Jean Jérôme Kard. Hamer OP
Prefekt Kongregacji ds. Instytutów Życia Konsekrowanego
i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego
POSOBOROWA ODNOWA ŻYCIA ZAKONNEGO
Informationes SCRIS 1(1991, s. 107-110)
Czy można już uznać tę odnowę za dokonaną i przejść do innych spraw?
Odpowiadając na to pytanie, chciałbym na początku odwołać się do samego Soboru. Uchwalił on dekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego, znany od swych pierwszych słów jako „Perfectae caritatis”, którego głównym tematem jest właśnie zagadnienie odnowy i który formułuje jej program w pięciu punktach (Perfectae caritatis, 2).
Za najwyższą regułę życia zakonnego powinna być uważana Ewangelia.
Powinno się zachowywać odrębny charakter i ducha każdego instytutu.
Konieczny jest bardziej aktywny udział instytutów w życiu Kościoła.
Należy zadbać o należyte poznanie przez osoby zakonne warunków życia ludzi i okoliczności czasu oraz potrzeb Kościoła.
Wszelkie przystosowanie do potrzeb współczesnych musi być ożywione odnową ducha.
Te punkty zostały przedstawione wszystkim instytutom i one stanowiły podstawę rewizji konstytucji. Praca nad tą rewizją była długa, często trudna, wymagała delikatności i zaangażowania wszystkich członków instytutów oraz wielorakich konsultacji, posiedzeń komisji, kapituł generalnych itp. Dziś, w 25 lat po zatwierdzeniu przez Sobór tego programu, wszystkie instytuty /poza nielicznymi wyjątkami/ mają nowe konstytucje, zatwierdzone przez Stolicę Świętą. Stanowi to bardzo pozytywne osiągnięcie, pozwalające patrzeć w przyszłość z pewną nadzieją. Możemy wreszcie po długim okresie poszukiwań podążać naprzód drogą wyznaczoną przez rozwój życia konsekrowanego we własnym instytucie.
Realizacja odnowy
Możemy też spojrzeć wstecz, aby uświadomić sobie, w jaki sposób pojmowaliśmy pięć wyżej wymienionych zasad w konkretnej rzeczywistości naszego życia zakonnego.
Zacznijmy od trzeciej zasady. W życiu zakonnym po Soborze zaznaczył się wyraźnie udział w różnych dziedzinach życia Kościoła, takich jak „biblijna, liturgiczna, dogmatyczna, duszpasterska, ekumeniczna, misyjna i społeczna”, zgodnie ze wskazaniami Soboru /PC, 2 i nn/. Wiele można by na ten temat powiedzieć; chciałbym jednak tylko zwrócić uwagę na to, w jaki sposób modlitwa wspólna i indywidualna zakonników i zakonnic uległa przeobrażeniom pod wpływem odnowy liturgicznej i biblijnej przeżywanej w bezpośrednim kontakcie ze Słowem Bożym, odkąd ten kontakt stał się możliwy dla wszystkich w Liturgii Godzin, wspólnotowej i osobistej Lectio Divina oraz we wszystkich praktykach związanych z życiem duchowym.
Czwarta zasada: „poznawanie okoliczności czasu i potrzeb” była przedmiotem dostatecznej uwagi. Nie będziemy się nad tą kwestią zatrzymywać.
Konsekracja a działalność apostolska
Pierwsza zasada (naśladowanie Chrystusa zgodnie z nauką Ewangelii) i druga (wierność duchowi i właściwym zamiarom założycieli) wymagają dodatkowej refleksji, ponieważ niezmiernie ważne jest rozpatrywanie obu tych zasad razem i nie można zrozumieć jednej z nich bez drugiej.
„Naśladowanie Chrystusa” polega na całkowitym oddaniu się każdego z nas na służbę Bogu w określonej rodzinie zakonnej, której charyzmat został przez Kościół uznany jako prawowita forma wypełniania tej służby. Wszystkie elementy życia zakonnego – przestrzeganie ślubów czystości, ubóstwa, posłuszeństwa, życie wspólne, modlitwa, stosunek do świata, ewentualna działalność apostolska – łączą się w określonej służcie Bogu, do jakiej zostaliśmy powołani przez Opatrzność.
Kościół uznaje tę różnorodność życia zakonnego za bogactwo w tajemnicy Ciała Mistycznego.
Ale połączenie „naśladowania Chrystusa” z wiernością własnemu charyzmatowi nie zawsze jest łatwe do urzeczywistnienia w instytutach zajmujących się działalnością apostolską, Pojawia się niekiedy napięcie między konsekracją a apostolatem i niekiedy często znika ono dopiero po rozdzieleniu tych dwóch spraw na korzyść tej drugiej. Wtedy instytuty zakonne przekształcają się w stowarzyszenia apostolskie mężczyzn i kobiet dobrej woli, którzy jednak utracili swą tożsamość zakonną i których życie straciło na wartości. Pozostaje intensywna działalność apostolska, ale zakonnik czy zakonnica odchodzą coraz bardziej od życia wspólnotowego, od praktykowania ślubu ubóstwa, a także oczywiście posłuszeństwa.
Tam, gdzie przejawia się tego rodzaju tendencja, konieczne jest pilne sprecyzowanie społeczności. W przeciwnym razie młodych nie będzie pociągać taka forma służby, gdyż zwykły chrześcijanin ma w tym celu do dyspozycji różne formy wolontariatu. Nie będzie nowych powołań tam, gdzie nie uwidoczni się wyraźnie to, co nazywamy tożsamością zakonnika na poziomie teologicznym, duchowym i kościelnym. I być może nieprzypadkowo kryzys nie dotknął w jednakowym stopniu powołań zakonnych w różnych rejonach świata, a nawet obserwuje się ich wzrost wszędzie tam, gdzie owa tożsamość jest wyraźniejsza.
Mówiąc o pierwszej i drugiej zasadzie, dotknęliśmy zarazem piątej. Tylko bowiem głębokie rozważenie obu pierwszych, nierozdzielnie ze sobą powiązanych, pozwala nam naprawdę zrozumieć, że „nawet najlepsze przystosowanie do potrzeb współczesnych okaże się bezskuteczne, jeżeli nie będzie ożywione odnową ducha” /PC, 2 e/.
A dzisiaj!
Program w pięciu punktach został sformułowany ponad dwadzieścia pięć lat temu. Sobór zatwierdził „Perfectae caritatis” w dniu 28 października 1965. Niemniej ten program zachowuje i dzisiaj w pełni swoją ważność, jak zresztą cała treść tego istotnego dokumentu. Ale przy jego realizacji należy już liczyć się z nowymi okolicznościami /a w szczególności z tym, co zostało dokonane w okresie posoborowym, z doświadczeniami zdobytymi przez wiele instytutów w wyniku trudnej pracy, ale zawsze wzbogacającej/, aby uaktualnić własne konstytucje.
Z myślą o tym Kongregacja Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego przedstawiła w dniu 2 lutego 1990 publikację liczącą 73 strony, zatytułowanej „Wskazania dotyczące formacji w instytutach zakonnych”. W ten sposób oddano do użytku przełożonych i osób odpowiedzialnych za formację dokument przydatny w sensie merytorycznym i praktycznym do prowadzenia dalej dzieła Soboru. Tekst spotkał się z dobrym przyjęciem, ponieważ odpowiada rzeczywistym potrzebom i stanowi efekt ścisłej współpracy przełożonych oraz kompetentnych władz w Stolicy Świętej. Obejmuje on wszystkie aspekty procesu formacji, takie jak: podstawa konsekracji, uczestnicy formacji, jej kolejne etapy ze szczególnym uwzględnieniem formacji ciągłej, wymagania instytutów całkowicie poświęconych kontemplacji, niektóre zagadnienia aktualne mające bezpośredni wpływ na duszpasterstwo powołań, problemy wynikające ze współpracy między różnymi instytutami, wreszcie kwestie dotyczące bezpośrednio zakonnych kandydatów do kapłaństwa i diakonatu.
Przy tym całość łączy się w sposób zdecydowanie jednolity z linią Soboru, a zwłaszcza z perspektywą, jaką wyznacza piąty punkt programu „Perfectae caritatis”, o czym świadczy początkowy fragment „Wskazań”, który tak określa cel formacji zakonnej:
„Przystosowana odnowa instytutów zakonnych zależy przede wszystkim od formacji, ich członków, życie zakonne gromadzi uczniów Chrystusa, należy więc im dopomóc w przyjęciu „daru Bożego, który Kościół otrzymał od swego Pana i z łaski Jego ustawicznie zachowuje”. Dlatego najlepsze formy przystosowania wydadzą owoce tylko wówczas, gdy będą ożywianie głęboką odnową duchową. Formacja kandydatów, której bezpośrednim celem jest wprowadzenie w życie zakonne i uświadomienie jego specyfiki w Kościele, winna przede wszystkim dążyć do harmonijnego powiązania składających się na nią czynników: duchowego, apostolskiego, doktrynalnego i praktycznego w taki sposób, by pomóc zakonnicom i zakonnikom w urzeczywistnianiu jedności ich życia w Chrystusie przez Ducha Świętego”.
Zachęcam wszystkich prowadzących formację w instytutach zakonnych żeńskich i męskich do korzystania z tekstu „Wskazań” po to, aby ich praca znajdowała swe miejsce w samym sercu Kościoła i harmonijnie łączyła się z działalnością duszpasterską Ojca Świętego.
Tłumaczenie: O. Kazimierz Lorek