81:

«Na tle charyzmatycznej i instytucjonalnej rzeczywistości Kościoła, którego konstytutywną częścią jest życie konsekrowane, poszczególne instytuty korzystają ze specjalnego daru Ducha Świętego. Kościół uznaje ich słuszną autonomię życia, a zwłaszcza zarządzania, dzięki której mogą one stosować się do własnej dyscypliny oraz zachować nienaruszone własne dziedzictwo charyzmatyczne, to znaczy swoją naturę, cel, ducha i charakter. Zadaniem biskupów lokalnych jest zachowywanie i ochrona tej autonomii, umacnianej także przez władzę rządzenia instytutami, którą ich kapituły i moderatorzy otrzymują od Boga za pośrednictwem posługi Kościoła. Władza kapituł i przełożonych pochodzi od Ducha i sprawowana jest w komunii z hierarchią kościelną, która powołała i uznała instytut.

Autonomia jest wrodzonym prawem instytutu, jako że stanowi element wewnętrznej struktury samego Kościoła. Źródłem charyzmatu założycielskiego jest bowiem działanie Ducha Świętego. Kościół, nadając charyzmatowi pełną formę eklezjalną, zapewnia mu przetrwanie w pierwotnym kształcie, na fundamencie tych samych konstytucji, prawnie zatwierdzonych, aby wszystko współdziałało dla wspólnego dobra i aby dar Ducha pozostał żywy i nienaruszony.

Autonomia życia, a zwłaszcza zarządzania, służąca zachowaniu charyzmatu, nie dotyczy tylko wewnętrznego życia instytutu, ale także dzieł apostolskich, inaczej bowiem instytut nie mógłby realizować właściwego sobie celu i ducha. Jest ona ‘uprawniona’, ponieważ określa ją i chroni prawo wspólne i własne. W tym sensie autonomia danego instytutu, prawidłowo rozumiana, stanowi przystosowanie zasady pomocniczości do życia Kościoła, ponieważ wyraża koordynację między prawem wspólnym i prawem własnym w Kościele» (IL 81 a, b, c).

Jednakże autonomia nie sprzeciwia się roli pasterzy, lecz winna z nią harmonijnie współistnieć. Łączy się z właściwie pojętą zależnością od wspólnoty Kościoła.

«Autonomia nie oznacza niezależności instytutów od władzy hierarchicznej; trzeba zachować zależność jako przejaw pasterskiej troski biskupów, którą otaczają oni instytuty, aby zachowały swą konsekrację, świadectwo i misję w Kościele.

Autonomia i zależność to dwa wymiary, w których poruszają się wszyscy członkowie i instytucje Kościoła, ale w sposób szczególny instytuty życia konsekrowanego. Wymiary te nie są wobec siebie przeciwstawne, ale powinna między nimi istnieć równowaga, chroniona przez prawa Kościoła i przeżywana w miłości, która stanowi duszę komunii kościelnej» (IL 81 d, e).

«Istnieją różne rodzaje autonomii i zależności, związane z naturą charyzmatu założycielskiego danego instytutu i stopniem jego rozwoju w życiu Kościoła, a także zależne od tego, czy jest on oparty na prawie diecezjalnym, czy papieskim» (IL 82 a; por. 83).

Bierze stąd początek współpraca między osobami konsekrowanymi a pasterzami, która jest wyrazem i środkiem komunii, wypływa z wzajemnej miłości zakorzenionej w Chrystusie i urzeczywistnia się przez wzajemny szacunek, szczery dialog i poszukiwanie woli Bożej. Dwie podstawowe zasady, które powinny kierować tą relacją, to uznanie i szacunek z jednej strony dla specyficznej misji biskupa jako pasterza Kościoła partykularnego oraz kapłanów jako jego współpracowników, a z drugiej — dla charyzmatycznej tożsamości każdej formy życia konsekrowanego, która wzbogaca sam Kościół partykularny.

19. Wyzwania dla duchowości

Pierwsze wielkie wyzwanie wobec życia konsekrowanego dotyczy duchowości, bo to ona jest sercem życia konsekrowanego, stanowi jego najważniejszy wkład w życie Kościoła i źródło jego apostolskiego dynamizmu. Duchowość oznacza osobową relację z Chrystusem poprzez naśladowanie Go, pierwszeństwo dane Bogu przez konsekrację, otwarcie na działanie Ducha Świętego. Duchowość wyraża się przez kontemplację, modlitwę, słuchanie słowa Bożego, zjednoczenie z Bogiem, połączenie różnych elementów życia osobistego i wspólnotowego, wierne i radosne przestrzeganie złożonych ślubów.

Duchowość jest nieodzowna dla życia konsekrowanego, które jest w niej zakorzenione i nie może bez niej istnieć. Nie jest możliwa odnowa bez rozbudzenia autentycznej duchowości. Nieodwołalny wybór określonej drogi życiowej, który wydaje się tak trudny dla ludzi żyjących w niestałych i konsumistycznych społeczeństwach, autentyczna wierność ślubom i radykalnym wymogom Ewangelii — wszystko to jest możliwe tylko w klimacie silnej i zdrowej duchowości. Człowiek, który wiąże się ostatecznie z Bogiem w życiu konsekrowanym, nie zawierza ani swemu niestałemu «ja», ani ludzkiej instytucji, ani systemowi społecznemu opartemu na prawach socjologicznych, ale pokłada ufność w Bogu wiernym i spolegliwym. Taka wierność jest wymownym znakiem w niestałym świecie. Twórcza i ofiarna realizacja własnej misji jest możliwa tylko dzięki harmonijnej integracji działalności apostolskiej z konsekracją, rozumianą jako radykalny i nieodwołalny wybór Boga.

Duchowość w życiu osób konsekrowanych jest potrzebna także innym, którzy w naszym pluralistycznym świecie szukają mistrzów duchowości. To poszukiwanie można dostrzec nie tylko w kulturach związanych z tradycyjnymi religiami, jak na przykład w Azji, ale także na Zachodzie, gdzie duchowość jest nowym «areopagiem» misji (por. Redemptoris missio, 38). Szerzenie się religii Wschodu, a także sekt, jest tego przejawem. Trzeba, aby osoby konsekrowane były świadkami duchowości, aby umiały mówić o sprawach Bożych, czerpiąc z. własnego doświadczenia, i aby stawały się przewodnikami po drogach życia wewnętrznego; trzeba, aby domy zakonne były nie tylko strategicznymi ośrodkami promieniowania misyjnego, ale także praktycznymi szkołami duchowości.

Tę glebę trzeba troskliwie uprawiać i zasiewać z myślą o dalekiej nieraz przyszłości. Czy nie należałoby tworzyć jak najwięcej szkół duchowości, które nie nauczałyby tylko doktryny, ale dawały pierwszeństwo osobistej inicjacji i doświadczeniu? Duchowość instytutu mogłaby silniej promieniować nie tylko na jego członków, ale i na Kościół, który zawsze wzbogacał się i odnawiał dzięki duchowości świętych i rodzin zakonnych. Wspólnoty kontemplacyjne i mnisze, choć nie tylko one, każda w zgodzie z własnym charyzmatem, mogłyby tu odgrywać szczególną rolę.

20. Wyzwania dla życia braterskiego

Drugie wielkie wyzwanie dla życia konsekrowanego dotyczy życia braterskiego, co ma znaczenie dla wszystkich instytutów, oraz życia braterskiego we wspólnocie, co ma znaczenie dla instytutów zakonnych życia wspólnego. Wsparcie wspólnoty staje się dziś niezbędne ze względu na wymogi samego życia konsekrowanego oraz jego misji w społeczeństwach coraz bardziej zmiennych, złożonych, podzielonych. Współczesne interpretacje i realizacje życia braterskiego stają się coraz bardziej rozbudowane (por. IL 24; 56-58), obejmują wszystkie wymiary egzystencji osoby konsekrowanej: ludzki, chrześcijański, zakonny i apostolski, zgodnie z charyzmatem. Jego podstawowe wymogi przypomina Instrumentum laboris: życie konsekrowane powinno «być miejscem, w którym dzięki modlitwie osobistej lub wspólnotowej, zgodnie z duchowością instytutu, każdy jego członek może pogłębiać swoje doświadczenie Boga i przekazywać je innym; miejscem, gdzie dojrzewa i urzeczywistnia się miłość wzajemna, gdzie wolność i solidarność nie są wzajemnie sprzeczne, ale wzajemnie z siebie wynikają dzięki głębokiemu zakorzenieniu w tajemnicy paschalnej; winno być świadectwem, głoszeniem, służbą, darem dla innych — czy to przez apostolat milczenia, modlitwy i pokuty, czy też przez apostolat zewnętrznych dzieł — wnosząc wkład, zgodnie z charyzmatem instytutu, w misję Kościoła» (IL 58 b).

Istnieje wzajemna zależność między życiem braterskim a wiernością ślubom, choć te ostatnie są przede wszystkim osobistym zobowiązaniem wobec Boga (por. IL 52-54). Posługa władzy pozostaje kluczowym czynnikiem budującym komunię i współodpowiedzialność wszystkich członków (por. IL 59).

W niektórych przypadkach przyczyną trudności w życiu braterskim jest rozbieżność poglądów teologicznych, a czasem stanowisk ideologicznych. Czy osoby konsekrowane nie powinny szukać wspólnego punktu odniesienia w aktualnym i żywym nauczaniu pasterzy, którzy prowadzą Kościół w obecnym czasie łaski Bożej? Sprzyjałoby to większej spójności wspólnot. Osoby konsekrowane mają zresztą obowiązek podporządkowania się Magisterium ze względu na ślub posłuszeństwa oraz na eklezjalną naturę ich stanu życia. Nierespektowanie tej zasady jest szkodliwe dla samego życia wspólnotowego.

Jak stwierdził Jan Paweł II podczas ostatniego zgromadzenia plenarnego Kongregacji ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, «cała owocność życia zakonnego zależy od jakości życia braterskiego we wspólnocie» (20 listopada 1992 r„ AAS 85 [1993], p. 905). Przyszłość różnych form życia konsekrowanego zależy od jakości życia braterskiego, zgodnej z charyzmatem każdego instytutu.

21. Miejsce kobiety konsekrowanej

Miejsce kobiety konsekrowanej to wyzwanie (por. IL 20), które zasługuje na szczególną uwagę naszego zgromadzenia. «Kobiety stanowią trzy czwarte osób konsekrowanych. Ich wkład w życie Kościoła i społeczeństwa (…) jest jednym ze zjawisk o największym znaczeniu dla Kościoła i jego misji (…). Wiemy z historii, że kobiety wnoszą wkład nie tylko w świętość Kościoła, ale także w ewangelizację i misję, w katechezę i w studia teologiczne, w działalność na polu oświaty, ochrony zdrowia i posługi najuboższym. Kobiety sprawują ważne funkcje, kierują szkołami, uniwersytetami, szpitalami i innymi instytucjami» (IL 88 a, c). Życie konsekrowane stało się w istocie środowiskiem promocji konsekrowanej kobiety, a zarazem służy sprawie promocji innych kobiet w społeczeństwie i Kościele.

W ostatnich dziesięcioleciach, zwłaszcza w społeczeństwach zachodnich, rozwinęły się ruchy promocji i emancypacji kobiet, które są znakami czasu. Magisterium uznało je za zjawisko pozytywne, odwołując się do Objawienia, a zwłaszcza do przykładu i do nauczania Jezusa (por. Mulieris dignitatem). W ostatnich miesiącach Jan Paweł II rozwijał ten temat w ramach swoich katechez.

Konsekrowane kobiety czują się powołane, by osobiście przyczyniać się do promocji świata kobiet, dając przykład własnym życiem, czerpiąc inspirację z Ewangelii Chrystusa, którego wybrały jako swego Oblubieńca, oddając siebie z miłości w sposób niepodzielny (por. Mulieris dignitatem, 20). Encyklika misyjna wyraża uznanie i poparcie zwłaszcza dla wkładu zakonnic w promocję kobiety (por. Redemptoris missio, 37; 70; 86).

Pewne szczególne sytuacje wymagają trzeźwego rozpatrzenia, ale zarazem zachowania właściwej równowagi. Kryzys powołań, dotykający wiele instytutów Pierwszego Świata, niektóre decyzje, postawy i żądania — wszystko to należy oceniać w świetle Ewangelii, a nie nauk humanistycznych i tendencji kulturowych. Takim kryterium kierował się ostatni dokument Magisterium w sprawie święceń kobiet. Ta autorytatywna wypowiedź nie stawia jednak żadnych granic promocji kobiety i zakonnicy w Kościele, także w tym co dotyczy jej udziału w procesie konsultacji i wypracowania decyzji, a bardziej jeszcze ewangelizacji (por. Christifideles laici, 51; przemówienie Jana Pawła II z 13 lipca 1994 r.).

22. Wyzwania dla misji

Misja zawsze była wyzwaniem, które dało bodziec do powstania i odnowy wielu form życia konsekrowanego w Kościele. Misja stanowi istotny element każdego charyzmatu — zarówno instytutów aktywnego życia apostolskiego, jak i życia kontemplacyjnego (por. IL 23; 58; 60). Jedność i integracja różnych aspektów charyzmatu, zwłaszcza zaś misji, konsekracji i życia braterskiego, to postulaty szczególnie silnie odczuwane, ale nie zawsze łatwe w realizacji (por. IL 47; 60-63; 85-87). Źródłem i wzorem takiej jedności życia jest zawsze Chrystus (por. IL 62).

Nowa ewangelizacja powinna być dzisiaj polem misyjnym dla całego Kościoła, a więc także dla życia konsekrowanego (por. IL 2; 95). Osoby konsekrowane ze względu na swoje szczególne powołanie powinny ukazywać jedność między ewangelizowaniem samych siebie a świadectwem, między odnową wewnętrzną i apostolską, między byciem i działaniem, podkreślając, że źródłem energii jest zawsze pierwszy z tych dwóch elementów (por. IL 95-96).

Działalność misyjna prowadzona zgodnie z własnym charyzmatem powinna brać pod uwagę potrzeby lokalnego Kościoła (por. IL 97) oraz nowe areopagi misyjne (por. Redemptoris missio, 37-38). Osoby konsekrowane zawsze otaczały szczególną troską środowiska najbardziej potrzebujące pomocy: niechrześcijan, ludzi z marginesu, chorych, młodzież, ubogich. Ale na uwagę zasługują też nowe areopagi: środki społecznego przekazu (por. IL 19, 107), współczesna kultura (por. IL 17, 107), postęp cywilizacyjny człowieka i obrona sprawiedliwości (por. IL 104; 109), nowi ubodzy (por. IL 23; 29; 95; 104), obrona życia (por. IL 105), poszukiwanie sacrum i Boga (por. II 103; 110).

Realizując misyjny wymiar własnego charyzmatu, należy go wzbogacać o nowe elementy, zaczerpnięte z misyjnych doświadczeń całego Kościoła, takie jak: centralna rola świadectwa, przepowiadania oraz tworzenia żywych wspólnot chrześcijańskich (por. Redemptoris missio, 42-51), konieczność inkulturacji, dialogu, ekumenizmu, działalności na rzecz postępu człowieka (por. tamże, 52-60), zaangażowanie świeckich (por. tamże, 71-74; 77-82). Wzrastanie w harmonii z Kościołem to ważny postulat życia konsekrowanego (por. IL 45).

Misja ad gentes nie powinna zresztą być sprawą wyłącznie instytutów misyjnych, ale wszystkich instytutów życia konsekrowanego (por. IL 98-99), zwłaszcza na obecnym etapie wzrostu Kościołów lokalnych. «Trzeba, by Kościół uczył wielkich wartości ewangelicznych, które rozpowszechnia, a nikt nie daje im skuteczniejszego świadectwa niż ci, którzy składają śluby życia konsekrowanego w czystości, ubóstwie i posłuszeństwie, w całkowitym oddaniu Bogu i w pełnej gotowości służenia człowiekowi i społeczeństwu na wzór Chrystusa» (Redemptoris missio, 69). Osoby konsekrowane muszą usłyszeć wołanie tych, którzy nie znają Chrystusa, a którzy stanowią wzrastającą większość rodzaju ludzkiego (por. tamże, 1, 3, 30). «Działalność misyjna stanowi jeszcze dziś największe wyzwanie dla Kościoła» (tamże, 40). Problemy lokalne nie powinny przesłaniać potrzeb uniwersalnych (tamże, 33-34), zwłaszcza tym, w których powołanie wpisany jest postulat uniwersalności (por. IL 82).

23. Wyzwanie inkulturacji

Inkulturacja dotyka wszystkich aspektów życia konsekrowanego i wszystkich kontekstów, w których jest ono osadzone.

«Inkulturacja dotyczy zatem całego życia konsekrowanego: charyzmatu właściwego dla danego powołania, stylu życia, metod formacji i form apostolatu, modlitwy i liturgii, zasad życia duchowego, organizacji wspólnoty i zarządzania nią.

Nie chodzi tu tylko o zwykłe przystosowanie obyczajów, ale o głębokie przekształcenie mentalności i sposobu życia. Domaga się go nie tylko rzeczywistość młodych Kościołów, ale także przemiany dokonujące się w cywilizacjach zachodnich. Wydaje się bowiem, że struktury życia konsekrowanego ukształtowane w średniowiecznych społeczeństwach agrarnych lub w warunkach rewolucji przemysłowej ostatnich stuleci nie zawsze wyrażają w pełni dążenia kobiet i mężczyzn naszych czasów» (IL 93 c, d).

Taka inkulturacja stawia bardzo wysokie wymagania. Wzorowana na procesie wcielenia, a bardziej jeszcze na misterium paschalnym, oznacza ona przyswojenie sobie wartości kulturowych, ale nade wszystko wartości ewangelicznych (por. IL 94). Normą i miarą nie jest tu kultura ani tendencje społeczne, ale Chrystus i Jego Ewangelia (por. IL 107). Inkulturacja wymaga zatem nowej, głębokiej ewangelizacji (por. IL 93). Jest kulturowym wyrazem autentycznego doświadczenia chrześcijańskiego, przeżywanego osobiście i we wspólnocie. «Tylko wytrwała kontemplacja tajemnicy Boga, wolność serca uzyskana nawet za cenę radykalnego oderwania się od świata, zażyłość ze słowem Bożym i wielka miłość do ludzi mogą pozwolić na rozeznanie tego, co istotne» (IL 94 c). «Inkulturacja (…) musi zachować nietknięte fundamenty życia konsekrowanego, integralne wyznanie wiary chrześcijańskiej, więź z Chrystusem w modlitwie i kontemplacji, dążenie do doskonałej miłości, praktykę ewangelicznych rad czystości, ubóstwa i posłuszeństwa» (IL 94 a). Trzeba także zachować charyzmatyczną tożsamość danego instytutu, nadaną mu przez założyciela. Można powiedzieć, że inkulturacja to realizacja życia konsekrowanego ukształtowana przez kontekst, w jakim jest ono osadzone. Inkulturacja zakłada więź z kulturą, ale w jeszcze większym stopniu oznacza zerwanie z nią i stanowi dla niej alternatywę, ponieważ musi wyrażać nowość Ewangelii.

24. Styl życia

W kontekście dokonujących się obecnie przemian szczególnego znaczenia nabiera styl życia osób konsekrowanych. Musi on wyrażać autentyczność konsekracji, być znakiem wyzwalającej mocy Ewangelii i alternatywą dla panujących w świecie mód. Powinien być uzależniony od sytuacji, w jakiej znajdują się osoby konsekrowane, i od narodu, pośród którego żyją. Jest on zatem wyrazem inkulturacji. Obejmuje nie tylko przejawy życia indywidualnego, które winny wyrażać naśladowanie Chrystusa czystego, ubogiego i posłusznego, ale także życia wspólnotowego (por. IL 18; 53; 55; 103). Stajemy tu wobec problemu bogactwa wspólnoty i ubóstwa osobistego. W tym kontekście należy też powrócić do debaty na temat stroju jako znaku osoby konsekrowanej, który zarówno wewnątrz wspólnoty, jak i poza nią ma większe znaczenie niż się nieraz sądzi w niektórych środowiskach.

25. Relacje z innymi powołaniami

Kolejne wyzwanie stanowią relacje życia konsekrowanego z innymi powołaniami. W przeszłości istniał tu najczęściej rozdział, który nie dopuszczał prawie żadnych kontaktów. Potem nastąpił okres «współobecności», prowadzący czasem do zamieszania. Wyzwanie można by ująć następująco: Jak uporządkować relacje i wzajemne oddziaływanie różnych powołań, chroniąc specyfikę każdego z nich?

Wystarczająco wiele powiedziano już o relacjach z biskupami. Warto może zwrócić uwagę na rolę wikariusza biskupiego ds. życia konsekrowanego, zastanowić się nad jego formacją, wymaganymi kwalifikacjami, jego więzią z biskupem.

W dziedzinie relacji z duchowieństwem diecezjalnym, który czasem żyje w przekonaniu i poczuciu, że wyraża pełnię Kościoła diecezjalnego, pozostają w mocy trzy zasady: twórcza wzajemność, komplementarność i koordynacja (por. IL 79). Wymaga to zarówno od księży diecezjalnych, jak i od osób konsekrowanych poznania i docenienia nie tylko poszczególnych osób, ale także powołań i charyzmatów (por. IL 70).

Na relacje ze świeckimi trzeba spojrzeć w nowych kategoriach. Wzrasta bowiem nieustannie ich zaangażowanie w działalność i posługi nie wymagające święceń kapłańskich, tak że przewyższają oni liczebnie i zastępują w tej dziedzinie osoby konsekrowane. Ta opatrznościowa ewolucja wpływa na relacje między jedną i drugą stroną, na obraz życia konsekrowanego i na powołania.

Wierni świeccy oczekują dziś od osób konsekrowanych przecie wszystkim przykładu świętości i towarzyszenia im w dążeniu do niej, zarówno w sensie ogólnym, jak i bezpośrednim, zależnie od duchowości danego charyzmatu: «Istnieje dziś pragnienie uczestnictwa w duchowości i w misji instytutów, któremu towarzyszy komplementarność powołań» (IL 80 i; por. 98). Tego rodzaju udział w duchowości i misji instytutów służy nie tylko dobru osób stowarzyszonych, ale całego Kościoła. Kto przejmie duchowość służby, którą przeniknięte są dzieła społeczne, oświatowe i charytatywne, stworzone przez osoby konsekrowane? Charyzmaty zostają dane Kościołowi, historia zaś poucza nas, że ich promieniowanie wykracza nieraz poza granice samych instytutów.

26. Powołania i przyszłość życia konsekrowanego

«Promocja powołań jest dziś ważnym wyzwaniem dla przyszłości życia konsekrowanego. Od niej zależy żywotność charyzmatów, ich obecność w Kościele i w świecie» (IL 89 a). Nie jest ona zadaniem samych tylko instytutów, ale całego Kościoła lokalnego: «biskupi, kapłani, diakoni i wierni świeccy winni odnosić się z uznaniem do życia konsekrowanego i troszczyć się o jego rozwój, widząc w nim dar dla wszystkich» (IL 89 d). «Wszędzie potrzebne jest rozeznawanie powołań i opieka nad nimi» (IL 89 f).

Mówiąc o powołaniach, nie można pominąć ich kryzysu nadal trwającego w krajach zachodnich oraz niedostatku powołań w niektórych krajach półkuli południowej. Analizy mówiące o niskim lub wysokim wskaźniku powołań często oparte są na uproszczeniach. Uwzględniając różnorodność sytuacji, pragnę zwrócić uwagę na cztery aspekty problemu:

– Sytuacja kulturowa może być korzystna lub niekorzystna dla powołań. Trzeba zatem szerzyć we wspólnotach kościelnych chrześcijańską kulturę powołań: wszyscy powinni wsłuchiwać się w głos Boga, gotowi spełnić to, czego On zażąda.

– Szczególne powołania mogą się zrodzić tylko z doświadczenia wiary. Należy zatem popierać inicjatywy, wspólnoty, stowarzyszenia i rodziny, które poszukują chrześcijańskiego doświadczenia wiary i rozwijają je. Osoby konsekrowane, podobnie jak duszpasterze, winny otaczać opieką wszystkie powołania. Ważną rolę odgrywa tu kierownictwo duchowe i sakrament pojednania.

– Konieczne jest ściślejsze określenie tożsamości życia konsekrowanego, którą należy skuteczniej przekazywać i dawać o niej świadectwo bardziej widzialne. Jest to przede wszystkim zadaniem osób konsekrowanych jako promotorów powołań.

– W sytuacji gdy wzrasta zaangażowanie i aktywność laikatu, życie konsekrowane nie może być rozpatrywane i prezentowane wyłącznie w aspekcie tego, co czyni, ale przede wszystkim tego, czym jest dla Kościoła i w Kościele. Jest mianowicie drogą ewangelicznego radykalizmu (por. IL 21; 55; 96), całkowitego daru z siebie (por. IL 69), wierniejszego naśladowania Jezusa (por. IL 48) — jest życiem, które warto wybrać. Jednym z celów życia konsekrowanego — może nawet najważniejszym — jest «wspomaganie rozwoju chrześcijańskiego powołania całego Ludu Bożego, kształtowanie odpowiedzi na powszechne wezwanie do świętości, formacja autentycznych apostołów Chrystusa w świecie. Dziedzictwo świętości i apostolatu różnych instytutów winno być wykorzystywane w tej szczególnej służbie wiernym i winno się przyczyniać we właściwy sobie sposób do nowej ewangelizacji» (IL 110 d).

Przyszłość życia konsekrowanego zależy od jakości i liczby powołań, ale także od ich wstępnej i stałej formacji. Wskazania na ten temat, opublikowane niedawno przez kongregację kierującą sprawami różnych form życia konsekrowanego, są jednoznaczne, cytuje je także nasz dokument roboczy (por. IL 58; 88; 90-92). Zwłaszcza solidna formacja teologiczna pozwoli uniknąć powierzchownych postaw i rewindykacji, a autentyczna formacja biblijna wzbogaci życie duchowe.

Zakończenie

27. Przyszłość życia konsekrowanego

Przyszłość życia konsekrowanego ma decydujące znaczenie dla życia i misji całego Kościoła. Jego pomyślny rozwój zależy przede wszystkim od takich czynników, jak odnowione i radykalne naśladowanie Chrystusa, otwarcie na działanie Ducha Świętego, zakorzenienie w komunii Kościoła, misyjna gorliwość w podejmowaniu współczesnych wyzwań, wierność wobec wymogów życia konsekrowanego i charyzmatu instytutu. Także ta odnowa życia konsekrowanego jest darem Bożym ofiarowanym Kościołowi: darem, o który trzeba zawsze prosić, który trzeba wciąż na nowo przyjmować i wspólnie dbać o jego wzrost. Jako pasterze i członkowie wszystkich form życia konsekrowanego jesteśmy za to współodpowiedzialni, spełniając zadania odmienne, ale wzajemnie się uzupełniające. De re nostra agitur! Pracy nam nie brakuje ani podczas Synodu, ani po jego zakończeniu. Wykonajmy ją, patrząc na nią oczyma Chrystusa i przyjmując ją z wdzięcznością jak Maryja.

L’Osservatore Romano, wydanie polskie, 1995, nr 1 (169) s. 15-25

---

 

Copyright © Konferencja Episkopatu Polski