Kongregacja ds. Duchowieństwa
LIST OKÓLNY PRZEDSTAWIAJĄCY NOWE UPRAWNIENIA NADANE KONGREGACJI DS. DUCHOWIEŃSTWA PRZEZ OJCA ŚWIĘTEGO BENEDYKTA XVI
Sygn. 2009 0556
Watykan, 18 kwietnia 2009 r.
Do Kardynałów i Biskupów Ordynariuszy w ich Stolicach
Czcigodny Eminencjo / Ekscelencjo,
W dniu 30 stycznia br. Kongregacja ds. Duchowieństwa otrzymała od Ojca Świętego pewne uprawnienia, które pragnie przedstawić w tym Liście okólnym wszystkim Ordynariuszom, wraz z autentycznymi intencjami, jakie chce poprzez nie realizować.
Żywe pragnienie, by przyczyniać się do przynoszenia zaszczytu misji i postaci kapłanów w czasach powszechnie naznaczonych zeświecczeniem, wiąże się z trudem myślenia i działania w kierunku przeciwnym do ogólnie przyjętego, w imię wierności swojej tożsamości i misji. Zamierzając wyjść naprzeciw potrzebom Następców Apostołów w ich codziennej pracy nad utrzymaniem i promowaniem dyscypliny kościelnej dla dobra całego Ciała Kościoła, Kongregacja ta wystosowała do wszystkich Eminencji i Ekscelencji Biskupów Ordynariuszy niniejszy list.
1. Kapłaństwo urzędowe ma swe korzenie w sukcesji apostolskiej i nadana mu jest władza święta, która polega na prawie i odpowiedzialności działania w osobie Chrystusa Głowy i Pasterza.
W tym ujęciu „Misyjny wymiar kapłana rodzi się z jego sakramentalnej konfiguracji na wzór Chrystusa Głowy: prowadzi ona zatem w konsekwencji do serdecznego i całkowitego przylgnięcia do tej, którą tradycja kościelna określa mianem apostolica vivendi forma. Ta polega zaś na uczestnictwie w „nowym życiu”, pojmowanym duchowo, w owym „nowym stylu życia”, który został zapoczątkowany przez Pana Jezusa i który przyjęli Apostołowie (…). Z całą pewnością wielka tradycja kościelna słusznie dokonała rozdzielenia skuteczności sakramentów od konkretnej sytuacji życiowej pojedynczego kapłana, stając w ten sposób na straży uprawnionych oczekiwań wiernych. To słuszne doprecyzowanie doktrynalne nie zwalnia wcale od koniecznego, a wręcz nieodzownego dążenia do doskonałości moralnej, jaka winna mieszkać w każdym autentycznie kapłańskim sercu”. Dlatego też pośród powierzonej im trzody prezbiterzy wezwani są do przedłużania obecności Chrystusa, jedynego i najwyższego Pasterza, poprzez współczesne urzeczywistnianie Jego stylu życia i bycie niemal Jego odbiciem: na tym polega zresztą prawdziwa siła każdego duszpasterstwa powołaniowego, zbudowanego na spójnym świadectwie własnej konsekracji wspomaganym modlitwą i pokutą.
2. Wszystko to jest szczególnie istotne dla zrozumienia teologicznego uzasadnienia celibatu kapłańskiego, ponieważ wola Kościoła w tym zakresie znajduje swoje uzasadnienie w szczególnie potrzebnym powiązaniu celibatu ze święceniami kapłańskimi, które kształtuje kapłana na wzór Jezusa Chrystusa Głowy i Oblubieńca Kościoła. Kościół jako Oblubienica Jezusa Chrystusa chce być kochany przez kapłana miłością całkowitą i wyłączną – taką, jaką umiłował go Jezus Chrystus Głowa i Oblubieniec. Celibat kapłański jest więc darem z siebie w Chrystusie i z Chrystusem, składanym Jego Kościołowi, i wyrazem posługi kapłana dla Kościoła z Panem i w Panu. Dlatego też Kościół na Soborze Watykańskim II wyraźnie podkreślił i powtarza w kolejnych dokumentach nauczania papieskiego „niezmienną wolę Kościoła, by utrzymać prawo, zgodnie z którym od kandydatów do święceń kapłańskich w obrządku łacińskim wymaga się dozgonnego i dobrowolnego celibatu”. Celibat kapłański, podobnie jak, bardziej ogólnie, celibat apostolski, jest darem, który Kościół otrzymał i którego pragnie strzec w przekonaniu, że jest on dobrem samym w sobie i dla świata. W tym względzie kanon 277 KPK stanowi:
„§ 1. Duchowni obowiązani są zachować ze względu na Królestwo niebieskie doskonałą i wieczystą wstrzemięźliwość; i dlatego zobowiązani są do celibatu, który jest szczególnym darem Bożym, dzięki któremu święci szafarze mogą niepodzielnym sercem łatwiej złączyć się z Chrystusem, a także swobodniej oddać się służbie Bogu i ludziom.
§ 2. Duchowni powinni odnosić się z należytą roztropnością do osób, do których uczęszczanie mogłoby narazić na niebezpieczeństwo ich obowiązek zachowania wstrzemięźliwości lub wywołać zgorszenie wiernych.
§ 3. Biskup diecezjalny może wydać bardziej szczegółowe normy w tej sprawie i oceniać w poszczególnych przypadkach zachowanie tego obowiązku”.
3. Zadaniem biskupa jest, między innymi, przypominanie prezbiterom o dobrowolnie przyjętym wraz ze święceniami obowiązku przestrzegania doskonałej i wieczystej wstrzemięźliwości, ze względu na Królestwo niebieskie. Mówiąc bardziej ogólnie, Biskup winien zawsze czuwać, by prezbiter pozostał wierny w wypełnianiu właściwych swej posłudze obowiązków (por. kan. 384 i 392). Biskupi bowiem „kierują powierzonymi sobie poszczególnymi Kościołami jako zastępcy i legaci Chrystusa radami, zachętami i przykładami, ale także mocą swego autorytetu i władzy świętej”. Między nimi a ich prezbiterami istnieje communio sacramentalis oparta na kapłaństwie urzędowym lub hierarchicznym, które jest uczestniczeniem w jedynym kapłaństwie Chrystusa .
Oczywiście podporządkowanie prezbiterów biskupowi dotyczy właśnie sprawowania posługi, którą winni wypełniać w hierarchicznej wspólnocie z własnym biskupem. Zależności między biskupem a jego prezbiterami pod względem prawnym nie da się jednak sprowadzić ani do relacji hierarchicznego podporządkowania w myśl prawa publicznego, działającego w systemach prawnych poszczególnych państw, ani do służbowego stosunku pracy, jaki łączy pracodawcę z pracownikiem . Czasem w społeczeństwie dają się słyszeć głosy, które mylnie interpretują relację, jaka łączy duchownego i jego biskupa, nie dostrzegając więzi, która ma charakter sakramentalny, i przedstawiając tę relację na podobieństwo stosunków zachodzących między dyrektorem przedsiębiorstwa a jego podwładnymi.
Ponieważ zatem „biskup winien mieć staranie o jedność całego Kościoła, jest obowiązany dbać o utrzymanie karności wspólnej całemu Kościołowi i dlatego winien domagać się przestrzegania wszystkich przepisów kościelnych” (kan. 392, §1 KPK) i czuwać, by do dyscypliny kościelnej nie wkradły się nadużycia (por. kan. 392, §2 KPK).
Biskup diecezjalny zobowiązany jest do wyjątkowej troski o prezbiterów, także poprzez ochronę ich praw (por. kan. 384). Przeważająca większość kapłanów spokojnie przeżywa w codzienności swoją tożsamość i wiernie wypełnia swoją posługę, ale „w przypadkach, kiedy zdarzy się skandal, zwłaszcza z winy duchownych Kościoła, biskup winien być silny i zdecydowany, sprawiedliwy i spokojny w działaniu. W takich nagannych przypadkach biskup jest zobowiązany reagować natychmiast, według ustalonych norm kanonicznych, zarówno dla dobra duchowego osób zainteresowanych, jak też w celu naprawy skutków skandalu oraz ochrony i pomocy ofiarom” . W tym kontekście także ewentualnie nałożoną przez władze kościelne karę „należy postrzegać jako narzędzie wspólnoty, a więc środek przywracający braki dobra indywidualnego i dobra wspólnego, które objawiły się w zachowaniach wymierzonych przeciwko Kościołowi, niezgodnych z prawem i budzących zgorszenie, a których dopuścili się członkowie Ludu Bożego” .
Trzeba jednakże uściślić, że prezbiter diecezjalny cieszy się pewną przestrzenią samodzielności decyzyjnej, zarówno w pełnieniu swej posługi, jak i w życiu osobistym i prywatnym. W tym zakresie odpowiada on osobiście za wszelkie działania, które dotyczą jego życia prywatnego, jak również te, które prowadzi w czasie pełnienia posługi. Biskupa zatem nie można uznać za odpowiedzialnego w świetle prawa za działania podejmowane przez prezbitera diecezjalnego z naruszeniem norm kanonicznych, powszechnych i partykularnych. Zasada ta, od zawsze kultywowana w Kościele, prowadzi między innymi do tego, że konsekwencje niezgodnych z prawem działań prezbitera, tak karne, jak i w postaci ewentualnej konieczności zadośćuczynienia za wyrządzone szkody, ponosi prezbiter, który dopuścił się takiego działania, nie zaś biskup czy diecezja, której biskup jest prawomocnym przedstawicielem (por. kan. 393) .
4. Wobec powyższego stwierdzić należy, iż w pełnieniu swej funkcji sądowniczej, biskup może kierować się poniższymi kryteriami ogólnymi:
a) Pod warunkiem, że nie będzie to ze szkodą dla sprawiedliwego rozstrzygnięcia danej kwestii, biskup powinien tak postępować, by wierni rozwiązywali w sposób pokojowy swoje spory i jak najszybciej się pogodzili – także wtedy, gdy proces kanoniczny został już rozpoczęty – unikając w ten sposób trwałych animozji, które przy okazji spraw sądowych zazwyczaj się rodzą (por. kan. 1446 KPK).
b) Biskup winien sam zachowywać i innym nakazywać zachowywanie norm proceduralnych ustanowionych dla sprawowania władzy sądowniczej, ponieważ wie dobrze, że przepisy te nie są tylko formalnym wymogiem, lecz koniecznym środkiem do weryfikacji faktów i osiągnięcia sprawiedliwości (por. kan. 135 § 3 i 391 KPK).
c) Jeżeli biskup pozyska informację o zachowaniach, które poważnie szkodzą wspólnemu dobru Kościoła, powinien taktownie zbadać fakty – osobiście lub przy pomocy jakiegoś przedstawiciela – oraz odpowiedzialność ich sprawcy ( por. kan. 1717 KPK). Kiedy oceni jako wystarczające dowody zebrane odnośnie do faktów, które dały początek zgorszeniu, winien dążyć do formalnego ukarania lub napomnienia osoby winnej (por. kan. 1339-1340 KPK). Jeżeli to jednak nie wystarczy do naprawy zgorszenia, przywrócenia sprawiedliwości i doprowadzenia do poprawy winnego, biskup winien rozpocząć postępowanie w celu nałożenia kary, co może być uczynione na dwa sposoby (por. kan. 1341 i 1718 KPK):
– poprzez regularny proces karny, kiedy ze względu na znaczenie kary domaga się go prawo kanoniczne lub gdy biskup byłby zdania, że tak nakazuje roztropność (por. kan. 1721 KPK);
– za pomocą dekretu pozasądowego, zgodnie z postępowaniem określonym w prawie kanonicznym (por. kan. 1720 KPK)” .
5. Trzeba jednak stwierdzić, że mogą zdarzyć się sytuacje poważnego nieposłuszeństwa ze strony osób duchownych, w których wszelkie próby rozwiązania problemu za pomocą środków duszpasterskich i kanonicznych, przewidzianych w Kodeksie Prawa Kanonicznego, okażą się niewystarczające i nieodpowiednie do naprawy zgorszenia, wyrównania naruszonej sprawiedliwości i doprowadzenia do poprawy winnego (por. kan. 1341 KPK).
Kierując się intencją dążenia do wcielania w życie owej salus animarum, która jest najwyższym prawem Kościoła oraz wyjścia naprzeciw naszym szczególnym potrzebom, których, niekiedy z bólem, doświadcza niemała już grupa biskupów w wypełnianiu codziennej posługi polegającej na sprawowaniu władzy rządzenia, Dykasteria ta uznała za stosowne przedłożyć do suwerennej oceny Ojca Świętego możliwość udzielenia jej następujących Uprawnień specjalnych, które, w dniu 30 stycznia br. Ojciec Święty przyznał tej Kongregacji:
- Uprawnienie specjalne do rozpatrywania i przedkładania Ojcu Świętemu do zatwierdzenia w odrębnej formie i decyzji przypadków zwolnienia ze stanu duchownego „in poenam”, wraz z dyspensą od obowiązków wynikających ze święceń, w tym celibatu, tych kapłanów, którzy usiłowali zawrzeć związek małżeński, nawet tylko cywilny, i którzy pomimo upomnienia nie poprawili się i dalej trwają w postawie stanowiącej nieprawidłowość i siejącej zgorszenie (por. kan. 1394 §1); oraz kapłanów winnych ciężkich grzechów publicznych przeciwko szóstemu przykazaniu (por. kan. 1395, § 1-2).
- Uprawnienie specjalne do działania na mocy kan. 1399 KPK, bądź to bezpośrednio w konkretnych przypadkach, bądź poprzez potwierdzenie decyzji Ordynariusza, w przypadku, jeśli właściwy Ordynariusz zwróci się o to, w związku ze szczególnie ciężkimi naruszeniami prawa, oraz koniecznością pilnego działania w celu uniknięcia obiektywnego zgorszenia.
Uprawnienie to jest udzielane łącznie z odstępstwem od przepisu kanonów 1317, 1319, 1342 §2 i 1349 KPK, w odniesieniu do stosowania kar wiążących na stałe nakładanych na diakonów z powodów ciężkich i na prezbiterów z powodów najcięższych, przy czym każdy przypadek przedłożony zostanie Ojcu Świętemu do odrębnego zatwierdzenia i decyzji.
- Uprawnienie specjalne do rozpatrywania przypadków, przyjmowania do wiadomości i ogłaszania utraty stanu duchownego, wraz z dyspensą od obowiązków kapłańskich, włącznie z celibatem, przez kapłanów, którzy porzucili posługę na okres dłuższy niż 5 kolejnych lat i którzy, jak wynika z uważnego sprawdzenia, o ile jest ono możliwe, trwają w takim dobrowolnym i bezprawnym powstrzymywaniu się od pełnienia posługi.
W tym zakresie poniżej sformułowane zostaną bliższe uściślenia i objaśniona zostanie procedura postępowania dla biskupów, którzy, jeśli wystąpią takie okoliczności, uznają za stosowne z niej skorzystać.
6. Kongregacja ds. Duchowieństwa przestudiowała przypadki kapłanów, prezbiterów i diakonów, którzy:
- usiłują zawrzeć związek małżeński, nawet tylko cywilny, a pouczeni, nie poprawiają się i trwają w postawie stanowiącej nieprawidłowość i niosącej zgorszenie (por. kan. 1394 §1);
- żyją w konkubinacie i popełniają ciężkie przewinienie przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu (por. kan. 1395 §1-2) oraz nie wykazują żadnych oznak poprawy, pomimo powtarzanych napomnień, jak również nie okazują zamiaru zwrócenia się o udzielenie dyspensy od obowiązków wynikających ze święceń.
Często w takich okolicznościach kara „suspensy” i nieprawidłowość w rozumieniu kan. 1044 §1, 3 okazywały się niewystarczające i nieadekwatne do naprawy zgorszenia, wyrównania naruszonej sprawiedliwości i doprowadzenia do poprawy winnego (por. kan. 1341 KPK). Dopiero wydalenie ze stanu kapłańskiego, na podstawie kanonu 292 KPK, sprawia, że kapłan traci również prawa i nie jest zobowiązany do wypełniania jakichkolwiek powinności wynikających z tego stanu.
Dlatego też Ojciec Święty Benedykt XVI raczył udzielić Kongregacji ds. Duchowieństwa specjalnego uprawnienia do:
rozpatrywania i przedkładania Ojcu Świętemu, do zatwierdzenia w odrębnej formie i decyzji, przypadków zwolnienia ze stanu kapłańskiego „in poenam”, wraz z dyspensą od obowiązków wynikających ze święceń, w tym celibatu, tych kapłanów, którzy usiłowali zawrzeć związek małżeński, nawet tylko cywilny, i którzy pomimo upomnienia nie poprawili się i dalej trwają w postawie stanowiącej nieprawidłowość i siejącej zgorszenie (por. kan. 1394 §1); oraz kapłanów winnych ciężkich grzechów zewnętrznych przeciwko szóstemu przykazaniu (por. kan. 1395, § 1-2).
Każdy ewentualny przypadek będzie badany w drodze zgodnego z prawem procesu administracyjnego, zawsze z zastrzeżeniem prawa do obrony.
Jeśli chodzi o sposób prowadzenia procesu administracyjnego (por. kan. 35-38, 1342, 1720 KPK), który w tym przypadku mogą prowadzić wyłącznie kapłani, należy dopełnić:
- Powiadomienia obwinionego o stawianych mu zarzutach i odnośnych dowodach, dając mu możliwość obrony, chyba że, pomimo wezwania, nie stawi się na proces.
- Uważnego rozpatrzenia, z pomocą dwóch asesorów (por. 1424 KPK), wszystkich dowodów, zebranych informacji i argumentów przytoczonych przez obwinionego na swoją obronę.
- Wydania dekretu, na podstawie kan. 1344 – 1350 KPK, jeśli co do popełnionego przestępstwa nie ma wątpliwości, a jego karalność nie uległa przedawnieniu, zgodnie z kan. 1362. Dekret, wydany zgodnie z przepisami kan. 35-58, winien być odpowiednio uzasadniony i podawać w swej treści, choć w sposób skrótowy, racje prawne i faktyczne.
7. Ponadto należy stwierdzić, że mogą zdarzyć się sytuacje poważnego nieposłuszeństwa ze strony osób duchownych, w których wszelkie próby rozwiązania problemu za pomocą środków duszpasterskich i kanonicznych, przewidzianych w Kodeksie Prawa Kanonicznego, nie dają pozytywnych skutków i zachodzi ryzyko, że sytuacja ta będzie się przedłużała, ku wielkiemu zgorszeniu wiernych i szkodzie dla dobra wspólnego.
W takich okolicznościach Ordynariusze często zwracali się do Stolicy Apostolskiej o bezpośrednią interwencję bądź o potwierdzenie ich decyzji, by zyskać w ten sposób większą skuteczność i autorytet dla swych działań, nakładających czasem nawet sankcje wiążące na stałe, nie wyłączając zwolnienia ze stanu kapłańskiego, jeśli wymagały tego okoliczności.
Z tego powodu Ojciec Święty raczył udzielić Kongregacji ds. Duchowieństwa specjalnego uprawnienia do działania na mocy kan. 1399 KPK, bądź to bezpośrednio w konkretnych przypadkach, bądź poprzez potwierdzenie decyzji Ordynariusza, w przypadku, jeśli właściwy Ordynariusz zwróci się o to, w związku ze szczególnie ciężkimi naruszeniami prawa, oraz koniecznością pilnego działania w celu uniknięcia obiektywnego zgorszenia.
Uprawnienie to jest udzielane łącznie z odstępstwem od przepisu kanonów 1317, 1319, 1342 §2 i 1349 KPK, w odniesieniu do stosowania kar wiążących na stałe nakładanych na diakonów z powodów ciężkich i na prezbiterów z powodów najcięższych, przy czym każdy przypadek przedłożony zostanie Ojcu Świętemu do odrębnego zatwierdzenia i decyzji.
Oznacza to uprawnienie szczególne, na mocy kan. 1399 KPK, do interwencji bezpośredniej lub potwierdzenia decyzji Ordynariusza, jeśli ten zwróci się o nie, celem nałożenia stosownej kary lub pokuty za zewnętrzne naruszenie prawa Boskiego lub kanonicznego. W przypadkach rzeczywiście wyjątkowych i pilnych, przy braku woli poprawy ze strony winnego, nakładane mogą być także kary wiążące na stałe.
Każdy ewentualny przypadek będzie badany w drodze zgodnego z prawem procesu administracyjnego, zawsze z zastrzeżeniem prawa do obrony.
8. Kongregacja ds. Duchowieństwa zajęła się też przypadkami prezbiterów i diakonów, którzy porzucili posługę na okres dłuższy i nieprzerwany. W przypadkach, kiedy po uważnym sprawdzeniu, jeśli było ono możliwe, stwierdzano dobrowolne i bezprawne trwanie w takim dobrowolnym powstrzymywaniu się od wypełniania posługi, interwencja Stolicy Apostolskiej mogłaby zapewniać porządek w społeczności kościelnej i chronić wiernych przez error communis (por. kan. 144 KPK) w kwestii ważności sakramentów.
Dlatego też Ojciec Święty raczył udzielić Kongregacji ds. Duchowieństwa specjalnego uprawnienia do:
rozpatrywania przypadków, przyjmowania do wiadomości i ogłaszania utraty stanu duchownego, wraz z dyspensą od obowiązków kapłańskich, włącznie z celibatem, przez kapłanów, którzy porzucili posługę na okres dłuższy niż 5 kolejnych lat, i którzy, jak wynika z uważnego sprawdzenia, o ile jest ono możliwe, trwają w takim dobrowolnym i bezprawnym powstrzymywaniu się od pełnienia posługi.
Każdy ewentualny przypadek, nawet jeśli wydarzył się przed udzieleniem niniejszego uprawnienia, winien być rozpatrzony w drodze następującego postępowania:
Art. 1 Ordynariusz miejsca inkardynacji może zwrócić się do Stolicy Apostolskiej o wydanie reskryptu, w którym orzeczona zostanie utrata stanu kapłańskiego wraz z dyspensą od obowiązków kapłańskich, w tym celibatu, wobec kapłana, który porzucił posługę na okres dłuższy niż 5 kolejnych lat, i który, jak wynika z uważnego sprawdzenia, o ile jest ono możliwe, trwa w takim dobrowolnym i bezprawnym powstrzymywaniu się od pełnienia posługi.
Art. 2 § 1. Właściwym jest Ordynariusz miejsca inkardynacji kapłana.
§ 2. Właściwy Ordynariusz może powierzyć to postępowanie bądź na stałe, bądź odrębnie dla każdego przypadku odpowiedniemu kapłanowi ze swojej lub innej diecezji.
§ 3. W postępowaniu tym winien zawsze brać udział promotor sprawiedliwości, dla właściwej ochrony dobra publicznego.
Art. 3 Ogłoszenie, o którym mowa w art.1, może być dokonane dopiero wówczas, gdy właściwy Ordynariusz, po przeprowadzeniu odpowiedniego dochodzenia, na podstawie ewentualnego oświadczenia samego kapłana bądź zeznań świadków, powszechnej wiedzy lub na podstawie poszlak zdobędzie pewność moralną co do nieodwracalnego porzucenia posługi przez kapłana.
Art. 4 Wszelkie akta i pisma winny być doręczane za pośrednictwem poczty lub w inny pewny sposób.
Art. 5 Osoba prowadząca dochodzenie, po jego zakończeniu, przekazuje wszystkie akta właściwemu Ordynariuszowi wraz ze stosownym sprawozdaniem, przy czym winna ona wyrazić swą ocenę wedle prawdy.
Art. 6 Właściwy Ordynariusz przekazuje wszystkie akta Stolicy Apostolskiej, wraz ze swoją oceną i uwagami promotora sprawiedliwości.
Art. 7 Jeśli, w ocenie Stolicy Apostolskiej, wymagane jest uzupełnienie dochodzenia, właściwy Ordynariusz zostanie o tym poinformowany, wraz ze wskazaniem kwestii, w której dochodzenie wymaga takiego uzupełnienia.
Art. 8 Reskrypt o utracie stanu kapłańskiego, z dyspensą od obowiązków wynikających ze święceń, w tym celibatu, przekazywany jest przez Stolicę Apostolską do właściwego Ordynariusza, który przystępuje do jego publicznego ogłoszenia.
9. Po zwolnieniu ze stanu kapłańskiego, w wyjątkowych przypadkach, kapłan, który chciałby zwrócić się o rehabilitację, winien przedłożyć stosowny wniosek Stolicy Apostolskiej za pośrednictwem przychylnego mu biskupa.
Życzeniem tej Kongregacji jest, by każdy Ordynariusz dokładał coraz większych starań, z autentycznie ojcowską troską i miłością pasterską, by jego najcenniejsi współpracownicy potrafili przeżywać dyscyplinę kościelną jako naśladownictwo wynikające z głębokiej wewnętrznej motywacji, przypominając, że trud codziennego „czynienia” nic nie jest wart bez „bycia w Chrystusie”.
Cláudio Kard. Hummes
Prefekt
Mauro Piacenza
Arcybiskup tytularny Vittoriana
Sekretarz
Tłumaczenie: o Kazimierz M Lorek, CRSP
Copyright © Dykasterium ds. Komunikacji – Libreria Editrice Vaticana
