Ukazała się książka Ars cisterciensis. Kościół cysterski w średniowieczu – wyposażenie i wystrój, której autorem jest ks. Janusz Nowiński SDB – historyk sztuki, kustosz zabytków dawnego opactwa w Lądzie. Książka prezentuje w oparciu o zachowany materiał zabytkowy, normy zakonne, przepisy liturgiczne i inne źródła z epoki, wyposażenie i wystrój średniowiecznych kościołów cysterskich oraz funkcjonowanie wyposażenia i wystroju we wnętrzu i w liturgii sprawowanej w kościele cysterskim w wiekach średnich. Monografia wpisuje się w bogaty nurt badań podejmujących problematykę opactw cysterskich w średniowieczu, w których uwaga badaczy skupiała się przede wszystkim na ich architekturze. Publikacja podejmuje po raz pierwszy w polskiej historii sztuki problematykę wyposażenia i wystroju średniowiecznych kościołów cysterskich.
Dzieła średniowiecznej rzeźby i malarstwa oraz realizacje złotnicze zachowane w opactwach cysterskich na terenie Europy, a także pochodzące z nich obiekty przechowywane w kolekcjach muzealnych i w innych kościołach dowodzą, że cystersi byli w średniowieczu nie tylko mistrzami wysoko rozwiniętej sztuki budowlanej – o czym świadczy architektura ich kościołów i klasztorów, ale również – co najmniej od połowy XIII w. – zleceniodawcami, a z czasem także twórcami dzieł sztuki sakralnej. Ich forma była zazwyczaj pokrewna realizacjom powstającym w innych środowiskach, co dowodzi korzystania przez cystersów z rozwiązań wypracowanych poza ich zakonem, jednak ich specyficzna funkcja, określona cysterską duchowością i liturgią, a także wynikające z ich zakonnej tradycji treści ideowe i ikonografia tworzą zespół cech, pozwalających na określenie powstałych w kręgu cysterskim dzieł malarstwa, rzeźby i złotnictwa jako ars cisterciensis.
„W pracy swojej Janusz Nowiński rozpatruje dzieło sztuki ze względu na jego funkcję i jego przesłanie ideowe w kościele cysterskim. Swój wywód o urządzeniu i wyposażeniu świątyni klasztornej konfrontuje cały czas z normami, jakie w tych sprawach ustalała Kapituła Generalna w Cîteaux. Odnosi je także do innych wskazań i poglądów występujących w obficie narastającej twórczości literackiej zakonu. Autor wykazuje się przy tym dobrą znajomością źródeł do dziejów cystersów i umiejętnie się nimi posługuje. Jego książka jest pierwszym w piśmiennictwie polskim tak obszernym opracowaniem sztuki cystersów na tle ich duchowości, liturgii i życia wspólnotowego” (fragment recenzji prof. Piotra Skubiszewskiego).
* * *
Janusz Nowiński, Ars cisterciensis. Kościół cysterski w średniowieczu – wyposażenie i wystrój, Warszawa 2016, s. 423, 112 ilustracji barwnych, bibliografia, indeks miejscowości, Summary; Wydawnictwo New Media Concept; ISBN 978-83-7675-700-1.
