Bp Tadeusz Gocłowski CM
INSTYTUTY ZAKONNE W KOŚCIELE PARTYKULARNYM
1. Hierarchiczna struktura Kościoła
Sprawą fundamentalną we wzajemnych relacjach między Instytutami zakonnymi, Instytutami świeckimi, Stowarzyszeniami życia apostolskiego, a Biskupami jest zawsze konieczność respektowania natury Kościoła i hierarchicznej zależności w Kościele. Równocześnie jednak z tym, należy dostrzegać miejsce zakonów w Kościele i to nie tylko w Kościele Powszechnym, ale również w Kościele Partykularnym. Jeśli właściwie ustawi się te dwie sprawy, to wprawdzie nie wyeliminujemy wszystkich trudności we wzajemnych relacjach między Biskupami i zakonami, ale te trudności będą miały charakter zwykłych problemów organizacyjnych a nie zjawiających się konfliktów.
Dokumentem podstawowym, który w sposób zasadniczy określa rolę Biskupa w Kościele Partykularnym jest Konstytucja Dogmatyczna „Lumen Gentium”, gdzie stwierdza się: „Biskupi kierują powierzonymi sobie poszczególnymi Kościołami jako zastępcy i legaci Chrystusa … Władza ta, którą w imieniu Chrystusa osobiście sprawują, jest własną, zwyczajną i bezpośrednią, choć jej wykonywanie kierowane jest w ostatecznej instancji przez najwyższą władzę Kościoła i ze względu na dobro Kościoła lub wiernych, może być w pewnej mierze ograniczone. Na mocy tej władzy biskupi mają święte prawo i obowiązek wobec Pana stanowienia praw dla swoich poddanych, sprawowania sądów i kierowania wszystkim, co należy do dziedziny kultu i apostolatu” /27/. Podkreśliłbym dwa ostatnie słowa: kult i apostolat. Biskupi więc, w ramach prawa powszechnego kierują wszystkim, co należy do dziedziny kultu i apostolatu.
Ten podstawowy dokument soborowy zawiera jednak również rozdział VI „De religiosis”, w którym ukazuje się naturę i znaczenie stanu zakonnego w Kościele. Jest to stan, który „naśladuje wierniej i ustawicznie przypomina w Kościele tę formę życia, jaką obrał sobie Syn Boży przyszedłszy na świat … Stan ten należy nienaruszalnie do jego życia i świętości” /44/.
2. Wewnętrzna autonomia zakonów a ich praca duszpasterska
Długa jest historia Instytutów zakonnych, które powstawały w różnych epokach Kościoła. Zawsze powstawały one w Kościołach Partykularnych, choć następnie swym wpływem obejmowały szersze tereny. To szersze oddziaływanie powodowało, że Stolica Apostolska, wyjmowała Instytut jak również poszczególnych jej członków, spod jurysdykcji miejscowych ordynariuszy. Ta praktyka Kościoła „ze względu na ogólny pożytek” /LG 45/ została utrzymana w Kościele na Soborze Watykańskim II, choć, nie zmieniając istotnych założeń, wyakcentowano odpowiedzialność Biskupa diecezjalnego za dziedzinę kultu i apostolatu, poddając jego jurysdykcji również działalność zakonów, oczywiście servatis de iure servandis.
Te ogólne założenia sprecyzował Kościół na soborze w dekrecie „O pasterskich zadaniach biskupów w Kościele”. Najpierw stwierdza się konieczność współpracy w budowaniu i wzroście całego Mistycznego Ciała Chrystusowego oraz dobra Kościołów partykularnych /por. C D 33/. Kapłanów zakonnych nazywa się współpracownikami biskupiego stanu i dodaje się, że „w pewien prawdziwy sposób przynależą do kleru diecezjalnego, skoro mają udział w trosce o dusze, w pełnieniu dzieł apostolatu pod władzą biskupów” /jw. 34/.
Ustala się następnie zasady apostołowania zakonników w diecezji. Sprawą fundamentalną jest zachowanie w pełni jednolitej dyscypliny diecezjalnej. Z tego wynikają praktyczne postulaty. Te praktyczne postulaty muszą jednak uwzględniać fakt iż Biskupi są następcami apostołów. Jeżeli więc w sposób prawowity zlecają prace apostolskie zakonnikom, ci mają wiernie i chętnie iść na rękę biskupom, co do ich postulationes ac vota (co niezbyt wiernie w polskim tekście oddano jako: żądania i życzenie), bez naruszania charakteru swego Instytutu. W dokumencie tym daje się autentyczną wykładnię egzempcji zakonnej, o której się stwierdza, że ma ona na celu wewnętrzny ład Instytutów, jak również możność posługiwania się przez Ojca Świętego zakonnikami dla dobra całego Kościoła. „Egzempcja ta nie stoi jednak na przeszkodzie, żeby zakonnicy podlegali jurysdykcji biskupów w poszczególnych diecezjach stosownie do przepisów prawa, jak tego wymagają ich duszpasterskie zadania oraz należycie zorganizowana opieka nad duszami” (CD 35 3). Po tym ogólnym zarysowaniu jurysdykcji zależności, Sobór wymienia dziedziny, w których zakonnicy również wyjęci – podlegają władzy Biskupa diecezjalnego, a więc: sprawowania publicznego Kultu Bożego, duszpasterstwo, głoszenie Słowa Bożego, formacja katechetyczna i liturgiczna, wychowanie religijne i moralne wiernych, zwłaszcza dzieci, sposób życia kleru, wszystko co ma związek ze sprawowaniem świętego apostolatu. Dość wyraźnie precyzuje się, że chodzi tu o „ścisłe uzgadnianie wszelkich dzieł i aktywności apostolskich”.
Sobór zdaje sobie sprawę z tego, że mogą zaistnieć dziedziny, które wymagają wcześniejszych ustaleń i dlatego stwierdza: „W zakresie dzieł apostolskich, wykonywanych przez zakonników, niech Biskupi i Konferencje Biskupów oraz Przełożeni Zakonni i Konferencje Wyższych Przełożonych zechcą postępować w myśl planów uzgodnionych wcześniej między sobą” /tamże/. W tym celu postuluje się regularne spotkania celem omówienia spraw odnoszących się do apostolatu na określonym terytorium.
Wiadomo, że po zakończeniu Soboru ukazywały się dokumenty papieskie, które bliżej precyzują ogólne przepisy soborowe, miały charakter dokumentów wykonawczych. Na szczególną uwagę zasługuje np. Ecclesiae Sanctae z 6.VIII.1966, a w nim artykuły 22-40, gdzie omówiono stosunek Biskupa do zakonników. I tu wyakcentowuje się władzę Biskupa nad całą działalnością duszpasterską, co wcale nie jest kwestionowaniem pewnej specyfiki instytutu. Przeciwnie stwierdza się wprost, że prace własne albo specjalne zależą od przełożonych zakonnych, jednak i takie prace podlegają jurysdykcji Ordynariusza miejscowego. W omówionym dokumencie podaje się szczegółowo przepisy dotyczące umów między Biskupami a Instytutami zakonnymi w sprawie prowadzenia prac apostolskich.
3. Potrzeba nowej mentalności
W okresie posoborowym wzajemne relacje między Biskupami i zakonnikami układały się w duchu powyższych ustaleń. Odczuwało się jednak potrzebę dokumentu, który całościowo omówiłby to zagadnienie. W dniu 14 maja 1978 r. zostały opublikowane, opracowane wspólnie przez Kongregację dla Zakonów i Instytutów Świeckich oraz Kongregację dla Biskupów „Wytyczne dla wzajemnych stosunków między biskupami i zakonnikami”. Dokument ten w zasadzie nie podaje nowych norm i nie zmienia istniejących przepisów, pragnie natomiast wpłynąć na kształtowanie się nowej mentalności tak biskupów jak i zakonników.
Dokument wraca do stwierdzenia, iż sprawą zasadniczą jest hierarchiczny ustrój Kościoła: „Sam Pan ustanowił w Kościele swoim rozmaite posługi, które mają na celu dobro całego Ciała” /KK 18/, posługa biskupia pośród nich jest fundamentem wszystkich pozostałych… Nikt poza biskupem nie pełni w Kościele organicznej funkcji w dziedzinie płodności, jedności i władzy duchowej” /n. 6/.
Akcentując rolę biskupa, dokument mówi o egzempecji i autonomii. Dodaje jednak, że egzempcja służy temu, by Instytuty „mogły lepiej wyrazić swoją tożsamość” /n. 22/. Egzempcja nie stanowi żadnej przeszkody (nullum impedimentum) ani dla koordynacji pasterskiej, ani dla dobra wzajemnych stosunków między członkami Ludu Bożego. Instytuty zakonne wierne swemu charakterowi, powinny kształtować w sobie przywiązanie do Ojca Świętego i biskupów, oddając chętnie swoją wolność i apostolski zapał w ramach zakonnego posłuszeństwa. Powinny tu w Kościele partykularnym ukazywać swe specyficzne świadectwo i autentyczną misję swego Instytutu.
Dokument kieruje również apel do biskupów, by ci uznali i wysoko ocenili specyficzną pomoc dla Kościołów partykularnych tych zakonów, w których egzempcji znajdują – quodum modo – jakiś znak troski pasterskiej, jaka jednoczy ich ściśle z papieżem o wszystkie narody.
W Kościele przy hierarchicznym ustroju nie może być dwu struktur całkowicie niezależnych od siebie. Musi istnieć uzgodnienie właściwej Instytutowi misji podejmowanej wewnątrz Kościoła, którą respektuje Biskup, a która respektuje z kolei prawa biskupa w Kościele partykularnym. Autonomia i apostolska gotowość są na służbie całego Kościoła oraz na służbie Kościoła partykularnego.
4. Tereny konkretnej współpracy
Kościół wie doskonale, że te ogólne założenia są sprawą oczywistą. Życie natomiast przysparza trudności i stąd tak ze strony zakonników jak i biskupów musi istnieć wola poszukiwania najlepszych rozwiązań. Zakonnicy powinni z całą świadomością i starannością dołożyć starań, by w rodzinie diecezjalnej urzeczywistniać i wyrażać na zewnątrz specyficzne świadectwo i autentyczną misję swego instytutu. To będzie wymagało niekiedy odnowionego, eklezjalnego sposobu myślenia. A takie myślenie jest jakąś koniecznością egzystencjalną, gdyż Kościół partykularny stanowi histeryczną przestrzeń w której zakon podejmuje swoją apostolską pracę.
Stałe ulepszanie wzajemnych stosunków między biskupami i zakonami ma na uwadze dobro Mistycznego Ciała Jezusa Chrystusa.
Stolica Apostolska w omawianym dokumencie wskazuje głownie na trzy dziedziny, które muszą być terenem wspólnych poszukiwań:
- formacja
- działanie
- koordynacja
Ad 1. Formacja
Biskupi wraz ze swoimi kapłanami powinni być zdecydowanymi rzecznikami życia konsekrowanego, obrońcami wspólnot zakonnych i wychowawcami kandydatów. Powinni też skutecznie stawać w obronie specyficznego charakteru poszczególnych rodzin zakonnych, zarówno w dziedzinie duchowości jak i apostolstwa. Z kolei przełożeni zakonni muszą się zatroszczyć o to, by na wszystkich szczeblach formacji zakonnej wprowadzać zakonników w pełniejsze zrozumienie urzędu biskupa oraz właściwe rozumienie Kościoła partykularnego. Wydaje się, że w naszej formacji jest tu pewna luka. Wynika ona nie ze złej woli. Wiem to z własnego doświadczenia. W Zgromadzeniu np. Księży Misjonarzy mówiło się bardzo często o szacunku, jaki św. Wincenty a Paulo miał dla Biskupów, ale klimat formacji dokonywał się bardziej w Kościele powszechnym niż partykularnym. Jest to zrozumiałe, bo członkowie Instytutu pracują potem w wielu Kościołach partykularnych ą nie w jednym. Wydaje się, że trzeba opracować metodę formacji kapłanów zakonnych do pełniejszego uczestnictwa w życiu Kościoła partykularnego.
Ad 2. Druga sprawa to działanie.
Nie ma apostolatu zakonnego, w którym zakonnicy nie wkraczaliby na teren władzy biskupa. Apostolat ten obejmuje często duszpasterstwo parafialne oraz cały zakres działalności właściwej poszczególnym Instytutom: szkolnictwo, caritas, grupy nieformalne. Wszytko to ma być podejmowane w duchu potrzeb Kościoła według ducha Instytutu. „Byłoby poważnym błędem stwierdza dokument – uniezależniać, a jeszcze w większym stopniu przeciwstawiać życie zakonne strukturom eklezjalnym, jak gdyby mogły istnieć osobno dwie rzeczywistości: jedna dogmatyczna, druga instytucjonalna” /34/. Urząd biskupi stanowi kierowniczą zasadę pasterskiego dynamizmu całego Ludu Bożego. Trzeba wszystko uczynić, by nie dokonywać podziałów wewnątrz Kościoła partykularnego. Sobór bowiem stwierdza, że osoby zakonne przynależą „ze szczególnej racji do rodziny diecezjalnej” /CD 34/. Należy więc popierać więzy braterstwa i współpracy między klerem diecezjalnym i wspólnotami zakonnymi. Dokument wskazuje na konkretną dziedzinę współpracy, mianowicie dzieło szerzenia powołań i stwierdza: „Historia świadczy dowodnie, że różnorodność powołań, a szczególnie współistnienie i współdziałanie obydwu duchowieństw: diecezjalnego i zakonnego nie wychodzi na szkodę diecezjom, lecz wzbogaca je raczej nowymi skarbami ducha i potęguje w nich apostolską żywotność” /39/.
Gdy chodzi o inne tereny apostolstwa, to zwraca się uwagę na to, by przełożeni zakonni, pozostając w dialogu z biskupami byli otwarci na konkretne potrzeby Kościołów partykularnych.
Omawiany dokument postuluje, by pełniej poznać, pogłębić i popierać apostolską posługę sióstr zakonnych, a to również i z tego motywu, by „Lud Boży nie był pozbawiony specjalnego wsparcia, jakie z daru Bożego udzielonego im jako kobietom, tylko one Ludowi mogą zapewnić” /50/.
Ad 3. Ważną wreszcie sprawą jest koordynacja i to na szczeblu diecezjalnym oraz krajowym
1. Diecezjalnym
a/ Biskup powinien utrzymywać z przełożonymi zakonnymi relacje szczere i bliskie. Jego obowiązkiem jest obrona życia poświęconego Bogu. Zakonnicy zaś mają uważać biskupa nie tylko za pasterza diecezji, ale i za gwaranta własnego ich powołania w pełnieniu służby na rzecz Kościoła diecezjalnego.
b/ Postuluje się utworzenie wikariusza Biskupiego, który na odcinku życia zakonnego ma wspierać biskupa w jego pasterskiej posłudze. Jego zadaniem jest troska o życie zakonne w diecezji. Ma on mieć do pomocy przedstawicieli różnych kategorii osób.
c/ Dokument wysuwa pewne konkretne postulaty jak np. to, by księżom zakonnym zapewnić odpowiedni udział w Radach Kapłańskich, członkom zakonów udział w Radach Duszpasterskich.
2. Krajowym
Chodzi tu głównie o współpracę na płaszczyźnie Konferencji Episkopatu i Konferencji Wyższych Przełożonych Zakonnych. Dokument, cytując np. „Ecclesiae Sanctae” stwierdza: „Jest rzeczą pożądaną, aby sprawy dotyczące obu stron omawiano na Komisjach Mieszanych, złożonych z Biskupów i Wyższych Przełożonych Zakonnych – męskich i żeńskich. Byłby to organ wzajemnej konsultacji, koordynacji, łączności, wymiany badań.
Osobną sprawą jest Komisja Episkopatu do spraw zakonnych. Istnienie tej Komisji jest konsekwencją zorganizowanej pracy Komisji Mieszanej.
W końcu postuluje się, by przedstawiciele Konferencji Episkopatu uczestniczyli w Konferencjach Przełożonych Zakonnych i odwrotnie. Sprawy te powinny być – w oparciu o te ogólne założenia – szczegółowo opracowane na płaszczyźnie danego kraju.
W oparciu o dokumenty soborowe oraz o dokumenty Stolicy Apostolskiej chodzi o uwydatnienie współpracy w Kościele partykularnym, między biskupami i przełożonymi zakonnymi. Chodzi głównie o przeświadczenie, iż ta współpraca jest konieczna a dalej należy określić jej naturę i cel, a nade wszystko wypracować klimat zaufania z poszanowaniem zadań przysługujących każdemu, zgodnie z hierarchiczną strukturą Kościoła oraz zgodnie z rolą zakonów, przyznaną im przez Kościół.
Archiwum KWPZM
