Penitencjaria Apostolska
INSTRUKCJA ZAWIERAJĄCA NIEKTÓRE WSKAZANIA O ROZWIĄZYWANIU PRZYPADKÓW DOTYCZĄCYCH KANONU 1357 KODEKSU PRAWA KANONICZNEGO
Rzym 29 czerwca 1990 r.
Nowy Kodeks Prawa Kanonicznego ogłoszony w roku 1983 wzbogaca praktykę duszpasterską w nowe środki bardziej odpowiadające wymaganiom zmienionych czasów. Prawodawca Kościelny zarezerwował Najwyższej Władzy Kościoła sankcje, którymi obłożone są niektóre najcięższe przestępstwa, jak też zwolnienie od tych sankcji. Zarezerwował też tejże Najwyższej Władzy trwałe przeszkody /impedimenta/ wprowadzone z uwagi na ich doniosłe znaczenie oraz dyspensę od tych przeszkód. Natomiast wiele innych sankcji i przeszkód pozostawił w kompetencji Urzędu Biskupiego i innych Ordynariuszy. Taka praktyka prawna Kościoła została podyktowana poważnymi racjami. Faktycznie dobra duchowe najwyższej rangi którym ciężkie przestępstwa przynoszą wielką szkodę oraz trwałe przeszkody wprowadzone do ochrony ustalonego porządku wymagają w Kościele jednorodnej formy działania. Istnieje bowiem ścisły związek, pomiędzy dobrami duchowymi, a spójną formą działania Kościoła Powszechnego. Inne natomiast przestępstwa i inne przeszkody, których nie można nie docenić przy ochronie zasad doktryny katolickiej i dobrych obyczajów, zezwalają w poszczególnych przypadkach na elastyczne zastosowanie form dyscyplinarnych, owszem wymagają odmiennego potraktowania.
Penitencjaria Apostolska, której przysługuje wyłączna kompetencja w zakresie sumienia, rozwiązywania wspomnianych wyżej najpoważniejszych przypadków, rozesłała przed upływem roku od ogłoszenia nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego do wszystkich Biskupów świata, do wszystkich Przełożonych Generalnych instytutów życia konsekrowanego i kleryckich stowarzyszeń życia apostolskiego list okólny zaczynający się od słów: „Suprema Ecclesiae bona”. /Kontynuacją listu jest niniejsza Instrukcja/. Wydaniu listu przyświecał cel przyjścia z pomocą kapłanom w podejmowaniu tych przypadków, w szczególności w zakresie praktyki Sakramentu Pokuty oraz udzielaniu pomocy w wypadku kanonicznego odniesienia się do Penitencjarii. Fakty wskazują, że opublikowany list okólny przyniósł pożytek wielu kapłanom w ich posługiwaniu sakramentalnym.
Obecnie minęło już siedem lat od momentu, kiedy nowe prawo kanoniczne weszło w życie. Penitencjaria Apostolska uważa za stosowne wyjść naprzeciw pragnieniom licznych duszpasterzy wyrażających przekonanie, że również w zakresie wewnętrznym, w materii niezarezerwowanej Stolicy Apostolskiej, podobna instrukcja może przynieść pożytek. Penitencjaria Apostolska zatem chętnie spieszy z pomocą zarówno kapłanom przy wykonywaniu ich urzędu spowiednika, jak też Biskupom w przyjmowaniu odniesień (np. w zakresie materii im powierzonej, co do której, w naglących wypadkach, ma zastosowanie kan. 1357 KPK) i przekazuje Biskupom i innym Ordynariuszom niniejszy dokument o charakterze praktycznym. Instrukcja winna być przekazana, z całą jednak przezornością, kapłanom obdarzonym władzą słuchania spowiedzi sakramentalnej. Nie może być jednak publikowana. Nie może zatem być przedmiotem wykładów szkolnych lub akademickich, treścią artykułów prasowych, artykułów czasopism lub przedmiotem innych tego typu analiz czy komentarzy.
- Sposób postępowania w zakresie sakramentalnym w przypadkach dotyczących kanonu 1357 KPK
Prawodawca sformułował kanon 1357 z wielką mądrością. Zbawienie dusz powinno być i faktycznie jest najwyższym prawem Kościoła w jego pracy pastoralnej i w trosce o zbawienie dusz należy unikać wszelkiej zwłoki. (Trafnie to wyraził św. Augustyn w słowach: „Timeo Jesum transeuntem”). Wymieniony kanon bowiem przewiduje udzielenie duszy łaski uświęcającej z równoczesną ochroną dobra wspólnego, ponieważ, z jednej strony nie odmawia rozgrzeszenia sakramentalnego, a z drugiej, przez odniesienie się do prawowitego Przełożonego usuwa zło wyrządzone wspólnocie.
Celem jednak właściwego zastosowania kanonu należy zaznaczyć: każdy przypadek przedłożony w Sakramencie Pokuty pod Władzę Kluczy Kościoła jest jednostkowy i niepowtarzalny. W konsekwencji nie można ustalić trwałej i powszechnej zasady rozstrzygającej, czy w konkretnym przypadku należy udzielić rozgrzeszenia penitentowi wyznającemu na spowiedzi grzech obłożony cenzurą, co do którego spowiednik nie posiada zwyczajnej władzy rozgrzeszania, czy też należy rozgrzeszenie odłożyć do momentu otrzymania od kompetentnego Przełożonego odpowiednich uprawnień.
Penitencjaria Apostolska sugeruje, jako orientacyjne kryterium, następujące rozwiązanie przypadku: jeżeli penitent rzeczywiście okazuje duchową dyspozycję, o której mowa w paragrafie pierwszym kanonu 1357, tzn., jeżeli naprawdę wzbudził nadprzyrodzony żal za swoje grzechy, jest tym samym przysposobiony do otrzymania rozgrzeszenia. Spowiednik zatem niech skorzysta z uprawnień nadanych mu przez tenże kanon 1357. Będzie natomiast roztropną rzeczą odłożyć rozgrzeszenie, jeżeli zaistnieje słuszna obawa, iż przez łatwe udzielenie rozgrzeszenia penitent nie zrozumie ciężaru swego grzechu lub nie doceni właściwie wielkości daru łaski udzielonej mu przez Ojca Niebieskiego za pośrednictwem Kościoła, albo też rozgrzeszenie nie skłoni go do poprawy życia, co szczególnie ma zastosowanie w wypadku recydywistów. Należy jednak przy tym pamiętać o jednostkowym i niepowtarzalnym charakterze każdego przypadku, który spowiednik musi ocenić przed Bogiem. W wypadku wątpliwości, czy rozgrzeszenia można udzielić od razu, czy je odłożyć, należy raczej wybrać pierwszą ewentualność i penitenta rozgrzeszyć.
- Redagowanie i wykonanie odniesienia w imieniu penitenta.
1. Spowiednik winien dokładnie pouczyć penitenta o obowiązku odniesienia. Należy wyjaśnić mu do kogo odniesienie ma skierować, jak ma być zredagowane itp. Penitent sam może wykonać odniesienie. Zazwyczaj jednak wypada, aby spowiednik w swej uprzejmości zaoferował wykonanie odniesienia. W tym wypadku ustali z penitentem spotkanie /miejsce, dzień, godzinę/, aby przekazać mu odpowiedź kompetentnego Przełożonego, albo też uzgodni adres, na który mógłby wysłać pisemną odpowiedź, gdyby penitent nie mógł stawić się osobiście.
2. W przygotowanym odniesieniu spowiednik w żadnym wypadku nie może podać imienia penitenta ani ujawnić żadnej okoliczności, z której można by było wnioskować o tożsamości osoby. Taka całkowita anonimowość osoby penitenta jest do zachowania, nawet gdyby penitent wyraził zgodę, aby jego imię zostało ujawnione Przełożonemu.
3. W myśl wyraźnego ustalenia kanonu 1357 odniesienie winno być zrealizowane w ciągu miesiąca od momentu spowiedzi. Jeżeli jednak z jakiegokolwiek powodu nie zostanie w tym czasie wniesione, należy to uczynić najszybciej, jak będzie to możliwe.
4. Zależnie od okoliczności czasu i miejsca, odniesienie może być wykonane już to na piśmie, już to przez osobiste zreferowanie przez spowiednika sprawy kompetentnemu Przełożonemu. Pod nazwą Przełożonego (mowa jest o Biskupie lub osobie przez niego delegowanej, albo o Wyższym Przełożonym zakonnym itp.) należy rozumieć osobę fizyczną. Nie należy zatem w treści odniesienia stosować form biurokratycznych wysyłając np. list zatytułowany „Do Kurii Diecezjalnej”. Motywy tej przezorności są uzasadnione: tajemnica poznana na spowiedzi lub ze spowiedzią związana musi być zachowana w najwyższym stopniu, chociaż nawet imię penitenta jest przemilczane.
5. Jeżeli odniesienie zostaje przedstawione na piśmie, autor winien w sposób jasny wyszczególnić rodzaj przestępstwa, liczbę popełnionych wykroczeń, okoliczności o specjalnym znaczeniu. O ile możliwe, odniesienie winno być syntetyczne i pomijać szczegóły bez znaczenia dla oceny przypadku. I tak na przykład w wypadku przerywania ciąży, należy wymienić ile razy zostało dokonane, na czym polegało współdziałanie w popełnieniu przestępstwa (nakłanianie, przekazywanie pieniędzy na zabieg, chirurgiczne wykonanie zabiegu itp.), czy winny przestępstwa był ojcem lub matką zgładzonego płodu. Natomiast takie szczegóły, jak miejsce dokonania przestępstwa, stosowana technika medyczna, są zbędne w treści odniesienia. Podobnie jeżeli odniesienie dotyczy przestępstwa apostazji, należy wymienić do jakiej sekty lub kościoła odłączonego od Kościoła Katolickiego penitent przystąpił, czy jego przystąpienie było tajne czy publiczne tak, że wywołało zgorszenie itp. Natomiast, przykładowo, opis ceremonii towarzyszący wprowadzeniu do sekty jest zbędny.
6. Spowiednik niech pamięta, iż władzę zwolnienia w zakresie wewnętrznym od cenzury nie zarezerwowanej Stolicy Apostolskiej posiadają na mocy samego prawa, obok Biskupa również Spowiednicy Kanoniczni kościołów katedralnych i kolegialnych, zgodnie z kanonem 508. Przeto spowiednik może odesłać penitenta pozostającego w karze cenzury do Spowiednika Kanonicznego, o ile penitent może się do niego zwrócić bez trudności. Należy również pamiętać, iż spowiednicy Zakonów Żebrzących, a także niektórych innych Instytutów Życia Konsekrowanego posiadają na mocy przywileju władzę uwalniania od cenzury zaciągniętej przez przestępstwo przerywania ciąży.
7. Spowiednik niech weźmie pod uwagę, iż na mocy kanonu 1357 udzielona mu jest władza uwalniana od cenzur jeszcze niedeklarowanych ekskomuniki i interdyktu, jeżeli zachodzą określone okoliczności; wymienione w tymże kanonie. Natomiast prawo nie udziela takiej władzy w wypadku cenzury suspensy. Racje są oczywiste: zwolnienie z ekskomuniki i interdyktu jest koniecznym warunkiem do uzyskania łaski przez udział w sakramentach. Podczas gdy zwolnienie z suspensy nie jest koniecznym warunkiem do przyjmowania sakramentów, a jedynie do ich administrowania.
8. Jeżeli penitent obłożony jest cenzurą deklarowaną, spowiednik nie może zwolnić go od tej cenzury mocą kanonu 1357. Może natomiast odnieść się w tej sprawie penitenta do Penitencjarii Apostolskiej.
9. Ku pożytkowi penitenta, spowiednik winien również mieć na uwadze kanony 1048 i 1335, mocą których kapłan związany nieprawidłowością lub podlegający suspensie (o ile suspensa nie jest deklarowana) może wykonywać funkcje święceń. Może je pełnić nie tylko, gdy konieczna jest posługa wiernym znajdującym się w niebezpieczeństwie śmierci, lecz także, aby zadośćuczynić słusznej prośbie wiernych w ogóle. Uzasadnieniem tego uprawnienia jest między innymi, iż przez odmowę posługi mógłby kapłan narazić się na zniesławienie, podczas gdy w zwykłych okolicznościach nikt nie jest zmuszony do zniesławienia siebie samego. W przypomnieniu powyższych kanonów powiedziano: „Ku pożytkowi penitenta, spowiednik winien mieć na uwadze …”, nie powiedziano: „zastosuje” lub „skorzysta z prawa”, ponieważ faktycznie w takich wypadkach nie uwalnia się od suspensy czy też nie zwalnia od nieprawidłowości. Jedynie samo prawo w określonych okolicznościach, zezwala na wykonywanie święceń.
10. Przede wszystkim jednak w przypadkach, o których mowa w niniejszej Instrukcji, a które same przez się są grzechami ciężkimi, spowiednik niech ma na uwadze fundamentalną zasadę swojego posługiwania. Jest ona zawarta w kanonie 978: „Kapłan powinien pamiętać, że słuchając spowiedzi występuje w charakterze sędziego i lekarza, oraz że został przez Boga ustanowiony jednocześnie szafarzem boskiej sprawiedliwości i miłosierdzia, ażeby przyczyniać się do czci Bożej i zbawienia dusz”.
11. Zgodnie z normą wyrażoną w drugim paragrafie kanonu 1357, spowiednik udzielający zwolnienia z zaciągniętej kary ma obowiązek nie tylko oznajmić penitentowi o konieczności odniesienia, o czym była mowa powyżej, lecz także nakazać naprawę wywołanego zgorszenia i wyrównanie ewentualnej wyrządzonej szkody oraz nałożyć odpowiednią pokutę. W związku z naprawą zgorszenia i wyrównaniem szkody spowiednik niech pamięta naukę teologii moralnej o koniecznym rozróżnieniu obowiązków płynących równocześnie z miłości i ze sprawiedliwości od tych, jakie wypływają jedynie z miłości. Sprawiedliwość obowiązuje zawsze, nawet, jeśli jej wyrównanie powoduje poważną uciążliwość. Obowiązek miłości natomiast nie obowiązuje, jeśli łączy się z dużą niedogodnością. Z uwagi na słabość natury ludzkiej, nie będzie właściwe zatem nakazywanie, z ogólnego tytułu reparacji, takich czynności, które mogłyby wzbudzać poważny sprzeciw psychiczny penitenta. Rygorystyczny nakaz tego rodzaju mógłby bowiem spowodować oddalenie się wiernych od udziału w sakramentach. Spowiednik nałoży też odpowiednią pokutę sakramentalną, jak wymaga tego kanon. Wyjaśnieniu pojęcia „odpowiednia pokuta” niech posłużą niektóre poniższe uwagi. Zawsze jednak trzeba pamiętać o wspomnianych już kryteriach, iż przypadki sumienia mają charakter jednostkowy i nie można stosować, niejako automatycznie, uniwersalnego modelu postępowania. Spowiednik wezwie najpierw pomocy nadprzyrodzonej, aby Bóg udzielił mu łaski roztropności i głębokiej miłości w rozwiązywaniu problemu. Oceni następnie poziom intelektualny penitenta, jego kulturę osobistą, predyspozycje psychiczne /czy jest osobą bojaźliwą, czy agresywną, o słabej czy silnej woli, skłonny do gniewu czy powolny itp./, zwróci uwagę na jego zdrowie psychiczne, na formację religijną: czy jest skłonny do pobożności, czy oschły duchowo, posiada odpowiednią wiedzę religijną, czy jest ignorantem w tej dziedzinie, pozostaje w błędzie przezwyciężalnym, czy też jest ofiarą nieprzezwyciężalnego błędu, w końcu weźmie pod uwagę inne cechy osobowości penitenta. Na podstawie poczynionych spostrzeżeń nałoży pokutę, która prowadziłaby do praktyki cnót przeciwstawnych popełnionym grzechom, poprzez które penitent zaciągnął karę cenzury. I tak na przykład w przypadku przerywania ciąży spowiednik będzie mógł nakazać ofiarność na rzecz dzieci potrzebujących, lub pomoc matkom obarczonym licznym potomstwem lub też służbę sanitarną na rzecz zachowania i ochrony życia; w przypadku przestępstwa apostazji, schizmy lub herezji nakaże akty o charakterze misyjnym, pracę katechetyczną i temu podobne. Odnośnie nakazywanych modlitw jako pokuty sakramentalnej, doświadczenie Penitencjarii Apostolskiej wskazuje, iż skuteczne są nawiedzenia i adoracja Najświętszego Sakramentu, pobożne odmawianie różańca świętego – przykładowo – raz lub dwa razy w tygodniu przez miesiąc, przez sześć miesięcy lub przez rok, zależnie od wielkości i liczby przestępstw. W przygotowanym odniesieniu do Przełożonego należy dokładnie określić nałożoną pokutę.
- Przyjęcie i wykonanie odniesienia przez Biskupa lub innego kompetentnego Przełożonego.
1. Jeżeli odniesienie zostało złożone ustnie, Biskup lub inny Przełożony kompetentny może oczywiście zażądać ewentualnych wyjaśnień. Jeżeli otrzyma je na piśmie, zwróci uwagę czy treść ukazuje w sposób wystarczający naturę i ciężar przestępstwa i daje możliwość oceny penitenta, czy przewidziana została naprawa szkód i zgorszenia w stopniu wystarczającym, czy została nałożona odpowiednia pokuta. Jeżeli do wydania właściwego orzeczenia brakowałoby któregoś z koniecznych elementów, winien napisać do spowiednika, o ponowne złożenie odniesienia z podaniem niezbędnych wyjaśnień. Określi przy tym czas, w jakim winna być dana odpowiedź. Do chwili otrzymania odpowiedzi, penitent jest zobowiązany zachować to, co nakazał mu spowiednik, przyjmując z radością uzyskane zwolnienie od kary. Biskup zaś lub Przełożony, po sformułowaniu orzeczenia powiadomi spowiednika o utrzymaniu w mocy zwolnienia i nałożonej pokuty lub o zwiększeniu czy też zmniejszeniu tejże pokuty albo poda warunki, do których penitent będzie musiał zastosować się, jeżeli przypadek wymagałby tego przy ponownym zaciągnięciu cenzury. Na szczególną uwagę zasługuje przypadek tych penitentów, którzy popełniali przestępstwa, o jakich mowa w sposób notoryczny: np. lekarz, który od długiego czasu i często wykonywał zabiegi przerywania ciąży. W tym wypadku zadośćuczynienie publiczne może być konieczne. Należy jednak zwrócić uwagę, aby nie nakładać takiego zadośćuczynienia jako pokuty sakramentalnej lub aby nie zostało zrozumiane jako pokuta sakramentalna. Taki sposób postępowania byłby złamaniem tajemnicy sakramentalnej.
2. Przestępstwa poznane w spowiedzi sakramentalnej, jak też w odniesieniu przekazane kompetentnemu Przełożonemu nie mogą być nigdy i w żadnym wypadku przedmiotem zestawień statystycznych lub badań socjologii pastoralnej, czy podobnych dyscyplin naukowych. Nie mogą być również robione żadne rejestry w archiwach kurii, nawet przy absolutnej anonimowości osoby.
- Nieprawidłowości poznane przez spowiedź sakramentalną.
Analogicznie do tego, co zostało powiedziane o cenzurach, należy wnosić o zasadzie postępowania w odniesieniu do nieprawidłowości wyznanych na spowiedzi. Jeżeli nieprawidłowości wypływają z faktów powszechnie znanych, spowiednik skieruje penitenta, aby tenże uzyskał dyspensę, do kompetentnej Władzy w zakresie zewnętrznym /do Stolicy Świętej za pośrednictwem Kongregacji delegowanej do rozstrzygnięcia w danym przedmiocie zewnętrznych spraw, albo do Biskupa lub Przełożonego zakonnego, który posiada władzę rządzenia w Kościele w zakresie zewnętrznym/. Jeżeli nieregularności są skutkiem tajnych faktów, spowiednik odniesie się w sprawie dyspensy dla penitenta do Penitencjarii Apostolskiej lub do Biskupa itd., przedstawiając sprawę w formie anonimowej, zgodnie z takimi samymi kryteriami, jak w przypadku cenzury. Spowiednicy niech pamiętają, iż nieprawidłowość, która jest następstwem przerywania ciąży lub zabójstwa jest zarezerwowana zawsze Stolicy Świętej /w zakresie wewnętrznym zaś – Penitencjarii/. W wypadku przerywania ciąży zaciągana jest równocześnie kara ekskomuniki i nieprawidłowość w wykonywaniu święceń, jeżeli sprawca przestępstwa posiada święcenia. Jeżeli natomiast święceń nie posiada, zaciąga ekskomunikę i nieprawidłowość do ich przyjęcia. Kara cenzury może być odpuszczona niezależnie od dyspensy od nieprawidłowości.
Rzym, Penitencjaria Apostolska, w uroczystość Świętych Apostołów Piotra i Pawła, 1990 r
Kan. 1357 – § 1. Z zachowaniem przepisów kan. 508 i 976 z cenzury ekskomuniki lub interdyktu, wiążącej mocą samego prawa, jeszcze niedeklarowanej, może w zakresie wewnętrznym sakramentalnym zwolnić spowiednik, jeśli penitentowi jest trudno pozostawać w grzechu ciężkim przez czas konieczny do tego, aby zaradził kompetentny przełożony.
§ 2. Udzielając zwolnienia spowiednik powinien nałożyć na penitenta obowiązek odniesienia się w ciągu miesiąca, pod groźbą ponownego popadnięcia w karę, do kompetentnego przełożonego, bądź do kapłana posiadającego odpowiednie uprawnienia oraz zastosowania się do otrzymanych poleceń. Tymczasem spowiednik powinien nałożyć odpowiednią pokutę i w razie potrzeby nakazać naprawienie zgorszenia i wyrównanie wyrządzonej szkody. Odniesienia może dokonać także spowiednik bez podania nazwiska.
§ 3. Taki sam obowiązek odniesienia się z chwilą wyzdrowienia mają ci, którzy zgodnie z kan. 976 zostali zwolnieni z cenzury wymierzonej lub deklarowanej albo zarezerwowanej Stolicy Apostolskiej.
Copyright © Dykasterium ds. Komunikacji – Libreria Editrice Vaticana
