Publikujemy kalendarium najważniejszych wydarzeń 2022 roku w Stolicy Apostolskiej i w Watykanie.
STYCZEŃ
Papież ogłosił św. Ireneusza z Lyonu doktorem Kościoła. Będzie mu odtąd przysługiwał tytuł „Doctor unitatis” (Doktor jedności). Pochodził bowiem ze Wschodu, a sprawował posługę biskupią na Zachodzie, stając się „duchowym i teologicznym pomostem między chrześcijanami Wschodu i Zachodu”. Żył w II wieku, od 177 roku był biskupem Lyonu. Jest autorem słynnego dzieła „Przeciw herezjom” oraz „Wykładu nauki apostolskiej”. Św. Ireneusz jest 37. doktorem Kościoła (są w tym gronie cztery kobiety). Tytuł ten przyznawany jest świętym, którzy „wnieśli znaczący wkład w pogłębienie zrozumienia misterium Boga”, a ich przesłanie teologiczne jest aktualne w każdym czasie.
LUTY
Zmiana struktur Kongregacji Nauki Wiary. Papież postanowił, że będzie się ona składała z dwóch sekcji: doktrynalnej i dyscyplinarnej, z których każda jest koordynowana przez sekretarza. Sekcja Doktrynalna zajmie się głównie sprawami związanymi z promowaniem i ochroną nauki wiary i moralności, badaniem dokumentów, które mają być wydawane przez inne dykasterie Kurii Rzymskiej, a także pism i opinii, które wydają się problematyczne dla poprawnej wiary. Podlegają jej również sprawy związane z ordynariatami dla byłych anglikanów. Sekcja Dyscyplinarna zajmie się przestępstwami, których rozpatrywanie jest zastrzeżone kompetencjom tej Kongregacji i osądzanymi przez nią dzięki jurysdykcji ustanowionego w niej Najwyższego Trybunału Apostolskiego.
Papież potwierdził prawo Bractwa Kapłańskiego św. Piotra (FSSP) do sprawowania liturgii według rytu trydenckiego. Może ono ją odprawiać we własnych kościołach lub kaplicach. Oznacza to, że nie dotyczą go ograniczenia nałożone w liście apostolskim „Traditionis custodes” z 2021 roku, w którym Franciszek podkreślił, iż księgi liturgiczne ogłoszone po Soborze Watykańskim II są „jedynym wyrazem lex orandi rytu rzymskiego”. Tymczasem FSSP powstało dla duchownych używających przedsoborowego Mszału z 1962 roku, zachowujących łączność ze Stolicą Apostolską (w przeciwieństwie do Bractwa Kapłańskiego św. Piusa X, z którego się wyłoniło po ekskomunikowaniu jego założyciela, abp. Marcela Lefebvre’a, w 1988 roku).
Kolejny krok na drodze decentralizacji władzy w Kościele. Papież przekazał część kompetencji Kurii Rzymskiej Kościołom lokalnym. Na przykład powołanie do życia seminarium międzydiecezjalnego, wprowadzenie programu formacji kapłańskiej czy wydanie katechizmu nie będzie już wymagało zgody Stolicy Apostolskiej, która teraz tylko taką decyzję potwierdzi. Podobnie nie wymaga zgody z Watykanu odejście lub wydalenie z instytutu zakonnego.
MARZEC
Reforma Kurii Rzymskiej. Wydana 19 marca konstytucja apostolska „Praedicate Evangelium” o Kurii Rzymskiej i jej posłudze Kościołowi w świecie jest owocem ponad ośmiu lat pracy Rady Kardynałów, powołanej w 2013 roku jako organ doradczy papieża w rządzeniu Kościołem. Nowa konstytucja całkowicie uchyla i zastępuje dotychczas obowiązującą konstytucję apostolską „Pastor Bonus”, wydaną w 1988 roku przez św. Jana Pawła II. Sankcjonuje ona zmiany w Kurii Rzymskiej wprowadzone za pontyfikatu Franciszka. Wnosi także kilka nowości. W miejsce dotychczasowych 9 kongregacji, 3 dykasterii i 5 papieskich rad utworzono 16 dykasterii. Sekretariat Stanu nie jest już kierującą wszystkim superdykasterią, lecz – jako „sekretariat papieski” – ma pełnić rolę koordynującą działania wszystkich dykasterii i urzędów kurialnych. Zjednoczenie w jednej dykasterii, kierowanej przez papieża, Kongregacji Ewangelizacji Narodów i Papieskiej Rady ds. Krzewienia Nowej Ewangelizacji wskazuje na priorytetowe traktowanie głoszenia Ewangelii. Konstytucja nadaje Kurii strukturę bardziej misyjną tak, aby w coraz większym stopniu służyła ona Kościołom lokalnym i ewangelizacji. Podkreśla również, że Kuria nie stoi „między papieżem a biskupami, lecz służy im”. Inny ważny punkt dotyczy duchowości: członkowie Kurii Rzymskiej są również „uczniami-misjonarzami”. Ponadto jako zwyczajny sposób pracy Kurii została wskazana synodalność, którą należy coraz bardziej rozwijać. Konstytucja stanowi, że „każdy wierny może przewodniczyć dykasterii lub innemu organowi kurialnemu”, a więc także osoba świecka. Oznacza to, że ten, kto kieruje dykasterią lub innym organem kurialnym, posiada władzę nie ze względu na święcenia, ale dlatego, że powierzył mu ją papież. Sprawuje ją w jego imieniu, niezależnie od tego, czy jest biskupem, zakonnikiem czy osobą świecką. Potwierdza to, że władza rządzenia w Kościele pochodzi nie z sakramentu święceń, ale z misji kanonicznej. Konstytucja weszła w życie 5 czerwca.
Sekcja ds. Migrantów Dykasterii ds. Integralnego Rozwoju Człowieka opublikowała „Wytyczne dla wielokulturowego duszpasterstwa migracyjnego”. We wstępie kierujący sekcją papież Franciszek napisał, że zawarte w nich propozycje w konkretny sposób odzwierciedlają jego wezwanie z encykliki „Fratelli tutti” do krzewienia kultury spotkania. „Traktując każdą okazję do spotkania migrantów i uchodźców będących w potrzebie jako okazję do spotkania samego Jezusa Chrystusa, wspólnoty katolickie są zaproszone do zrozumienia i docenienia możliwości, jakie oferują migranci, aby wnieść nowe życie do ich wspólnot i wzrastać doceniając innych, odprawiając żywe liturgie, które szanują różne tradycje kulturowe” – głoszą „Wytyczne”. Wskazują, że obecność migrantów i uchodźców innych wyznań lub niewierzących stanowi „opatrznościową sposobność do wypełniania misji ewangelizacyjnej Kościoła przez świadectwo i miłość”.
Akt poświęcenia Ukrainy i Rosji Niepokalanemu Sercu Maryi. Dokonał go Franciszek w czasie trwającej od 24 lutego agresji rosyjskiej na Ukrainę na zakończenie nabożeństwa pokutnego w bazylice św. Piotra w Watykanie 25 marca. „…uroczyście zawierzamy i poświęcamy Twojemu Niepokalanemu Sercu siebie samych, Kościół i całą ludzkość, a zwłaszcza Rosję i Ukrainę” – mówił Ojciec Święty „w łączności z biskupami i wiernymi całego świata”. „Naród ukraiński i naród rosyjski, które czczą Cię z miłością, uciekają się do Ciebie, a Twoje Serce bije dla nich i dla wszystkich narodów zdziesiątkowanych przez wojnę, głód, niesprawiedliwość i nędzę” – wskazał Ojciec Święty, zwracając się do Maryi. W Fatimie w jego imieniu aktu tego dokonał jałmużnik papieski kard. Konrad Krajewski.
KWIECIEŃ
Na spotkaniu Wspólnej Grupy Roboczej Wietnam – Stolica Apostolska uzgodniono, że w najbliższej przyszłości „papieski przedstawiciel nierezydujący” stanie się „papieskim przedstawicielem rezydującym” w Wietnamie. Państwo to nigdy nie utrzymywało pełnych stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską. Od 1925 roku istniała w Hanoi delegatura apostolska, służąca utrzymywaniu więzi z miejscowym Kościołem, nie mająca jednak statusu dyplomatycznego. Po wypędzeniu jej personelu przez komunistyczne władze północnowietnamskie przeniosła się ona w 1957 roku do Sajgonu. Jednak po zajęciu południa kraju przez siły komunistyczne w 1975 roku delegat apostolski musiał opuścić kraj. Podczas posiedzenia Wspólnej Grupy Roboczej w 2010 roku postanowiono, że Stolica Apostolska mianuje swego stałego specjalnego przedstawiciela ds. stosunków z Socjalistyczną Republiką Wietnamu. Od 2018 roku jest nim Polak, abp Marek Zalewski, będący jednocześnie nuncjuszem w Singapurze.
Kary dla zakonników za przestępstwa popełnione w Kościele. Aby zachować wewnętrzną spójność Kodeksu Prawa Kanonicznego po reformie jego VI Księgi w 2021 roku, papież zmienił zapis kanonu 695 §1. Obecnie brzmi on następująco: „Zakonnik powinien być zwolniony z instytutu za przestępstwa wymienione w kanonach 1395, 1397 i 1398, chyba że, w przypadku przestępstw wymienionych w kanonach 1395 §§2-3 i 1398 §1, wyższy przełożony uzna, że zwolnienie nie jest całkowicie konieczne i że można w inny sposób wystarczająco zabezpieczyć poprawę zakonnika i przywrócenie sprawiedliwości lub zadośćuczynienie za skandal”.
MAJ
Franciszek skonsolidował zarządzanie czterema papieskimi domami gościnnymi. Fundacje, które zarządzały Domem św. Marty (w którym mieszka m.in. papież), Rzymskim Domem Kapłańskim (Casa Romana del Clero), Międzynarodowym Domem Kapłańskim (Casa Internazionale del Clero), z których korzystają zarówno goście Stolicy Apostolskiej, przyjeżdżający do Watykanu w związku ze spotkaniami, konferencjami, czy np. wizytami ad limina apostolorum, jak też niektórzy wyżsi rangą pracownicy watykańskich instytucji, oraz Domem św. Benedykta (dla emerytowanych dyplomatów watykańskich), zostały połączone w Domus Vaticanae. Za stronę ekonomiczną tej nowej instytucji związanej ze Stolicą Apostolską będzie odpowiadać Administracja Dóbr Stolicy Apostolskiej (APSA) – organ zarządzający watykańskimi finansami.
Kanonizacja dziesięciorga błogosławionych – sześciu mężczyzn i czterech kobiet – z Francji, Holandii, Indii i Włoch. Są to święci: Tytus Brandsma (1881-1942) z Holandii, Łazarz, zwany Devasahayam (1712-52) z Indii, Cezary de Bus (1544-1602) z Francji, Włosi Alojzy Maria Palazzolo (1827-86) i Justyn Maria Russolillo (1891-1955), Karol de Foucauld (1858-1916) i Maria Rivier (1768-1838) z Francji oraz Maria Franciszka od Jezusa Rubatto (1844-1904), Maria od Jezusa Santocanale (1852-1923) i Maria Dominika Mantovani (1862-1934) – wszystkie z Włoch. Była to pierwsza kanonizacja od 13 października 2019 roku.
Bracia zakonni nie będący kapłanami będą mogli być przełożonymi w instytutach życia konsekrowanego lub stowarzyszeniach życia apostolskiego na prawie papieskim. Papież zdecydował, że przełożonymi lokalnymi mogą oni zostać na mocy decyzji przełożonego wyższego za zgodą jego rady. W przypadku nominacji na przełożonego wyższego należy otrzymać pisemne pozwolenie Kongregacji Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, zaś tam, gdzie dokonuje się wyboru – musi on być na piśmie zatwierdzony przez Kongregację.
CZERWIEC
Papież wprowadził ograniczenia w tworzeniu nowych wspólnot zakonnych. Zanim biskup diecezjalny ustanowi dekretem publiczne stowarzyszenie wiernych, które ma się stać w przyszłości instytutem zakonnym, musi uzyskać pisemną zgodę Dykasterii ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego”.
Watykańskie archiwa z czasów papieża Piusa XII zostały udostępnione w internecie. Na prośbę Franciszka na stronie internetowej Archiwum Historycznego Sekretariatu Stanu jest dostępna seria dokumentów „Ebrei” (Żydzi), będąca częścią kolekcji ówczesnej Kongregacji ds. Spraw Nadzwyczajnych Kościoła z lat 1939-48. Seria składa się ze 170 tomów, co w formie cyfrowej odpowiada prawie 40 tys. plików. Początkowo udostępniono 70 proc. całego materiału, który później zostanie uzupełniony o kolejne tomy będące w trakcie opracowywania.
List apostolski Franciszka „Desiderio desideravi”, poświęcony formacji liturgicznej ludu Bożego. Dokument ten nie ma charakteru instrukcji ani dyrektorium: jest to raczej tekst medytacyjny, z żywym akcentem biblijnym, patrystycznym i liturgicznym, który dostarcza wielu bodźców do zrozumienia piękna płynącego z prawdy o celebracji liturgicznej – wyjaśniła Dykasteria ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. Jego celem jest „stałe poszukiwanie komunii kościelnej” wokół jedynego wyrażenia lex orandi rytu rzymskiego, ukazanego w księgach reformy liturgicznej, której pragnął Sobór Watykański II.
LIPIEC
Watykan przystąpił do Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu z 1992 roku. Jej celem jest stabilizacja ilości gazów cieplarnianych w atmosferze na poziomie, który „zapobiegłby niebezpiecznej, antropogenicznej ingerencji w system klimatyczny”. Zapowiedziano również przystąpienie Państwa Miasta Watykańskiego do porozumienia klimatycznego z Paryża z 2016 roku.
Nowa polityka inwestycyjna Stolicy Apostolskiej i Państwa Watykańskiego. Inwestycje mają być ukierunkowane na przyczynianie się do sprawiedliwszego i zrównoważonego świata; chronić rzeczywistą wartość majątku netto Stolicy Apostolskiej, generując wystarczający zysk, aby w sposób zrównoważony przyczyniać się do finansowania jej działalności; być zgodne z nauczaniem Kościoła katolickiego, ze szczególnym wykluczeniem inwestycji finansowych sprzecznych z jego podstawowymi zasadami, takimi jak świętość życia, godność człowieka lub dobro wspólne. Mają być ukierunkowane na działalność finansową o charakterze produkcyjnym, z wyłączeniem tej o charakterze spekulacyjnym, a przede wszystkim kierować się zasadą, że wybór inwestowania w tym, a nie innym miejscu, w tym a nie innym sektorze produkcji, jest zawsze wyborem moralnym i kulturowym. Czuwać nad tym będzie Komitet ds. Inwestycji.
Prałatury personalne będą podlegały Dykasterii ds. Duchowieństwa. Decyzję tę ogłosił papież w liście apostolskim „Ad charisma tuendum”. Dotychczas ich sprawami zajmowała się Dykasteria ds. Biskupów. Franciszek podkreślił, że „potrzebna jest forma rządów oparta bardziej na charyzmacie niż na władzy hierarchicznej”, dlatego przełożony prałatury nie będzie wyniesiony do godności biskupiej, lecz obdarzony godnością prałata. Jedyną obecnie istniejącą taką strukturą jest prałatura Opus Dei.
SIERPIEŃ
Instytut Dzieł Religijnych został wyłącznym pośrednikiem w transakcjach finansowych Stolicy Apostolskiej. Z dokonanej przez papieża interpretacji artykułu 219 ust. 3 konstytucji apostolskiej „Praedicate Evangelium” wynika, że „działalność zarządcy aktywów i depozytariusza majątku ruchomego Stolicy Apostolskiej i instytucji związanych ze Stolicą Apostolską należy do wyłącznej kompetencji Instytutu Dzieł Religijnych (IOR)”. Dlatego zarówno Stolica Apostolska, jak i instytucje z nią związane, które posiadają aktywa finansowe i środki pieniężne, niezależnie od ich formy, w instytucjach finansowych innych niż IOR muszą poinformować o tym Instytut i przekazać mu je jak najszybciej w ciągu 30 dni od dnia 1 września 2022 roku.
Papież mianował 20 nowych kardynałów. Był to ósmy konsystorz połączony z kreacjami kardynalskimi za pontyfikatu Franciszka. Po raz pierwszy w historii swoich kardynałów otrzymały: Mongolia, Paragwaj, Singapur i Timor Wschodni. Wśród nowych kardynałów jest 16 elektorów, mających prawo udziału w konklawe wybierającym papieża, a także czterech, którzy są już tego prawa pozbawieni, gdyż skończyli już 80 lat. W gronie elektorów sześciu reprezentuje Azję (dwóch kardynałów z Indii, po jednym z Korei Południowej, Mongolii, Singapuru i Timoru Wschodniego), czterech Europę (po jednym kardynale z Francji, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii i Włoch), czterech obie Ameryki (dwóch kardynałów z Brazylii, po jednym z Paragwaju i USA), a dwóch Afrykę (po jednym kardynale z Ghany i Nigerii). Wśród nieelektorów jest jeden Amerykanin (z Kolumbii) oraz czterech Europejczyków (z Włoch). Aż siedmiu nowych kardynałów nominatów jest zakonnikami. Gdy 29 maja papież zapowiedział konsystorz i wymienił nazwiska nowych kardynałów, znalazł się wśród nich także bp Lucas Van Looy z Belgii, który jednak 16 czerwca zrezygnował z przyjęcia nominacji, a papież wyraził na to zgodę.
Dwudniowe spotkanie Kolegium Kardynalskiego. Posiedzenia z udziałem 197 (spośród 226) kardynałów odbywały się 29-30 sierpnia za zamkniętymi drzwiami i miały na celu pogłębienie rozumienia konstytucji apostolskiej „Praedicate Evangelium”. Były także okazją do lepszego poznania się kardynałów. Wiele mówiono m.in. o synodalności, a także o konieczności większej służebności instytucji Kurii Rzymskiej wobec Kościołów lokalnych.
WRZESIEŃ
Papież wskazuje kierunek odnowy Zakonu Maltańskiego. Rozwiązał jego dotychczasową Radę, powołał jego nowe tymczasowe kierownictwo oraz zwołał na 25 stycznia 2023 roku Nadzwyczajną Kapitułę Generalną. Ponadto promulgował nowe konstytucje zakonu. W swoim dekrecie przypomniał, że zakon zależy od Stolicy Apostolskiej. Podkreślił, że docenia dzieła prowadzone w różnych częściach świata, ale także dostrzega „potrzebę zapoczątkowania głębokiej odnowy duchowej, moralnej i instytucjonalnej całego zakonu”. Suwerenny Zakon Rycerski Szpitalników św. Jana Jerozolimskiego powstał w Jerozolimie w XI wieku. Jego członkami są głównie osoby świeckie. Obecnie zajmuje się on działalnością charytatywną i dyplomatyczną, jest bowiem podmiotem prawa międzynarodowego. Przed kilku laty zakonem wstrząsnął „kryzys konstytucyjny” po decyzji wielkiego mistrza o odwołaniu ze stanowiska wielkiego kanclerza, któremu zarzucono zgodę na dystrybucję prezerwatyw w krajach Afryki i Azji przez organizację współpracującą z zakonem.
Beatyfikacja papieża Jana Pawła I, który rządził Kościołem przez 33 dni w 1978 roku. Dokonał jej Franciszek 4 września. W homilii zauważył, że Jan Paweł I „uosabiał ubóstwo ucznia, które polega nie tylko na oderwaniu się od dóbr materialnych, ale przede wszystkim na przezwyciężeniu pokusy postawienia siebie w centrum i szukania własnej chwały”. Za przykładem Jezusa był „pasterzem cichym i pokornym”, uważał siebie „za pył, na którym Bóg raczył napisać”. Ponadto „uśmiechem potrafił przekazywać dobroć” Boga. Jan Paweł I – Albino Luciani (1912-78) był, jak dotychczas, ostatnim papieżem-Włochem.
Papież zlikwidował Fundację „Populorum Progressio”, która wspierała ubogich w Ameryce Łacińskiej. Istniała ona w ramach Dykasterii ds. Integralnego Rozwoju Człowieka. W jej miejsce Franciszek utworzył Fundusz o tej samej nazwie i powierzył go Latynoamerykańskiej Radzie Biskupiej (CELAM). Zapewnił, że zmienia ona swą formę, ale zachowuje misję, pozostając dziełem charytatywnym papieża na rzecz ubogich Ameryki Łacińskiej i Karaibów.
PAŹDZIERNIK
Papież powierzył duszpasterstwo turystyczne Dykasterii ds. Ewangelizacji. Zajmie się nim Sekcja ds. Pierwszej Ewangelizacji i Nowych Kościołów Partykularnych. Wcześniej kompetencje w zakresie duszpasterstwa wiernych, którzy podejmują podróże ze względu na pobożność, naukę lub wypoczynek należały do Dykasterii ds. Integralnego Rozwoju Człowieka.
Kanonizacja dwóch błogosławionych. Jan Chrzciciel Scalabrini (1839-1905) był biskupem Piacenzy we Włoszech oraz założycielem Zgromadzenia Misjonarzy św. Karola i Zgromadzenia Sióstr Misjonarek św. Karola Boromeusza, zajmujących się duszpasterstwem migrantów. Natomiast pochodzący z Włoch Artemides Zatti (1880-1951) był salezjaninem koadiutorem (bratem zakonnym) i pielęgniarzem w Argentynie.
Opublikowano dokument roboczy etapu kontynentalnego Synodu Biskupów 2021-2024. Zebrane w nim opinie wiernych z diecezjalnej i krajowej fazy procesu synodalnego wskazują na potrzebę zastąpienia klerykalizmu współuczestnictwem i współodpowiedzialnością wszystkich ochrzczonych. Wyrażają przekonanie, że „jeśli Kościół nie będzie synodalny, nikt nie będzie się czuł w nim naprawdę u siebie”. Postulują Kościół potrafiący odpowiedzieć na wyzwania współczesnego świata, ofiarujący ludziom „raczej doświadczenie zbawienia niż doktrynę”, będący „schronieniem dla osób zranionych i złamanych, a nie instytucją dla doskonałych”.
LISTOPAD
Papież rozwiązał władze Caritas Internationalis i mianował swego komisarza. Przygotuje on zgromadzenie ogólne tej organizacji w maju przyszłego roku, na którym m.in. zostanie wybrane jej nowe kierownictwo. Caritas Internationalis jest międzynarodową organizacją zwierzchnią krajowych organizacji pomocowych Caritas Kościoła katolickiego. Jej zadaniem jest koordynacja działań humanitarnych m.in. pomocy w przypadku katastrof, walki z epidemiami takimi jak AIDS i skutkami zmian klimatycznych, ale także długoterminowych projektów rozwojowych i programów rozwiązywania konfliktów. Podlega Dykasterii ds. Integralnego Rozwoju Człowieka.
GRUDZIEŃ
Franciszek wręczył tegoroczną Nagrodę Ratzingera. Jej laureatami zostali: francuski jezuita i patrolog o. Michel Fédou oraz amerykański prawnik Joseph Weiler, który jednocześnie jest pierwszym żydem otrzymującym to prestiżowe wyróżnienie. Nagroda przyznawana jest od 2011 roku przez watykańską Fundację Josepha Ratzingera-Benedykta XVI. Dotychczas otrzymali ją wybitni naukowcy z 16 krajów świata w dziedzinie teologii dogmatycznej lub fundamentalnej, Pisma Świętego, patrologii, filozofii, a także wybitni artyści w dziedzinie muzyki i architektury. Nagroda doczekała się już 26 laureatów, w których gronie jest Polak, ks. prof. Waldemar Chrostowski.
Papież wydał list apostolski regulujący działalność różnych funduszy, fundacji i podmiotów, które powstały w ramach instytucji Kurii Rzymskiej i są one od nich zależne. Chociaż formalnie posiadają one odrębną osobowość prawną i autonomię administracyjną, to jednak służą realizacji celów właściwych dla instytucji kurialnych w służbie Następcy św. Piotra. Ponieważ ich dobra doczesne należą do majątku Stolicy Apostolskiej, konieczne jest, aby nie tylko podlegały nadzorowi tych organów, od których są zależne, lecz również kontroli instytucji gospodarczych Kurii Rzymskiej. Jest to kolejny krok w reformie watykańskich finansów, a także następstwa ogólnej reformy Kurii Rzymskiej na mocy konstytucji apostolskiej „Predicate Evangelium”. Rozporządzenia te nie dotyczą tych fundacji, stowarzyszeń i podmiotów non-profit, które choć mają siedzibę w Państwie Watykańskim, to jednak powstały z inicjatywy osób prywatnych i nie służą realizacji celów właściwych instytucjom Kurii Rzymskiej.
Oprac. Paweł Bieliński (KAI) / Watykan
