O. Robert Leżohupski OFMConv
DOBRA DOCZESNE I ZARZĄDZANIE NIMI W INSTYTUCIE ZAKONNYM
Posłowie do wydania polskiego wskazań Kongregacji ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego „Ekonomia w służbie charyzmatu i misji”
Rzym, 2019 r.
Wydanie polskie wskazań Kongregacji ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego „Ekonomia w służbie charyzmatu i misji” jest niewątpliwie odpowiedzią na potrzebę nieustannej formacji w kwestii zarządzania dobrami doczesnymi w instytucie zakonnym.
W jednej ze środowych katechez papieża Franciszka (7.11.2018) padły znaczące słowa odnośnie do własności dóbr w świetle mądrości chrześcijańskiej, które można przywołać jako motto niniejszego posłowia: „W nauce społecznej Kościoła mówimy o powszechnym przeznaczeniu dóbr. Wszelkie bogactwo, aby było dobre, musi posiadać wymiar społeczny.
(…) Posiadanie jakiegoś dobra czyni jego posiadacza zarządcą Opatrzności. Nikt nie jest absolutnym panem dóbr, jest jedynie rządcą dóbr. Posiadanie jest odpowiedzialnością, jaką mamy, a wszelkie dobro wykradzione z logiki Bożej Opatrzności jest zdradzone w swym najgłębszym znaczeniu. (…) kochaj twoimi dobrami, wykorzystaj swoje środki, by kochać, tak jak potrafisz. Wówczas twoje życie staje się dobre, a posiadanie staje się prawdziwym darem. Ponieważ życie to nie czas na posiadanie, ale na miłość”.
Bóg w swojej Opatrzności powierza nam dobra, abyśmy odpowiedzialnie, roztropnie i przejrzyście zarządzali nimi na każdym poziomie zgodnie z kryteriami ubóstwa, solidarności i miłości. Przypomnijmy pokrótce obraz normatywny zarządzania dobrami doczesnymi w systemie prawa kanonicznego, który można, bazując na Kodeksie Prawa Kanonicznego, streścić w następującym schemacie:
- zasady ogólne (kan. 634);
- dobra instytutu zakonnego (kan. 635);
- ekonom i sprawozdania (kan. 636-637);
- akty zwyczajnego i nadzwyczajnego zarządzania (kan. 638);
- długi, zobowiązania i odpowiedzialność (kan. 639);
- świadectwo miłości i ubóstwa (kan. 640).
Oczywiście tłem prawnym rozważań jest tu księga V Kodeksu (Dobra doczesne Kościoła, kan. 1254-1309), z podkreśleniem zawartych tam zasad przejrzystości, kolegialności, publicznej sprawozdawczości oraz pomocniczości. Prawa majątkowe Kościoła katolickiego (kan. 1254) są niezależne od władzy świeckiej.
1. Kan. 1254, § 1. Kościół katolicki na podstawie prawa wrodzonego, niezależnie od władzy świeckiej, może dobra doczesne nabywać, posiadać, zarządzać i alienować, dla osiągnięcia właściwych sobie celów. Cele owej własności dóbr (kan. 1254, § 2; 1256) to: kult; utrzymanie duchowieństwa oraz innych pracowników kościelnych oraz dzieła apostolatu i miłości, zwłaszcza wobec biednych. Zgodnie z kan. 1256 prawo własności dóbr jest pod najwyższą władzą Biskupa Rzymskiego i należy do tej osoby prawnej, która nabyła je zgodnie z prawem.
1. Zasady ogólne (kan. 634)
Kan. 634, § 1. [prawo] Instytuty, prowincje i domy zakonne, jako osoby prawne, na mocy samego prawa, zdolne są do nabywania, posiadania i alienowania dóbr doczesnych, [ograniczenie] chyba że konstytucje tę zdolność wykluczają lub ograniczają.
§ 2. Powinny jednak unikać wszelkiego luksusu, nadmiernego zysku i gromadzenia dóbr.
2. Dobra instytutu zakonnego (kan. 635)
Kan. 635, § 1. Dobra doczesne instytutów zakonnych jako kościelne rządzą się przepisami księgi V Dobra doczesne Kościoła, chyba że co innego wyraźnie zastrzeżono.
§ 2. Każdy jednak instytut powinien ustanowić odpowiednie normy, dotyczące używania i zarządu dóbr, które by stały na straży właściwego instytutowi ubóstwa, strzegły go i wyrażały.
3. Zarządca oraz sprawozdania (kan. 636-637)
A. Ekonom
Kan. 636, § 1. W każdym instytucie, a także prowincji kierowanej przez wyższego przełożonego, powinien być ekonom, różny od wyższego przełożonego, a ustanowiony zgodnie z własnym prawem. Ma on zarządzać dobrami pod kierownictwem odnośnego przełożonego. Również we wspólnotach lokalnych należy wedle możności ustanowić ekonoma, różnego od przełożonego miejscowego.
§ 2. W czasie oraz w sposób określony we własnym prawie, ekonomowie i inni zarządcy mają obowiązek przedłożyć kompetentnej władzy sprawozdanie z wykonanego zarządu.
B. Niepołączalność urzędów
Kan. 152. Nie wolno nikomu nadawać dwóch lub więcej urzędów niepołączalnych, a więc takich, które równocześnie przez jednego nie mogą być wykonywane.
C. Wypełnianie obowiązków ekonoma
Kan. 1284, § 1. Wszyscy zarządcy mają wypełniać swoje zadanie ze starannością dobrego gospodarza.
§ 2. Powinni zatem:
- czuwać, ażeby powierzone ich pieczy dobra nie przepadły lub nie doznały jakiejś szkody, zawierając w tym celu w razie potrzeby odpowiednie umowy ubezpieczające;
- troszczyć się, żeby własność dóbr kościelnych była zabezpieczona środkami ważnymi według prawa państwowego;
- przestrzegać przepisów zarówno prawa kanonicznego, jak i państwowego, albo wydanych przez fundatora, ofiarodawcę lub uprawnioną władzę, a zwłaszcza starać się, by Kościół nie poniósł szkody wskutek nieprzestrzegania ustaw państwowych;
- pobierać skrupulatnie i we właściwym czasie dochody z dóbr i należności, pobrane zaś przechowywać bezpiecznie i używać ich zgodnie z wolą fundatora albo z normami prawnymi;
- wypłacać w ustalonych terminach procenty, należne z tytułu pożyczki lub zastawu, czuwając nad odpowiednim zwrotem głównej sumy długu;
- pieniądze pozostałe po pokryciu wydatków, które mogą być korzystnie ulokowane, ulokować za zgodą ordynariusza na korzyść osoby prawnej;
- mieć należycie prowadzone księgi przychodów oraz rozchodów;
- pod koniec każdego roku sporządzić sprawozdanie z zarządu;
- dokumenty i dowody, na których opierają się prawa Kościoła lub instytucji do majątku, należycie porządkować i przechowywać w odpowiednim archiwum oraz strzec ich; autentyczne zaś ich odpisy, gdy się to da łatwo uczynić, złożyć w archiwum kurii.
§ Usilnie zaleca się, ażeby zarządcy co roku sporządzali zestawienia przewidywanych przychodów i wydatków. Natomiast prawo partykularne może je nakazać i określić dokładniej sposoby, jak mają być sporządzane.
D. Obowiązek sprawozdań
Kan. 636, § 2. W czasie oraz w sposób określony we własnym prawie, ekonomowie i inni zarządcy mają obowiązek przedłożyć kompetentnej władzy sprawozdanie z wykonanego zarządu.
4. Akty zwyczajnego i nadzwyczajnego zarządzania (kan. 638)
A. Zwyczajne zarządzanie
Kan. 638, § 2. Wydatki i akty prawne związane z wykonywaniem zwyczajnego zarządzania, oprócz przełożonych, ważnie podejmują, w ramach powierzonej im funkcji, także urzędnicy, których własne prawo do tego celu wyznacza.
B. Nadzwyczajne zarządzanie
Kan. 638, § 1. Własne prawo w ramach prawa powszechnego winno określić akty, które przekraczają cel i sposób zwyczajnego zarządzania oraz sprecyzować warunki konieczne do ważnego podjęcia nadzwyczajnego aktu administracyjnego.
Czym przykładowo mogłyby być owe akty nadzwyczajnego zarzadzania? Dekret Świętej Kongregacji Rozkrzewiania Wiary z dnia 21 lipca 1856 roku wymienia:
- przyjęcie lub zrzeczenie się: spadków, zapisów, darowizn (zawartych uroczyście) lub fundacji;
- kupno nieruchomości;
- sprzedaż, wymiana, kredyt hipoteczny, danie w zastaw, obciążenie innego rodzaju służebnościami lub wynajem powyżej trzech lat nieruchomości kościelnych;
- sprzedaż, wymiana, zastaw lub jakiekolwiek inne użycie niezgodne z przeznaczeniem dzieł sztuki, zbiorów dokumentów lub innego mienia o dużym znaczeniu;
- zaciąganie pożyczek na duże sumy pieniędzy, zawieranie transakcji i innych umów z dużymi obciążeniami [finansowymi];
- wzniesienie, zburzenie lub przebudowa i nadzwyczajne naprawy budynków kościelnych;
- założenie cmentarza;
- utworzenie lub zniesienie parafii lub rzeczy należących do kościoła parafialnego lub instytutu;
- nałożenie daniny, wprowadzenie zbiórek lub przeznaczenie na inne cele tych, które kościół [już] posiada;
- udział w procesie czy to jako powód, czy to jako oskarżony.
C. Majątek i majątek stały
Jakakolwiek alienacja (transakcja, na skutek której majątek osoby prawnej może się znaleźć w gorszej sytuacji, kan. 1295) majątku stałego należy do nadzwyczajnych aktów zarządzania.
Majątek to wszystkie dobra ruchome i nieruchome, pasywa i aktywa osób prawnych. Majątek stały to wszystkie dobra wskazane jako takie przez kompetentną władzę kościelną podległe odpowiednim uregulowaniom prawa powszechnego i własnego; stanowiące minimum niezbędne dla ekonomicznego przetrwania danej osoby prawnej oraz realizacji jej celów oraz podlegające specjalnej ochronie prawnej przed alienacją. Majątek stały gwarantuje stałe wsparcie ekonomiczne danej osoby prawnej; jej przetrwanie, pozwala na realizację własnych celów.
Kan. 1285. Jedynie w ramach zwyczajnej administracji mogą zarządcy z dóbr ruchomych, nie należących do stałego majątku, dawać ofiary na cele pobożności lub chrześcijańskiej miłości.
Kan. 1291. Dla dokonania ważnej alienacji dóbr stanowiących stały prawnie nabyty majątek publicznej osoby prawnej, których wartość przekracza określoną w prawie sumę, wymagane jest zezwolenie kompetentnej władzy, zgodnie z przepisami prawa.
W skład majątku stałego wchodzą dobra z aktu fundacyjnego danej osoby prawnej; dobra zgodnie z wolą darczyńcy; wskazane jako takie przez organ zarządzający oraz dobra ruchome darowane ex voto danej osobie prawnej.
Pojęcie majątku stałego przywołuje konieczność istnienia formalnego inwentarza, czyli identyfikacji owych dóbr pod szczególną ochroną prawną oraz określenia precyzyjnych warunków ewentualnej ich alienacji zgodnie z przepisami dotyczącymi aktów nadzwyczajnego zarządzania.
Zgodnie ze wskazaniami Kongregacji ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego „Każdy instytut życia konsekrowanego i stowarzyszenie życia apostolskiego, po dokonaniu starannej oceny całościowego obrazu oraz odnośnych dzieł, ma przygotować listę dóbr stanowiących majątek stały, z odniesieniem również do prawodawstwa cywilnego. Natomiast przełożony wyższy ze swoją radą powinien zatwierdzić je na mocy uchwały. Obligatoryjność wprowadzenia pojęcia majątku stałego powinna być potwierdzona w konstytucjach albo przynajmniej w innym dokumencie będącym zapisem prawa własnego instytutu”.
Konieczna jest zgoda Stolicy Apostolskiej (kan. 1292, § 2) do alienacji majątku o wartości przekraczającej wskazany limit; odnośnie do niektórych przedmiotów otrzymanych ex voto oraz przedmiotów cennych ze względu na wartość artystyczną lub też znaczenie historyczne. Absolutny zakaz sprzedaży (nefas est, kan.1190) obejmuje święte relikwie oraz obrazy otoczone kultem.
Podsumowując, do ważności alienacji w prawie zakonnym wymagane jest pisemne pozwolenie odpowiedniej władzy kościelnej, ewentualnie za zgodą rady (kan. 1291); wykaz dóbr już wcześniej alienowanych (gdy rzecz alienowana jest podzielna; kan. 1292, § 3); nihil obstat biskupa diecezjalnego (nawet dla instytutów na prawie papieskim). Do godziwości alienacji konieczna jest słuszna przyczyna: naglącą potrzeba, wyraźna korzyść, pobożność, miłość lub inna poważna racja pasterska (kan. 1293, § 1); wycena rzeczy alienowanej, dokonana na piśmie przez rzeczoznawców (kan. 1293, § 1). Z reguły nie powinno się alienować rzeczy za sumę niższą od określonej w ocenie (kan. 1294, § 1). Należy zachować inne środki ostrożności przepisane przez kompetentną władzę, aby uniknąć szkody Kościoła (kan. 1293, § 2). Pieniądze uzyskane z alienacji należy bezpiecznie ulokować na korzyść Kościoła lub roztropnie je rozchodować, zgodnie z celami alienacji (kan. 1294, § 2). Należy pamiętać o konieczności respektowania praw darczyńców oraz wykorzystaniu otrzymanych środków finansowych na cele Kościoła (kult, utrzymanie duszpasterzy, dzieła apostolatu i miłości).
5. Długi, zobowiązania, odpowiedzialność (kan. 639)
A. Odpowiedzialność osoby prawnej
Kan. 639, § 1. Jeśli osoba prawna zaciągnęła długi i zobowiązania, nawet za zezwoleniem przełożonych, sama powinna za nie odpowiadać.
§ 2. Jeśli zaciągnął je członek instytutu za zezwoleniem przełożonego w stosunku do swoich dóbr, sam jest odpowiedzialny, jeśli zaś na polecenie przełożonego załatwił sprawę instytutu, odpowiedzialny jest instytut.
B. Odpowiedzialność osobista
Kan. 693, § 3. Jeśli zaciągnął je [długi i zobowiązania] zakonnik bez zezwolenia przełożonych, powinien odpowiadać sam a nie osoba prawna.
Kan. 1281, § 3. Osoba prawna nie jest zobowiązana odpowiadać za czynności nieważnie podjęte przez zarządców, chyba tylko wtedy i o tyle, o ile odniosła z nich korzyść. Będzie zaś odpowiadała osoba prawna za czynności, niezgodnie z prawem, ale ważnie przez administratorów podjęte, z zachowaniem prawa do skargi lub rekursu przeciw zarządcom, którzy wyrządzili jej szkody.
C. Akcje przeciw zarządcom
Kan. 1296. W razie alienacji dóbr kościelnych, dokonanej wprawdzie bez zachowania formalności przepisanych prawem kościelnym, lecz ważnej w świetle prawa państwowego, do kompetentnej władzy kościelnej należy decyzja, po dokładnym rozważeniu wszystkiego, czy i jaką skargę, mianowicie osobową lub rzeczową, przez kogo i przeciw komu, należy wnieść dla odzyskania praw Kościoła.
Ktokolwiek dokonał nieważnej czynności prawnej, musi naprawić szkodę (kan. 128). Kto dokonał alienacji bez zgody, powinien być ukarany sprawiedliwą karą (kan. 1377).
Poważna szkoda wyrządzona Kościołowi wskutek nieudolnego zarządu jest niewątpliwie powodem do usunięcia zarządcy. Pamiętać przy tym należy także, iż: zgodnie z kan. 1289: Chociaż do zarządzania nie są zobowiązani z tytułu urzędu kościelnego, zarządcy nie mogą samowolnie porzucać przyjętej funkcji. Gdyby z takiego samowolnego porzucenia wynikła szkoda dla Kościoła, obowiązani są do restytucji.
Kan. 639, § 4. Zawsze jednak można wnieść skargę przeciw temu, który odniósł jakąś korzyść z zawartego kontraktu.
Ad legem ferendam można zaproponować umieszczenie zapisów w prawie własnym instytutu odpowiadających normatywie listu apostolskiego motu proprio „Come una madre amorevole” papieża Franciszka z 4 czerwca 2016 roku. Chodzi tu o wprowadzenie precyzyjnych procedur możliwości usunięcia z poważnej przyczyny oraz dla dobra Kościoła i instytutu zakonnego przełożonego wyższego, jeśli przez zaniedbanie z własnej winy dokonałby on lub zaniechał czynów, które wyrządziły poważne krzywdy innym, czy to fizyczne, czy moralne, duchowe lub majątkowe. W powyższych sytuacjach pro tempore użytecznym była możliwość czasowej nominacji komisarza lub też stałego wizytatora, o jasno określonych kompetencjach.
D. Kwestia długów
Kan. 639, § 5. Przełożeni zakonni nie powinni zezwalać na zaciąganie długów, jeśli nie jest pewne, że ze zwyczajnych dochodów można spłacić należne procenty, oraz w niezbyt długim czasie z uzyskanej zgodnie z prawem amortyzacji zwrócić sumę podstawową.
Kan. 1284, § 2, 5°. [Wszyscy zarządcy powinni zatem] wypłacać w ustalonych terminach procenty, należne z tytułu pożyczki lub zastawu, czuwając nad odpowiednim zwrotem głównej sumy długu.
6. Świadectwo miłości i ubóstwa (kan. 640)
Kan. 640. Uwzględniając miejscową sytuację, instytuty powinny starać się dawać niejako zbiorowe świadectwo miłości i ubóstwa oraz stosownie do możliwości przeznaczać część własnych dóbr na potrzeby Kościoła, jak również pomóc w utrzymaniu osób potrzebujących.
Zbiorowe świadectwo miłości i ubóstwa jest najlepszym podsumowaniem tematu zarządzania dobrami doczesnymi w instytucie zakonnym. Chodzi tu o posługę miłości pełnej prostoty, która, jak pisze papież Franciszek w encyklice Laudato si’ w nr 222, „pozwala nam się zatrzymać i docenić to, co małe, i dziękować za możliwości, jakie daje życie, nie przywiązując się do nich ani nie smucąc z powodu tego, czego nie posiadamy”. Naśladować Chrystusa ubogiego znaczy służyć Jego ubogim, tak by „żywić te same uczucia, jakie miał Chrystus” (Flp 2,5). W liście apostolskim na rozpoczęcie Roku Życia Konsekrowanego (21.11.2014) papież wezwał nas wszystkich: „Oczekuję od was konkretnych działań na polu przyjmowania uchodźców, bliskości względem ubogich, kreatywności w katechezie, w głoszeniu Ewangelii, we wprowadzaniu w życie modlitwy. Dlatego zalecam wam usprawnienie struktur, wykorzystanie wielkich domów na dzieła bardziej odpowiadające na aktualne potrzeby ewangelizacji i miłosierdzia, dostosowanie dzieł do nowych potrzeb” (Świadkowie radości. List apostolski Papieża Franciszka do zakonnic i zakonników na rozpoczęcie Roku Życia Konsekrowanego, II, nr 4). Oby zatem zakonna ekonomia miała zawsze charakter ewangeliczny dzielenia się i komunii, wspólnoty darów, charyzmatów i wzajemnego obdarowywania się nimi, w radykalnej wierności charyzmatowi, we współudziale, współuczestnictwie i współodpowiedzialności wszystkich osób konsekrowanych.
Za: Boni dispensatores multiformis gratiae Dei. Ekonomia w służbie charyzmatu i misji. Ukierunkowania.
Wydawnictwo Ojców Franciszkanów Niepokalanów, Niepokalanów 2019
Archiwum KWPZM
